بهار عربی: شمشیر هومر در دست اعراب

امین معلوف، نویسنده فرانسوی لبنانی‌تبار را شاید بتوان موفق‌ترین نویسنده عرب مهاجر نامید. او به‌عنوان یک خارجی، در فرانسه به هر چه که می‌خواسته رسیده است؛ از دریافت معتبر‌ترین جایزه ادبی فرانسه، یعنی «گنکور» برای کتاب «صخره‌ی تانیوس» در سال ۱۹۹۳، گرفته تا عضویت در معتبر‌ترین و قدیمی‌ترین نهاد ادبی فرانسه، یعنی آکادمی فرانسه در سال ۲۰۱۲.

آثار معلوف هم جزو پرفروش‌های بازار کتاب است و این روز‌ها در کتابفروشی‌های سراسر فرانسه، رمان «گمراهان» را جایی قرار داده‌اند که در بدو ورود، جلب توجه می‌کند. همچنین معلوف علاوه بر فرانسه در کشورهای مختلف جهان، از جمله ایران هم خواننده دارد و جوایز معتبر ادبی جهان نظیر جایزه ادبی بنیاد شاهزاده آستوریاس به وی اهدا شده است.

اما امین معلوف بودن هم مصائبی دارد؛ به‌تازگی دو خبر نه چندان خوب درباره این نویسنده منتشر شده است. یکی آنکه دولت ترکیه، مثل دیگر دولت‌های خاورمیانه که در زمینه انتشار کتاب چندان به آزادی بیان توجه نمی‌کند، پرونده‌ای علیه رمان «سمرقند» (یکی از آثار معلوف) به دلیل آنچه که «توهین به مقدسات اسلامی» خوانده، تشکیل داده است. معلوف در این کتاب به روایت زندگی عمر خیام، شاعر ایرانی می‌پردازد.

این در حالی است که ابتدای ماه ژانویه امسال دولت آنکارا به ۵۰۰ کتاب که دچار سانسور شده بودند، اجازه نشر داد. با این وجود، در ترکیه همچنان ۲۰ هزار عنوان کتاب، از جمله «موش‌ها و آدم‌ها» اثر جان اشتاین بک و «درخت پرتقال زیبای من» نوشته ژوزه مائوروده واسکونسلوس در ترکیه پشت سد سانسور مانده‌اند و ممکن است با شکایت وزارت آموزش و پرورش که بر اساس درخواست پدر و مادر یک دانش‌آموز صورت گرفته، کتاب امین معلوف هم جزو کتاب‌های ممنوعه این کشور اسلامی شود.

و خبر دوم هم، خبر تخریب خانه امین معلوف در لبنان است که اوایل ژانویه منتشر شد. انگار کشورهای جهان سوم، با وجود تمامی شباهت‌ها و اختلافاتشان، در یک چیز بسیار به هم شبیه‌اند؛ و آن تحریب آثار تاریخی و مکان‌هایی که نماد فرهنگ و هویت ملی‌ هستند.

تخریب خانه امین معلوف در حومه شهر بیروت که قرار بود جزو میراث ملی لبنان باشد، از سوی یک شرکت‌ املاک و مستغلات صورت گرفته است.

امین معلوف و بهار عربی

«آنچه در سال ۲۰۱۱ برای کشورهای عربی اتفاق افتاد برای من مایه خوشبختی و غرور بود، اما ما اکنون شور ابتدایی‌ را که این حوادث ایجاد کرد گذرانده‌ایم و وارد دوران طولانی، سخت و حساس گذار شده‌ایم.» این بخشی از اظهارات امین معلوف در گفت‌وگو با نشریه هفتگی «ندای تونس» است که ژوئن سال ۲۰۱۲ منتشر شد.

او در این گفت‌وگو دوران گذار کنونی را برای تمامی کشورهایی که در بهار عربی دستخوش تغییر شدند، مهم و سرنوشت‌ساز می‌داند.

معلوف دو سرنوشت متفاوت را برای بهار عربی پیش‌بینی می‌کند، یکی اینکه تغییرات صورت گرفته به سوی شکل‌گیری یک جامعه مدرن، دموکرات و توسعه‌یافته حرکت کند، و دیگری اینکه تنش‌های موجود ادامه یابد و حتی خشونت‌ها و درگیری‌ها میان گروه‌های مختلف مذهبی و سیاسی بیشتر شود.

این نویسنده که زندگی‌اش در لبنان به او آموخته، به‌سادگی و سرعت درباره کشورهای عربی به‌ویژه کشورهایی که دارای فرقه‌ها و گروه‌های سیاسی مختلفی است، قضاوت نکند، زمان حال را زمان مناسبی برای پیش‌بینی آینده نمی‌داند و می‌گوید که علی‌رغم همه این ابهام‌ها، دگرگونی‌های بهار عربی را با اشتیاق زیاد دنبال می‌کند.

«من در آخرین کتابم نوشته‌ام که بزرگ‌ترین مشکل جهان امروز، فقدان مشروعیت رهبران کشورهای عربی است که فکر می‌کنم این عدم مشروعیت در بهار عربی برملا شد.»

معلوف که از کودکی با سه زبان عربی، فرانسوی و انگلیسی و در واقع میان دو فرهنگ شرقی و غربی بزرگ شده و رشد کرده است، مهم‌ترین ویژگی بهار عربی را عدم خصومت اعراب معترض با غرب می‌داند: «یک ماه عسل میان جهان عرب و غرب وجود داشت، تمامی اعتراضاتی که صورت گرفت، بدون شعاری علیه غرب بود و فکر می‌کنم که این موضوع بسیار دلگرم‌کننده و بسیار سنجیده است.»

البته معلوف ابراز امیدواری می‌کند که این وضعیت، یعنی عدم دشمنی با غرب در اعتراضات مردم عرب، ادامه داشته باشد، زیرا این نویسنده به خوبی می‌داند که برخی از گروه‌ها به‌ویژه گروه‌های تندرو اسلامی بدشان نمی‌آید که مسیر شعار‌ها و اهداف بهار عربی را به سمت خصومت با غرب منحرف کنند.

نمونه این انحراف، اتفاقی است که اخیراً در تونس روی داد؛ پس از ترور «شکری بلعید» یکی از رهبران مخالف دولت اسلامگرای تونس، حزب النهضه متهم به دست داشتن در این ترور شد. اما این حزب در واکنش به این اتهام، طرفدارانش را به سردادن شعار علیه دخالت‌های فرانسه در تونس دعوت کرد!

امین معلوف معتقد است که اگر در این برهه خصومتی با غرب صورت نگیرد، اعراب می‌توانند رابطه‌شان را با کشورهای پیشرفته غربی اصلاح کنند؛ به‌گونه‌ای که نفع بیشتری برای هر دو طرف داشته باشد.

زبان فرانسه در بهار عربی

یکی از نکته‌های جالبی که امین معلوف، این نویسنده فرانسوی‌زبان، درباره بهار عربی به آن اشاره می‌کند، حضور «کلیدی» زبان فرانسه در اعتراضات مردم کشورهای عربی حاشیه دریای مدیترانه است.

او می‌گوید اعتراضات بهار عربی با یک «شعار کلیدی» که به زبان فرانسه سر داده می‌شد، آغاز شد: برو گمشو! (dégage)

اولین بار این شعار را مردم تونس برای بیرون راندن زین‌العابدین بن‌علی به کار بردند. و بعد در دیگر کشورهای عربی مثل مصر، ترجمه عربی این کلمه مورد استفاده قرار گرفت: ارحل!

«من یادم است که اولین معترضان مصری این شعار را از تونسی‌ها یاد گرفتند. این شعار مثل یک جرقه بود.»

معلوف که در تمامی آثارش بر گوناگونی فرهنگی و تکثر هویت‌ها تأکید می‌کند، این شعار را نشانه‌ای بر اهمیت اختلاط فرهنگ‌ها می‌داند. به نظر او اساساً بهار عربی، طرح و نظری بود که از فرهنگی به فرهنگی دیگر به‌درستی منتقل می‌شد: «نظر‌ها باید در جریان باشند، زیرا ارزش‌های اساسی و بنیادین، مشترک و متعلق به تمامی فرهنگ‌ها و تمدن‌هاست.»

همچنین این نویسنده، در حوادث تاریخی مثل بهار عربی و همچنین ثبت آن‌ها نقش مهمی برای ادبیات قائل است. از نظر او، اولین کاری که ادبیات می‌کند، به تفکر واداشتن انسان در مورد جهانی به غیر از جهان پیرامونی‌اش است

بزرگ‌ترین آسیب‌های بهار عربی

امین معلوف در اظهار نظرهای مختلفی درباره بهار عربی، به آسیب‌های این دگرگونی‌ها نیز اشاره می‌کند. به نظر او، ‌درست است که میل شدیدی برای استقرار دموکراسی در کشورهایی که دست‌خوش بهار عربی شده‌اند وجود دارد و این میل را می‌توان در اشتیاق مردم به رأی دادن مشاهده کرد، اما آنچه بسیار تأسف‌بار و ناامیدکننده است، این است که آگاهی کافی درباره ضرورت مدرن شدن لایه‌های مختلف اجتماعی وجود ندارد.

اشاره امین معلوف به فرقه‌ای و قبیله‌ای بودن جوامع عربی است که هنوز هم، یعنی در قرن بیست و یکم، پیامدهای منفی‌اش گریبان‌گیر جهان عرب است. او این ویژگی کشورهای عربی را مهم‌ترین مانع در برابر شکوفایی بهار عربی می‌داند.

همچنین مشکل بزرگ دیگر بهار عربی از نظر معلوف، مسئله «لائیسیته» و «حقوق زنان» است. این نویسنده می‌گوید که از دو جنبه می‌توان پرسش‌های زیادی را در زمینه انقلاب‌های عربی مطرح کرد، اما با این حال قضاوت نهایی، حتی در این موارد، هنوز زود است.

به عقیده امین معلوف، این آرمان که استبداد سرنگون شود و کسی بر دیگری از نظر سیاسی سلطه نداشته باشد، به تنهایی کافی نیست. معلوف می‌گوید که متأسفانه این ویژگی عصر حاضر است که انقلاب‌ها در آن فقط بر اساس این آرمان شکل می‌گیرد. این نویسنده عرب به انقلاب ایران نیز، که در نوع خود یک انقلاب شکست‌خورده محسوب می‌شود، به عنوان یک نمونه از این آرمان‌گرایی صرف می‌نگرد. به این معنی که انقلاب ایران، «انقلابی محافظه‌کار» بود که توسعه اجتماعی و فرهنگی در آن در نظر گرفته نشده بود.

او همین توسعه نیافتگی در لایه‌های اجتماعی را موجب جنگ داخلی در سوریه می‌داند. به نظر معلوف، آنچه در سوریه اکنون تعیین‌کننده است دیگر آرمان‌هایی مثل آزادی و دموکراسی نیست، بلکه فرقه‌گرایی و گرد آمدن آدم‌ها حول مذهبی خاص است.

همچنین در دیگر کشورهای عربی نیز، این فرقه‌گرایی موجب بازتولید استبداد می‌شود؛ معلوف در این زمینه به اخوان المسلمین در مصر و سلفی‌ها در تونس اشاره می‌کند.

البته نگرانی‌های امین معلوف به عنوان یک لبنانی، بیشتر معطوف به سوریه است. او می‌گوید این روز‌ها تمامی لبنانی‌ها به‌‌ همان اندازه سوری‌ها نسبت به سرنوشت سوریه نگرانند. برخی از لبنانی‌ها خواهان سرنگونی بشار اسد هستند و برخی دیگر از عواقب این سرنگونی در هراس‌اند.

معلوف با تمثیل‌هایی نگرانی‌اش را نسبت به سرنوشت بهار عربی به خوبی توصیف می‌کند: «انگار برادر دوقلوی من برای مدت طولانی به کما رفته باشد، و همه پزشکان گفته باشند که او دیگر به هوش نمی‌آید.» با این حال، او امیدوار است که ناگهان این برادر به هوش بیاید و زندگی را از نو آغاز کند.

همچنین در جایی دیگر می‌گوید: «آنچه تاریخ در سال ۲۰۱۱ به ما عرب‌ها هدیه کرد، شمشیر بزرگ هومر بود، اما سال‌ها باید بگذرد تا ما با آگاهی کامل این شمشیر را به دست گیریم.»

به‌نظر می‌رسد، پس از فروکش کردن هیجانات بهار عربی، اکنون خواندن آثار امین معلوف، که فقط به رمان محدود نمی‌شود و نوشته‌های سیاسی و تاریخی را نیز در برمی‌گیرد، برای همه به‌ویژه اعراب، موجب از دست نرفتن نقشه راه می‌شود.

تمامی شخصیت‌هایی که معلوف در آثارش خلق کرده، قربانی عدم تفاهم فرهنگ‌ها و قومیت‌هاست، اما این نویسنده به‌درستی می‌آموزاند که همین چندپارگی جوامع می‌تواند منجر به عدم تعصب و سعادت مردمان شود.

[ExtraData] بهار عربی و نویسندگان و شاعران عربِ مهاجر، مصطفی خلجی [/ExtraData]