تردید‌های اشتیاق‌سوز خاتمی

چیزی به آغاز ثبت نام کاندیدا‌ها برای انتخابات ریاست جمهوری بازدهم باقی نمانده، و هنوز محمد خاتمی به صورت علنی و قطعی نظرش را در خصوص آمدن یا نیامدن  اعلام نکرده است.

البته او در ملاقات‌ها و دعوت‌هایی که عده‌ای از فعالان سیاسی و مدنی از وی برای کاندیداتوری کرده‌اند، هیچگاه حرفی نزده است که به معنای موافقت با این فراخوان تفسیر شود. بر عکس سخنان وی بیشتر جهت‌گیری منفی نسبت به نامزد شدن داشته است.

 بررسی مواضع محمد خاتمی پس از خروج از ساختمان ریاست جمهوری در سال ۱۳۸۴ تا کنون به غیر از سال ۱۳۸۸ حاکی از تمایل وی به بازگشت است. اگر میر حسین موسوی در سال ۱۳۸۸ کاندیدا نشده بود، وی انصراف نمی‌داد.

بنابراین علاوه بر اصرار حامیان و شرایط خاص سیاسی و اجتماعی کشور، نوعی اشتیاق فردی برای تکیه زدن بر مسند ریاست جمهوری در وی قابل مشاهده است. اما علی‌رغم این تمایل فردی، موانع متعددی باعث شده‌اند تا خاتمی برای حضور در عرصه انتخابات با تردید مواجه شود.

در شرایطی که علائم مثبت و امیدوار کننده‌ای از بیت رهبری مشاهده نشده و بر عکس شواهد نشانگر ناخرسندی خامنه‌ای است، خاتمی فضا را مساعد نمی‌بیند. خاتمی در این دوره همانند سال ۱۳۷۶ قصد کسب اجازه ندارد، اما در عین حال انتظار دارد مخالفتی نیز بروز نکند.

موضع‌گیری‌های صریح وزیر اطلاعات، حمله تند و موهن حسین شریعتمداری، سخنان احمد خاتمی، تحرکات عناصر اطلاعاتی و سپاهی جای شکی باقی نمی‌گذارد که کاندیداتوری خاتمی موجب افزایش تنش خاتمی با خامنه‌ای خواهد شد. امری که خاتمی نه تنها سعی در اجتناب از آن دارد، بلکه می‌کوشد تا روابط ترمیم شود.

خاتمی پس از تجارب ۴ سال اخیر، در اندیشه مصالحه با خامنه‌ای به ازای دریافت امتیاز سیاست‌ورزی در مرز‌های قانونی نظام است. بنابراین کاندیداتوری بدون رضایت ضمنی خامنه‌ای، نقض عرضی در رویکرد جدید خاتمی محسوب می‌شود.

 تاکنون تلاش‌های آشتی‌جویانه خاتمی با پاسخ مثبت از سوی خامنه‌ای مواجه نشده و هیچ تماس مستقیم یا غیرمستقیمی نیز میان آنها در ۴ سال گذشته نبوده است. موسوی لاری، جهانگیری و مجید انصاری به تقاضای خود به دیدار خامنه‌ای رفتند، نه به خواست وی.

جالب آن است که تاکنون مقامات ارشد امنیتی مکررا با میرحسین موسوی در حصر خانگی جلسه داشته‌ و به نیابت از خامنه‌ای مسائلی را با وی مطرح کرده‌اند.

چه‌بسا خامنه‌ای بیشتر مذاکره با کسانی را ضروری می‌بیند که روبرویش ایستاده‌اند و جایگاهی در جامعه دارند، تا کسانی که از موضع نرم و پایین دنبال حل مشکلات هستند. خاتمی با کسانی که کاندیداتوری وی را از منظر ایجاد چالش برای خامنه‌ای توجیه می‌‌‌کنند، همراهی نخواهد کرد.

راهبرد خاتمی برای حل مشکلات کشور و جلو بردن دیدگاه سیاسی‌اش، رفرم است. او می‌خواهد در فصل مشترک نظام و مطالبات ملت عمل کند. این راهبرد الزاماتی دارد. نخست مرزبندی با دیدگاه‌های ساختارشکن و براندازی است. سپس پذیرش اختیارات مشروع و قانونی خامنه‌ای است. او شخص خامنه‌ای را به عنوان ولی‌فقیه مشروع می‌پندارد و قائل به نافرمانی در برابر وی نیست. قانون اساسی موجود را نیز برای عمل اصلاحی دارای ظرفیت می‌‌بیند و با تغییر آن در مقطع فعلی مخالف است.

همچنین وی به دلیل اتخاذ رویکرد اصلاح‌طلبانه محافظه‌کارانه، با جنبش اجتماعی و خلق قدرت مردم در خیابان‌ها نه تنها همدل نیست، بلکه ترجیح می‌دهد از طریق راهکار‌های قانونی و رسمی، رایزنی‌های پشت پرده، شیخوخیت و ساز و کار‌های حل اختلاف در درون حکومت عمل نماید.

 خاتمی نمی‌خواهد وارد پروژه‌ای شود یا اقداماتی انجام دهد که شکاف بین ملت و حکومت را به سمت تضاد آشتی‌ناپذیر سوق دهد. او همچنین نمی‌خواهد وسیله‌ای شود که تبعات خواسته یا ناخواسته عمل سیاسی‌اش، رویکرد ساختارشکن را تقویت کند یا مسیر تغییر نظام سیاسی را هموار سازد.

تحول‌خواهی و سویه اعتراضی خاتمی مقید و محدود به در خطر نیفتادن بقای اصل نظام جمهوری اسلامی است. بر این بستر است که او در دیدار‌های اخیر خود گوشزد می‌کند که نگران است حضورش کینه‌ها را افزایش دهد و روابط بین نظام و نیرو‌های معترض تیره‌تر شود.

خاتمی نمی‌خواهد رهبر اپوزیسیون شود، بلکه می‌خواهد محور نیرو‌های اصلاح‌طلب داخل نظام باشد. بعید است وی در صورت ایجاد دو قطبی بین حکومت و جامعه به نحوی که هیچ راه دیگری میسر نباشد، جامعه را انتخاب کند.

او همچنین از تهدید‌های خارجی نیز نگران است و نظر مثبتی به فشار‌های خارجی ندارد. بنابراین حاضر نیست در شرایطی که شکاف خارجی با حکومت در حال گسترش است، حضورش منجر به تضعیف حکومت شود. امری که به زعم وی بهره‌برداری نیرو‌هایی خارجی را به دنبال خواهد داشت که تحریم‌ها و تصمیماتشان در درجه نخست مردم را دچار سختی کرده است. در خصوص بحران خارجی، خاتمی در کنار حکومت ایستاده است اگر چه با رویکرد سیاست خارجی حاکمیت مخالف است.

شخصیت و روحیه خاتمی به گونه‌ای است که اهل درگیری و برخورد‌های تند نیست. رفتار او به عافیت‌طلبی نزدیک است. مداراگری سیاسی و مطالبه گفتگو و شکیبایی وی فقط در حوزه نظر نیست بلکه مرام و شیوه عمل او را نیز در بر می‌گیرد.

خاتمی کشش رویارویی در میدان‌های سخت را ندارد. از زاویه‌ای یک آقا زاده به تمام معنا است که برایش تحمل شدائد و هتاکی و پرده‌دری اگر نشدنی نباشد، دشوار است. قول سید حسن مدرس در مورد میرزا حسن مستوفی‌الممالک در خصوص وی نیز صادق است.

مدرس نخست‌وزیری قوام‌السلطنه را بر وی ترجیح می‌داد و می‌گفت آقا (حسن مستوفی‌الممالک ) حکم شمشیر مرصع نشان را دارد که برای بزم خوب است اما در رزم کارایی ندارد. ما کسی را می‌خواهیم چون قوام که شمشیری از فولاد آبدیده باشد تا جلوی قلدر‌های سردار سپه آن روز و رضا شاه پهلوی سال‌های بعد را بگیرد.

خاتمی تاب رویارویی مستقیم با عمله استبداد دینی وخشونت‌طلبان را ندارد و شخصیت مقاومی در برابر هجوم آنها نیست. این مسئله تابعی از ویژگی شخصیتی وی است. البته او حاضر نیست حامیان و مردم نیز هزینه بپردازند. او در این خصوص فقط نگرانی شخصی ندارد بلکه از آزار افراد و پرداخت هزینه‌هایی چون ضرب وشتم، کتک، زندان، شکنجه و مرگ شدیدا ناراحت می‌شود.

خاتمی اهل زد و بند با اصحاب قدرت نیست و نگاه حرفه‌ای نیز به سیاست ندارد. اما اهل ایستادگی و پایداری نیز نیست. این مسئله، نقش آفرینی موثر وی در فضای دو قطبی شده سیاست ایران را بسیار مشکل ساخته است.

به نظر می‌رسد خاتمی به عنوان کسی که هشت سال رئیس جمهور بوده است، از رد صلاحیت توسط شورای نگهبان کراهت دارد. با توجه به موضع‌گیری‌های مقامات ارشد حاکمیت و اظهارات احمد جنتی، احتمال تایید نشدن وی توسط شورای نگهبان بالا است.

رد صلاحیت برای کسی که خود را از صاحبان نظام و خیرخواه آن می‌داند و می‌خواهد در مجموعه نظام تعریف شود، هزینه سنگینی دارد. بخشی از جایگاهی که خاتمی در عرصه بین‌المللی کسب کرده است ناشی از تعلق وی به نظام سیاسی است.

اگر وی رد صلاحیت شود و از طرف نظام وجهه اپوزیسیونی پیدا کند، آنگاه از دید خیل زیادی از کنشگران جهانی دیگر مزیت خاصی ندارد و کمابیش همان وضعیتی را خواهد یافت که نخستین رئیس جمهور ایران ابوالحسن بنی صدر پیدا کرد.

محمد خاتمی پس از سال ۱۳۸۸ با محدودیت‌های اعلام نشده مواجه است. اگر چه هنوز جلسات وی در بنیاد باران تحمل می‌شود. اما امکان سخنرانی در مراسم عمومی، دانشگاه‌ها و مراکز فرهنگی را ندارد. او همچنین عملا ممنوع‌الخروج شده و مجال سفر به کشور‌های خارجی و شرکت در کنفرانس‌های بین‌الملی را از دست داده است.

طبیعی است که چنین شرایطی مناسب کاندیداتوری نیست. افرادی که می‌خواهند با وی تماس بگیرند یا مشوق کاندیداتوری او هستند، از سوی نیرو‌های امنیتی مواخذه و تهدید می‌‌شوند.

حتی ممکن است محدودیت‌ها علیه وی پس از کاندیداتوری بیشتر شود و گروه‌های فشار اجازه تحرک به او ندهند. همچنین محتمل است که او سرنوشتی مشابه موسوی و کروبی پیدا کرده و در خانه محبوس شود.

به نظر می‌رسد نگرانی از عدم همراهی کامل تمامی مشوقان به کاندیداتوری دلیل دیگری باشد که خاتمی را به تامل واداشته است. بررسی سابقه و رفتار بخش‌هایی از محافل مصر به کاندیداتوری خاتمی، آشکار می‌سازد که آنها اهل هزینه دادن نیستند.

بخشی از آنها، کت وشلوار‌های خود را برای بازگشت به وزات‌خانه‌ها آماده کرده‌اند. آنان کسانی نیستند که به فکر پوشیدن کتانی برای درگیری در خیابان‌ها باشند.

اگر کاندیداتوری خاتمی منجر به مصاف و رویارویی با اصحاب قدرت و گروه‌های فشار شود، جمع قابل توجهی از مشوقین امروز عرصه را ترک خواهند کرد و خانه‌نشینی اختیار می‌کنند.

البته سرنوشت موسوی و کروبی و حصر طولانی مدت آنها و واقعیت نیافتن شعار " موسوی دستگیر بشه، ایران قیامت می‌شه " نیز تاثیری منفی بر جای گذاشته است.

محمد خاتمی به عنوان کسی که ۸ سال رئیس جمهور بوده وقبل از آن نیز سابقه وزارت داشته است، به خوبی می‌داند که درست کردن کشور در چارچوب شرایط موجود چقدر دشوار است. زیاد بودن انتظارات و توقعات نیز وی را دچار تردید ساخته است.

حامیان و مشوقانش انتظار دارند حضور او منجر به تغییرات زیاد و سریعی در کشور شود. او خوب می‌داند جنین چیزی ممکن نیست. بنابراین نگران است با توجه به انتظارات غیر واقع‌بینانه حتی در صورت پیروزی در انتخابات، دچار مشکل شود و جو عمومی به سمت نارضایتی از وی تغییر جهت دهد.

خاتمی اگر چه مشی موسوی و کروبی را ندارد و منتقد آنهاست، اما در عین حال همواره از رعایت حرمت و آزادی آنها دفاع کرده است. پذیرش کاندیداتوری وی از سوی حکومت نیازمند موضعگیری صریح وی علیه رهبران نمادین جنبش سبز است. خاتمی چنین کاری را نمی‌کند کما اینکه تا الان نکرده است و حتی به منزل برخی از زندانیان سیاسی رفته است.

 بر این مبنا، خاتمی در موقعیت پارادوکسیکالی قرار گرفته است. اگر بخواهد تایید صلاحیت بگیرد آنگاه باید صریحا موسوی و کروبی را محکوم کند؛ امری که شخصا بدان تمایل ندارد. اگر چنین کند، به عنوان مدافع وضع موجود شناخته شده و از سوی اکثریت بدنه اجتماعی اصلاح‌طلبان طرد می‌شود. اگر بخواهد با حفظ موضع کنونی و دفاع از مطالبات موسوی و کروبی در صجنه ظاهر شود، آنگاه باید پیه رد صلاحیت و افزایش درگیری با حاکمیت را به تن خود بمالد.

دلایل و عوامل یاد شده توضیح می‌دهند که چرا خاتمی با دعوت نیرو‌های سیاسی اصلاح‌طلب برخوردی توام با تردید و احتیاط کرده است. علاوه بر این عوامل،  ویژگی ذاتی و روانشناختی خاتمی تزلزل و رفتار نوسانی است. تصمیم‌گیری برای وی در خصوص مسائل مهم دشوار است. این خصوصیت نیز تردید‌های او را برای نامزدی تشدید کرده‌است.

بر این اساس پیش‌بینی می‌شود پاسخ نهایی او به کاندیداتوری منفی باشد. از این رو حضور خاتمی در عرصه رقابت‌های انتخاباتی ریاست جمهوری یازدهم را  از هم اینک باید خاتمه یافته تلقی کرد.