حسن حنفی، نظریه‌پرداز «سکولاریسم اسلامی»

نظرها

• جوادی

  ۹ آبان ۱۴۰۰

  ادامه یادداشت قبلی این ادعا که تجربه سکولاریزم در غرب ضد دین بوده است یک ادعای بسیار مهم و عوام گرایانه است که روشنفکران دینی و بنیادگران دینی هر دو آن را اشاعه می دهند . این ادعا، یک ادعای سیاسی محافظه کارانه است و بر خلاف شواهد تاریخ مدرنیته در غرب است. واژه سکولاریزاسیون در عصر جدید اولین بار در معاهده وست فالی در سال ۱۶۴۸ به کار رفت. به موجب این معاهده سرزمین های تحت نظارت کلیسا، زیر سلطه اقتدار سیاسی غیر روحانی قرار می گرفت‌. ملاحظه می شود در نخستین سند تاریخی ،سکولاریزاسیون دارای معنی سیاسی بوده و به معنای اقتدار سیاسی غیر روحانی به کار رفته است. آیا غیر روحانی به معنی ضد دین است؟ آیا غیریت لزوما ضدیت است؟ البته این شواهد به نفع محافظه کاران اسلامی و روشنفکران اسلامی که می توان آنها را نو محافظه کاران اسلامی نامید، نیست، به همین خاطر تلاش می کنند این شواهد را نادیده گرفته و غیریت را معادل ضدیت گرفته و اقتدار سیاسی غیر دینی را به معنی ضدیت با دین جا بیاندازند تا مردم عادی را که از لحاظ شناختی و اعتقادی محافظه کار هستند را برای حفظ قدرت شان، با خود همراه کنند. اسلامیزه کردن سکولاریزم ( سکولاریزم اسلامی ) بر خلاف آنچه که تبلیغ می شود ، هیچ ارتباطی با اصلاح و مدرنیزه کردن دین ندارد ، بلکه تلاشی محافظه کارانه در مقابله با مدرنیته از راه تحریف مفاهیم مدرن است. عمل معکوس اسلامیزه کردن سکولاریزم، سکولاریزه کردن اسلام است. سکولاریزه کردن اسلام به معنی کنار نهادن اسلام سیاسی است و نه به معنی کنار نهادن جهان بینی و اخلاق اسلامی. پرسش این است که روشنفکران دینی که ادعای اصلاح سنت و دین را دارند، چرا دنبال اصلاح مدرنیته هستند؟ آیا درست آن نیست که نام پروژه شان را به جای پروژهاصلاح دین، اصلاح مدرنیته بنامند؟ متاسفانه بیش از یک قرن است که اسلامیزه کردن فرهنگ مدرنیته در دستور کار بسیاری از نویسندگان جوامع اسلامی قرار گرفت و حاصلش گیر کردن بین سنت و مدرنیته و تشدید وضعیت آنومیک در این جوامع بوده است. آیا با وجود این همه بحران در جوامع اسلامی، نباید شکست پروژه روشنفکری دینی که همان اسلامیزه کردن مفاهیم مدرن را قبول کرد؟ مدرنیته درغرب از نقد سنت به ویژه نقد دین پدید آمده است و در شرق نیز این حکم درست است. برخلاف نظر روشنفکران دینی، از دل اسلامیزه کردن مفاهیم مدرن، نه تنها مدرنیته حاصل نخواهد شد، بلکه مشکلات جدیدی نیز ایجاد خواهد کرد که مهمترین شان آشفتگی زبان و گیر کردن بین سنت و مدرنیته و به دنبال آن تشدید وضعیت آنومیک خواهد بود.

• جوادی

  ۸ آبان ۱۴۰۰

  آیا سکولاریزم در غرب ضد دین بوده است؟ برای فهم درست مفهوم سکولاریزم بهتر است به اندیشه های پدر سکولاریزم یعنی کتاب معروف سکولاریزم انگلیسی نوشته جرج هالیوک مراجعه کرد. متاسفانه این کتاب را در دسترس ندارم ولی اعتراف می کنم که مدتهاست که اشتیاق برای خواندن این کتاب دارم. اگر اشتباه نکنم خود هالیوک معتقد است که سکولاریزم برهانی علیه مسیحت نیست. سکولاریزم در معنی متعارف عبارت است از جدایی دین از قلمرو سیاسی و یا به طور کلی تر جدایی دین از قلمروعمومی که بویژه جدایی دین از آموزش و پرورش را نیز شامل می شود. حکومت سکولار لزوما ضد دین نیست، البته حکومت کمونیستی که نوعی حکومت سکولار است ممکن است با دین سر ستیز داشته باشد، اما این ستیزه جویی یک سیاست کمونیستی است نه سیاست سکولاریستی، به بیان دیگر این ستیزه جویی ناشی از کمونیرم است و نه ناشی از سکولاریزم. من مقاله بالا را چند بار خوندم اما معنی سکولاریزم اسلامی را نفهمیدم. در مقاله آمده است که آقای حنفی در مصاحبه با خبرنگار نشریه ادیان می گوید، سکولاریزم را به معنی استدلال، تعقل، احترام به حقوق بشر و جامعه مدنی هم میشه گرفت و.‌.. آشفتگی زبان و بی اعتنایی به معنی اولیه و حقیقی واژگان سیاسی را به روشنی در سخنان این اسلام گرای مصری و همفکران ایشان می توان دید. با صراحت اعلام می کنم که سکولاریزم دارای معنی مشخصی در علوم و فرهنگ سیاسی است و این معنی تثبیت شده است و نمی توان آن را اسلامیزه کرد و انتظار داشت مورد پذیرش عقل سلیم قرار گیرد. برخلاف نظر گوینده این نظرات عمقی ندارند و حتی مهمل هستند ،به همین خاطر هستند که در جوامع اسلامی نتوانستند کوچکترین تغییر مثبتی پدید آورند. به نظر من این نظرات باعث آشفتگی و ابهام زبان می شوند. تمام روشنفکران دینی به درجاتی دین زده( ایدّولوژی زده) هستند به این معنی که تلاش می کنند تفسیری اسلامی از مفاهیم مدرن علمی و سیاسی ارائه دهند. بین سنت و مدرنیته شکاف طبیعی است و پروژه روشنفکری دینی نمی تواند این شکاف را پر کند. اگر اینکار ممکن بود خود غربی ها بهتر از روشنفکران دینی می توانستند این مهم را انجام دهند. بنابراین مدرنیزه کردن سنت که در واقع اسلامیزه کردن مدرنیته است فقط به آشفتگی و ابهام بیشتر زبان منجر می شود و از نظر سیاسی نه تنها به تضعیف محافظه کاری کمک نمی کند بلکه برعکس آن را تقویت می کند. سکولاریزم اسلامی و واژگانی از این دست به روشنی دال بر اسلامیزه کردن مفاهیم مدرن هستندو نه مدرنیزه کردن مفاهیم سنتی، البته معلوم نیست مدرنیزه کردن مفاهیم سنتی ،اصولا دارای معنی باشد.

• جوادی

  ۸ آبان ۱۴۰۰

  ادامه یادداشت قبلی به نظرم زبان به ویژه زبان سیاسی و فلسفی در جوامع اسلامی دچار آشفتگی و ابهام شدید شده است و اینجاست که اهمیت فلاسفه تحلیلی روشن می شود. وظیفه فلسفه تحلیلی زدودن آشفتگی از زبان و روشن کردن معنی گزاره ها و اصطلاحات متداول و علمی است .متاسفانه در این جوامع فلسفه به طور کلی و فلسفه تحلیلی به طور خاص، از احترام و جایگاهی که شایسته شان هست برخوردار نیستند. یک مثال به روشن شدن موضوع کمک می کند. این مثال از کتاب مکانب فلسفی و آراء تربیتی اثر جرالد ال گوتک انتخاب شده است. در این کتاب آمده است: اگر آثار مکتوب تربیتی در دهه گذشته بازبینی شوند اصطلاحات زیر در صدها مقاله به چشم می خورند: یادگیری از راه عمل، ابراز خلاقیت، تفاوت فرهنگی، کودک شهری، تجربه زندگی معنی دار، سازگاری با زندگی، برابری فرصتهای آموزشی، آموزش و پرورش کیفی، آموزش و پرورش برای تفاهم بین المللی، آموزش و پرورش برای آزادی، مدارس موثر و عبارات شعار گونه بی شمار دبگر. فلاسفه تحلیلی به دو صورت می توانند خدمت خود را انجام دهند، یا این اصطلاحات را به کلماتی مفهوم ( با معنی، تاکید از من است) تبدیل کنند یا مهمل بودن آنها را نشان دهند. ( پایان نقل قول). همین مشکل ابهام و آشفتگی زبان در حیطه آموزش و پرورش در جوامع اسلامی نیز کما و بیش وجود دارد اما از آن مهم تر مساله ابهام و آشفتگی زبان در حیطه فلسفه و علوم انسانی در جوامع اسلامی به ویژه ایران است. در صدها مقاله و کتابی که در زمینه های فلسفی و علوم انسانی در این جوامع پدید می آیند به روشنی می توان آشفتگی زبان را در شکل ابهام و حتی مهمل بودن بسیاری از عبارات و اصطلاحات دید. اکثر مقالاتی که در این سایت و سایر سایت های ایرانی ارائه می شوند نیز از آشفتگی زبان رنج می برند.‌ بخشی از مصاحبه آقای عنایت فانی با آقای بنی صدر در تلویزیون بی بی سی را نگاه می کردم. آشفتگی زبان یک روشنفکر را به روشنی می توان در این مصاحبه دید. مجری از آقای بنی صدر درباره نشریه انقلاب اسلامی و اعتقاد ایشان به انقلاب اسلامی می پرسد و آقای بنی صدر در جواب می گوید، منظور ارانقلاب اسلامی ،انقلاب در اسلام است ودرباره اقتصاد توحیدی می پرسد و ایشان با غرور می گوید چیزی که ما سی سال پیش درباره اقتصاد گفتیم، الان در امریکا و اروپا دارند پیاده می کنند و در توضیح اقتصاد توحیدی می گوید که توحیدی در اینجا به معنی توحید در معنی دینی نیست و اقتصادی است که در آن تضاد نیست و البته مدعی می شود که این اندیشه به ایران پیش از اسلام بر می گردد. آیا کسی جز آقای بنی صدر از واژه انقلاب اسلامی، انقلاب در اسلام را می فهمد؟ اگر واژه انقلاب اسلامی به معنی انقلاب در اسلام بوده است پس چرا برای نام نشریه خود از این عبارت استفاده نکرده است و نیز چرا به خاطر کشف اقتصاد توحیدی که از دید ایشان در اروپا و امریکا هم بر اساس آن عمل می کنند، چرا جایزه نوبل نگرفت؟ ایشان در پاسخ به پرسشی درباره ناسازگاری اسلام و دموکراسی نیز گفتند که بقیه اسلام و قرآن را خوب نمی فهمند. البته آقای بنی صدر تنها روشنفکری نیست که زبانی که به کار می برد پر از ابهام و حتی مهملات است. اکثر روشنفکران ایرانی تا به امروز دچار همین مشکل هستند . به واژگان فلسفه اسلامی، دموکراسی اسلامی روشنفکری دینی، سکولاریزم اسلامی چپ اسلامی ، مدیریت جهادی، زندانبانی اسلامی، پزشکی اسلامی و واژگانی از این دست نگاه کنید. تقریبا هر روز واژگانی از این دست را می شنویم و می بینیم، بدون آنکه معنی روشنی از آنها در ذهن ما وجود داشته باشد. در پایان لازم می دانم تاکید کنم که مخالفت با ایدئولوژی زدگی، لزوما مخالفت با ایدئولوژی نیست. همانطور که مخالفت با زیست شناسی گرایی یا حتی علم گرایی مخالفت با زیست شناسی و یا علم نیست. به نحو مشابه مخالفت با اسلام زدگی لزوما مخالفت با اسلام و یا اسلام سیاسی نیست.

• جوادی

  ۸ آبان ۱۴۰۰

  فرق اسلام و اسلام گرایی( اسلام زدگی) چیست؟ در یادداشتی کوتاهی تحت عنوان ایدئولوژی و ایدئولوژی گرایی( ایدئولوژی زدگی) بر تمایز ایدئولوژی از ایدئولوژی گرایی تاکید کردم.‌ هسته ایدئولوژی به نظرم فلسفه سیاسی و فلسفه اقتصادی است. اما ایدئولوژی ممکن است پا را از گلیم خود دراز کند و تلاش کند به سایر حوزه های علم و فلسفه تجاوز کند و تفسیری ایدئولوژیکی از آنها ارائه دهد.‌ این تجاوز و توسعه طلبی را می توان ایدئولوژی زدگی یا ایدئولوژی گرایی نامید. بین ایدئولوژی و ایدئولوژی گرایی همان اندازه فرق هست که مثلا بین زیست شناسی و زیست شناسی گرایی یا بین جامعه شناسی و جامعه شناسی گرایی و مفاهیمی از این دست وجود دارد. دین اسلام سه بخش دارد که عبارتند از جهان بینی، اخلاق و احکام اجتماعی. اسلام سیاسی نام دیگری برای بخش سوم است و منظور از ایدئولوژی اسلامی یا فلسفه سیاسی اسلام نیز همین بخش است که ممکن است با اندیشه هایی از دوبخش دیگر آمیخته باشد. اسلام سیاسی دیدگاه جدیدی نیست بلکه از آغاز پیدایش اسلام ، جزئی از آن بوده است به بیان دیگر اسلام از آغاز دین سیاسی بوده است و از نظریه اسلام درباره سیاست، گاهی به عنوان فلسفه سیاسی اسلام یاد می شود.‌ حال که معنی اسلام سیاسی روشن شد، می توان مفهوم اسلام گرایی ( اسلام زدگی) را بهتر توضیح داد. مطابق با تعریف ایدئولوژی گرایی اسلام گرایی از جنس ایدئولوژی گرایی است و آن را می توان گرایش به خارج شدن اسلام از حیطه ی سه بخشی خود(جهان بینی، اخلاق و احکام اجتماعی) دانست که در واقع از منظر علم و عقلانیت، نوعی انحراف (گرایش نامعقول ) به شمار می آید. این نوشته ادامه دارد.