مسیحیان خاورمیانه، میراث رو به فراموشی

سرزمین‌هایی که روزگاری زادگاه و محل رشد یکی از بزرگتر‌ین دین‌های جهان بودند، اکنون بخشی از میراث تاریخی خود را به دلیل تغییرات سیاسی و اجتماعی و جمعیتی از دست می‌دهند. گرچه امروز نام آیین مسیحیت بیشتر با کشورهای غربی پیوند خورده است، اما تولد این آیین و استقرار برخی از نخستین عبادتگاه‌های مسیحی در خاورمیانه بوده است. به غیر از آثار تاریخی مانند کلیساهای کهن و آثار هنری فراوان، برخی از جنبه‌های میراث ناملموس مانند زبان‌های کهنی که در صدر مسیحیت به آن صحبت می‌شده نیز همچنان در برخی نقاط خاورمیانه وجود دارد.

اما اکنون این میراث گران‌بها از یک سو با جنگ و رشد افراط‌گرایی تهدید می‌شود، و از سوی دیگر با کاهش شدید جمعیت مسیحیان و مهاجرت بسیاری از آنان از خاورمیانه در خطر فراموشی قرار دارد.

در دهه اخیر و با بروز جنگ در کشورهایی مانند عراق و حالا نیز در سوریه، بخش زیادی از مسیحیان به دلایل زیادی مجبور به مهاجرت و ترک کشور‌های اصلی خود شدند. خروج مسیحیان از این کشورها، نه تنها به تنوع فرهنگی و مذهبی در این منطقه آسیب وارد کرده است، بلکه باعث شده تا آرام آرام آثار معماری و هنری و همچنین میراث مکتوب و شفاهی آنان نیز رو به ویرانی رود و یا فراموش شود.

مسیحیانی که از عراق گریختند

پس از جنگ سال ۲۰۰۳ در عراق و به وجود آمدن ناامنی و بی‌ثباتی، مسیحیان عراق در معرض تهدیدات فراوانی قرار گرفتند و برخی گروه‌های تندرو و افراطی، مسیحیان عراق را تحت فشار گذاشتند. گزارش‌‌هایی مبنی بر قتل، آدم‌ربایی و شکنجه مسیحیان عراقی منتشر شده و چندین بار کلیساها و مکان‌های دگیر آنان مورد حمله قرار گرفته است. جمعیت مسیحیان عراق در سال ۲۰۰۳ حدود یک میلیون و پانصد هزار نفر بود اما اکنون تخمین زده می‌شود که حداقل نیمی از آن‌ها کشور را ترک کرده‌اند.

مسیحیان عراق یکی از کهن‌ترین جمعیت‌های مسیحی در جهان به شمار می‌آیند. این آیین طبق برخی اسناد تاریخی در سده نخستین پس از میلاد به میان‌رودان رسیده و مورد قبول آشوریان این سرزمین قرار گرفته است؛ آشوریانی که خود را میراث‌دار امپراتوری باستانی آشور می‌دانند. تاریخ مسیحیت در عراق را به توماس و تادئوس، حواریان مسیح، و شاگردان آن دو منتسب می‌کنند. بخشی از این مسیحیان همچنان در میان خود به زبان آرامی شرقی سخن می‌گویند. برخی از کلیساهای کهن مشرق‌زمین نیز در عراق قرار دارد. کلیسای آشوری شرق که مرکز آن در عراق است خود را تدوام‌دهنده کلیسای کهن سولوکیه و تیسفون معرفی می‌کند؛ کلیسایی که در دنیای قدیم به نام «کلیسای شرق» یا کلیسای نستوری شناخته می‌شد. این شاخه‌ای از مسیحیت به‌ویژه در زمان ساسانیان در قلمرو امپراتوری ایران تقویت شد و سپس به شرق ایران و به خراسان بزرگ و سرزمین‌های فرارود رفت. بقایای تعدادی از ساختمان‌ها و کلیساهای بسیار کهن هنوز هم در عراق وجود دارد. برخی باستان‌شناسان معتقدند ویرانه‌های کلیسای الاقصیر کهن‌ترین کلیسا در مشرق‌زمین است. از دیر مار ایلیا یا قدیس ایلیا در استان نینوا نیز به‌عنوان یکی دیگر از مکان‌های کهن مسیحیت در عراق نام برده می‌شود.

دنی جورج رییس پیشین موزه ملی بغداد که خود از آشوریان این کشور بود، نقش بسیار مؤثری در بازیابی و راه‌اندازی مجدد موزه پس از حمله سال ۲۰۰۳ داشت. اما با این حال این باستان‌شناس برجسته ناچار شد به دلیل تهدیدات گروه‌های افراطی، عراق را در سال ۲۰۰۶ به مقصد آمریکا ترک کند. او سرانجام در تبعید اجباری در سال ۲۰۱۱ چشم از دنیا فروبست.

سوریه و آینده نامعلوم میراث مسیحی

در سوریه نیز جنگ و بی‌ثباتی میراث مسیحیان این کشور را به خطر انداخته است. سوریه در تاریخ مسیحیت جایگاه بسیار مهمی دارد. مسجد جامع اموی دمشق، که یکی از کهن‌ترین و بزرگ‌ترین مساجد تاریخی است، در حقیقت کلیسای باستانی یحیای تعمیددهنده بوده که در سده‌های اسلامی به مسجد تبدیل شد. این کلیسا که در زمان امپراتوری بیزانس روی ویرانه‌های یک معبد پیشامسیحی ساخته شده بود، محل استقرار اسقف اعظم دمشق نیز بوده است.

اما به‌جز شهرهای بزرگ سوریه مانند دمشق و حلب که هم‌اکنون نیز جایگاه مسیحیان این کشور است، برخی روستاهای سوریه نیز میراث‌دار زبان‌ها و آیین‌های صدر مسیحیت هستند. روستای کوچک معلولا در استان ریف دمشق، محلی است که هنوز اقلیت کوچکی به یکی از شاخه‌های زبان آرامی غربی سخن می‌گویند. برخی زبان‌شناسان معتقد هستند این زبان نزدیکی بسیار زیادی با زبانی که در زمان مسیح و احتمالاً توسط خود او صحبت می‌شده دارد. جمعیت این روستای کوچک آخرین گویشوران این زبان باستانی هستند. این روستا دارای دو دیر و وصومعه کهن نیز هست که یکی از آن‌‌ها روی بقایای معبدی باستانی ساخته شده است. سوریه همچنین دارای دژها و قلعه‌های فراوانی از دوران جنگ‌های صلیبی است.

مسیحیان سوریه نیز به‌شدت نگران میراث آیینی، آثار هنری و کلیساهای خود در جریان جنگ کنونی هستند. در شهرهایی مانند حمص و حماء، کلیساهای فراوانی دچار آسیب شده‌اند. کلیسای ام‌الزنار در شهر حمص که بنای ابتدایی آن را به قرن اول میلادی نسبت می‌دهند، در طی ماه‌های اخیر به‌شدت آسیب دیده و بخش‌هایی از آن ویران شده است. بسیاری از مسیحیان سوریه می‌ترسند با قدرت گرفتن گروه‌های افراطی مسلح مانند القاعده، زندگی برای آن‌ها غیرممکن شود. سوریه یکی از بزرگترین‌ جمعیت‌های مسیحی در خاورمیانه را دارد. تخمین زده می‌شود حدود ده درصد از جمعیت آن مسیحی باشند. تا پیش از آغاز جنگ داخلی در سوریه، این کشور یکی از بهترین‌ مکان‌ها برای مسیحیان در خاورمیانه بود و به ویژه مسیحیان فراوانی از عراق در سال‌های اخیر به سوریه مهاجرت کرده بودند.

اما شاید کمتر شهری در دنیا به اندازه اورشلیم یا بیت‌المقدس برای مسیحیان دارای ارزش آیینی باشد. شهری که به اعتقاد آنان مسیح در آن به صلیب کشیده شده است و بسیاری از مسیحیان آرزو دارند در این شهر مراسم مذهبی به جای آورند. اما جمعیت مسیحیان اورشلیم نیز در سال‌های اخیر به دلیل سیاست‌ دولت اسراییل به‌شدت کاهش یافته است. از سال ۱۹۴۶ تاکنون جمعیت مسیحیان اورشلیم به کمتر از ده هزار نفر رسیده است. به اعتقاد آنان گسترش شهرک‌های یهودی، ایجاد دیوار حائل توسط اسراییل و همچنین انسداد راه‌ها و مسیرها در رو به افول گذاشتن مسیحیان اورشلیم مؤثر بوده است.

مسیحیان در مصر نیز پس از بهار عربی و سقوط حکومت مبارک، قربانی برخی خشونت‌ها و آزارها شده‌‌اند و تعدادی از کلیساهای آن‌ها مورد حمله قرار گرفته است. مسیحیان مصر عمدتاً قبطی هستند و تاریخ آیین مسیح در میان آنان به دوران رومی‌ها بازمی‌گردد. شهر باستانی اسکندریه زمانی یکی از مهم‌ترین مراکز مسیحیت بود. برآورد می‌شود بیش از هشت میلیون قبطی در مصر زندگی کنند که بزرگترین جمعیت مسیحیان خاورمیانه را تشکیل می‌دهند. در حمله به یک کلیسای قبطی در شب سال نو ۲۰۱۱ در شهر اسکندریه، بیش از ۲۰ نفر کشته شدند.

بسیاری از مسیحیان خاورمیانه این روزها آهنگ مهاجرت به کشورهای دیگر را دارند. شاید برای آن‌‌ها و نسل بعدی آن‌ها، مهاجرت بتواند افق جدیدی را بگشاید، اما قطعاً خروج آن‌ها از این سرزمین‌ها تنوع فرهنگی را در یکی از کهن‌ترین نقاط جهان برای همیشه کم‌رنگ می‌کند.