برگی از تاریخ دادخواهی: ماجرای کاروانسرا سنگی (آذر ۱۳۵۶)

درست چهل و چهار سال از رویداد خونین کاروانسرا سنگی(/سنگ) می‌گذرد، رویدادی که حلقه‌‌ی سنگینی بود در زنجیره‌ی سیاستِ نوین ‌سرکوب حکومت محمدرضا شاه در رویارویی با جنبش‌های اجتماعی نوپا که از مهر ۱۳۵۶در اینجا و آنجای کشور شکل می‌گرفتند.

حکومت برآن شده بود که مشی «سهل‌گیری سیاسی» همزاد و همخوان با سیاستِ حقوق بشر جیمی کارتر، رئیس جمهور آمریکا را کنار بگذارد و نگذارد اعتراض‌های پراکنده‌ی سیاسی به جنبش‌های اجتماعی فرارویند. اینکه درست چند روز پس از دیدارهای محمدرضا شاه پهلوی و جیمی کارتر (۲۴ و ۲۵ آبان ۱۳۵۶در کاخ سفید)، نیروهای سرکوبگر حکومت به دانشگاه تهران یورش بردند و بی‌رحمانه دانشجویان را زیر مشت و لگد و قنداق اسلحه گرفتند، اینکه در روز ۳۰ آبان مراسم سخنرانی چند تن از اعضای کانون نویسندگان را در دانشگاه آریامهر لغو نمودند، «ده‌ها دانشجو را مورد ضرب و شتم اوباش باتون و زنجیر به‌دست قرار دادند و شماری از آن‌ها را بازداشت کردند»[1] و اینکه دو تن از اعضای کانون نویسندگان (زنده‌یاد هما ناطق و نعمت آزرم) که دانشجویان را به آرامش فرامی‌خوانند، توقیف شدند و نیمه‌شب در بیابان‌های نزدیک به تهران وحشیانه کتک خوردند،[2] نشان از آن داشت که شاه توانسته رئیس جمهور ایالات متحده را با خود همراه و هماهنگ سازد که دوره‌ی «سهل‌گیری سیاسی» در ایران باید هر چه زودتر به پایان رسد.

ماجرای هولناک کاروانسرای سنگی در روز اول آذر ۱۳۵۶ روی داد؛ سه روز پس از بازگشتِ شاه و فرح پهلوی از واشنگتن به تهران. در این روز ۷۰۰ کماندو که لباس شخصی بر تن داشتند، بی هیچ پروا به مراسم عید قربان جبهه ملی حمله کردند «و سرها و پاها و دست ها شکستند». [3] فراخوان جشن عید قربان جبهه‌ی ملی، البته نام آن جبهه را بر خود نداشت.[4]  فراخوان را حسین گلزار امضاء کرد بود که از اعضای حزب ملت ایران و فروشنده‌ی لوازم الکترونیکی بود. چون در کمتر جایی آمده، متن کامل آن فراخوان را می‌آوریم:

باغ را چراغانی کرده[6] و برای ۲۰۰۰ تن، میز و صندلی چیده بودند، میز و صندلی‌های ارج.[7] نزدیک چهار پس از ظهر، پس از آمدن میهمانان − که بیشترشان دوستان و یاران جبهه ملی بودند و به جرگه‌ها و جریان‌های اسلامی وابستگی نداشتند −، در میانه‌ی وعظ حجت‌الاسلام صادقی، ناگهان فوجی کماندو و رنجر از در و دیوارهای باغ فرود می‌آیند و به سوی مردمی که نشسته یا ایستاده به  واعظ گوش می‌دادند، یورش می‌آورند.

کماندوها سپس به مردم بی‌سلاح و بهت‌زده  یورش بردند و نیم ساعتی تاخت وتاز ویرانگر خود را  ادامه دادند . روایت عبدالکریم لاهیجی به خوبی چند و چون آن  تاخت و تازه را نشان می‌دهد.[9] روایت در نامه دادخواهی او خطاب به «دادستان شهرستان تهران» به تاریخ ۶ آذر ۱۳۵۶ آمده است.

◄ متن کامل این نامه دادخواهی در فرمت PDF

اتحاد نیروهای جبهه‌ی ملی ایران در فردای آن روز، شمه‌ای از آن ماجرا را  به‌دست داد؛ در اطلاعیه‌ای کوتاه که دست‌به‌دست می‌شد و به خارج از کشور هم رسید.

در همین روز ۲ آذر است که ساواک نیز روایتِ مطبوعاتی خود را از ماجرای گردهم‌آیی کاروانسرا سنگی به دست داد؛ روایتی کژ و کوژ و یکسره دروغ. آن روایت در اطلاعات و کیهان ۲ آذر و آیندگان و رستاخیز ۳ آذر آمد. از بازگویی آن در می‌گذریم، چه عبدالکریم لاهیجی، جمله به جمله آن را در نامه «به جناب آقای دادستان شهرستان تهران» آورده است. اما از بازنویسی روایتِ روزنامه‌ و یادآوری سرمقاله‌ی حزب رستاخیز ـ «حزب واحد» ایران آن زمان ـ نمی‌توانیم درگذریم که آمیزه‌ای‌ست از خیال‌پردازی‌ها و بزرگ‌نمایی‌های شاه،‌ تبلیغات و دروغ‌پردازی‌های ساواک، و ترفندها و تدبیرهای دولت برای تحمیق ملت از سوی آن «حزب واحد»:

این‌گونه، «سیاست نوین سرکوب حکومت» رو به تکامل گذاشت و نمایش قدرت آغاز گشت. آنکه اعتراض‌ها و جنبش‌های اجتماعی را برنمی‌تابید و به رویارویی با آن برمی‌خاست، دیگر ساواک و نیروی سرکوبگر حکومت شاه نبود! توده‌ی مردم بود و پیشاپیش همگان، کارگران و دهقانانی که از برکت انقلاب سفید شاه به آزادی، خوشبختی و سعادت دست یافته بودند![11] کارگرانی که می‌بایست به پاس خدمات و «سیاست‌های داهیانه‌ی» شاه، اینک وارد میدان شوند، بی‌درنگ اعتراض‌ها و جنبش‌های اجتماعی جاری در جامعه را به خاک و خون کشند و پوزه‌ی بیگانه پرستان ضد ملی و عامل خارجی را به خاک مالند!

این ترفند و سناریوی مسخره، اما راه به جایی نبرد. دست کشیدن از مشی «سهل‌گیری سیاسی» نیز ثمری نداد. پس از یکی دو هفته احتیاط و واپس‌نشینی، جنب‌و‌جوش‌های اجتماعی باری دیگر سربرآورند و حکومت شاه را تندتر و تیزتر از گذشته آماج حمله‌ی خود قرار دادند. نامه‌ی جسورانه‌ی داریوش فروهر از بیمارستان آبان به دادستان تهران (۲ آذر ۱۳۵۶)، دادخواهی دلیرانه‌ی دکترعبدالکریم لاهیجی به تاریخ ۹ آذر ۱۳۵۶، اعلام جرم  کم مانند و پُرمایه وکلای دادگستری (دکتر نورعلی تابنده، هدایت متین‌دفتری و منوچهر مسعودی) نه تنها جنبش رو به  رشد دادخواهی را  توانمند ساخت، بلکه به درهم شکستن فضای ترس و وحشت  نیز یاری رساند و از کار افتادن و به فراموشی سپرده شدن مشی «سهل‌گیری سیاسی» حکومت شاه. نیز هموار ساختن راه براندازی نظام پادشاهی استبدادی.

اما میوه‌ی انقلابی که از خاک ایران آن روزگاران  رُست که استبدادزده‌ بود، به تنگ آمده‌ و برانگیخته از دگرسانی‌های سیاست خارجی، نمی‌توانست شیرین‌گوار باشد و کام‌های تشنه به آزادی را سیراب سازد. در چشم‌به‌هم‌زدنی، نیروی شیعی واپسگرای بیدادگر، رهبری جنبش ضد شاه را در دست گرفت و حکومتی برپاساخت که به هیچ مخالفی رحم نکرد. با همان زبان و بیان  ساواک و «حزب واحد»، چند موج کشتار را در درون و بیرون از زندان‌هایش سازمان داد و سپس نیز به سروقت کسانی رفت که جرم‌شان، تنها دگراندیشی بود. در بیستمین سال حکمرانی‌اش نیز طرح "قتل‌های زنجیره‌ای" را درانداخت و به اجراء گذاشت. و شگفت اینکه سر سلسله‌ی قربانیان این زنجیر نوین جنایت، داریوش فروهر بود و همسر و همراهش، پروانه‌ی اسکندری. و شگفت‌انگیزتر اینکه آن‌ها را در روز اول آذر ۱۳۷۷ کارد آجین کرد، درست ۲۱ سال پس از ماجرای کاروانسرای سنگی.

جا دارد از شماری دیگر از کشته‌شدگان "قتل‌های زنجیره‌ای" نیز یاد کنیم: مجید شریف، محمد جعفر پوینده، محمد مختاری و پیروز دوانی.

آبان ۱۴۰۰

پانویس‌ها

[1]  گاردین (لندن) ۲۲ نوامبر ۱۹۷۷، ص ۶، نیز واشنگتن پُست ۲۲ نوامبر، ص ۱۴

[2]  نامه‌ی کانون نویسندگان ایران به نخست وزیر، پنجم آذر (کمیته‌ی برای دفاع از حقوق بشر و پیشبرد آن در ایران)، شماره‌ی ۱ پاریس،، ص ۵

[3] پیشین

[4] در آن برش تاریخی هنوز جبهه ملی چهارم شکل نگرفته بود و فعالیت‌های  جبهه‌ی ملی زیر نام «اتحاد نیروهای جبهه‌ی ملی ایران» صورت می‌گرفت.

[5]  آیه‌ی ۹۶ سوره آل عمران درست است.

[6]  نادر تکمیل همایون

 [7] تنها در روایت ساواک است که شمار شرکت‌کنندگان «متجاوز از ۱۰۰۰ نفر» آورده شده است.

 [8] نادر تکمیل همایون، پیش‌گفته

[9]  امیدواریم به زودی بتوانیم رویداد تاریخی کاروانسرای سنگی (اول آذر ۱۳۵۶) را با هم‌قلمی دوست و همکارم سیاوش رنجبر دائمی، بازسازیم.

[10]  روزنامه‌ی رستاخیر (سرمقاله)، شماره‌ی ۷۷۵، سال سوم، پنجشنبه ۳ آذر ۲۵۳۶

 [11] سال‌ها باید می‌گذشت که پرویز ثابتی سخنگوی ساواک به این جعل تاریخی اعتراف کند. در مصاحبه با عرفان قانعی‌فرد می‌گوید: «از جمله اجتماع بزرگ کاروانسرا سنگی‌ را ترتیب داد که به وسیله مأموران در پوشش کارگران به‌هم ریخته شد.» در دامگه حادثه، گفتگوی عرفان قانعی‌فرد با پرویز ثابتی، شرکت کتاب، چاپ نخست، ۲۰۱۲ میلادی/ ۱۳۹۰ خورشیدی، ص ۳۹۸