خواب فرار: زنان پاکستانی و خشونت خانگی

آن‌چه می‌خوانید حاصل مصاحبه شازیه خان، عکاس سرشناس پاکستانی-دانمارکی، با زنانی‌ست که از خشونت مردان‌شان به پناهگاهی در لاهور پناه آورده‌اند.

وقتی مادرم دو ساله بود، او را به عمه ثروتمندی که شوهرش مرده بود و از خود فرزندی نداشت، «پیشکش» دادند. سه‌سال بعد مادربزرگ مادری‌ام که آن‌زمان تنها ۲۶ سال داشت، براثر سرطان خون در گذشت. 

مادرم تقریبا دیگر خواهر و برادر، و پدرش را که دوباره ازدواج کرد، ندید. حالا که به دوران بچگی خودم در اودنسه دانمارک نگاه می‌کنم، می‌توانم رد تراما (آسیب‌روانی) را که از مادرم جذب کرده‌ام، در دوران کودکی‌اش بگیرم. 

وقتی بچه بودم نمی‌دانستم چرا مادرم اینقدر سرد و سختگیر است. چرا هیچ‌وقت با من گرم نیست و از خودش عشق و محبتی نشان نمی‌دهد. از دوران کودکی او و احسان فقدان و طردشدگی که با خودش حمل می‌کرد و به من هم منتقل کرده بود، چیزی نمی‌دانستم. در مورد هیچ‌کدام از این‌ها چیزی نمی‌دانستم چون احساسات چیزی نبود که ما در خانواده به اشتراک بگذاریم یا در موردش صحبت کنیم. در واقع تنها احساساتی که به نظر می‌رسید مادرم قادر به ابراز آن‌هاست، خشم بود و غم. 

وقتی به سن نوجوانی رسیدم، جلوی این سردی عصیان کردم، همانطور که با بسیاری از برنامه‌هایی که خانواده‌ام داشتند و انتظارات‌شان از من -خواندن درس قرآن، محدودیت‌هایی که برای من و آزادی‌ام می‌گذاشتند و بیش از همه برنامه پدرم برای برگشت جمعی به پاکستان- سر ناسازگاری گذاشتم. 

پدرم در پاکستان خانه بزرگی ساخته بود و می‌خواست همه ما را با خودش برگرداند که با مادر بیمارش آن‌جا زندگی کنیم. اما من در ۱۵ سالگی خانه را ترک کردم و اول به خانه یکی از دوستانم و بعد به کپنهاگ رفتم. بعد از چند هفته ماندن در پایتخت به شهر آزاد کریستینیا، کمونی که سال ۱۹۷۱ در محل قدیمی یک پایگاه نظامی در کپنهاگ ساخته شد نقل مکان کردم و زندگی‌ام برای همیشه عوض شد.   

در کریستینا با هنرمندان و فعالانی آشنا شدم که بسیار مراقبم بودند و هر زمان که نیاز داشتم می‌توانستم به آن‌ها اتکا کنم. آن‌جا از یک عکاس‌ عکاسی یاد گرفتم که بعداً تبدیل به حرفه‌ام شد. در طی این مدت برگشتم به کودکی‌ام. متوجه شدم که دوران بچگی‌ام شکل خشم و احساس گناهی که با آن بزرگ شده بودم را گرفته اما همیشه از خواب و رویا برای فرارکردن از آن استفاده می‌کرده‌ام.  

بیش از همه خواب پرواز می‌دیدم، یا مکان‌هایی که در آن‌ها حس امنیت داشتم یا آدم‌هایی که دوستم داشتند و از این خواب‌ها برای شناور ماندن و غرق نشدن استفاده می‌کردم. خواب‌هایم خانه امن من بودند. 

رویای صادقه و رسم «استخاره»

یادم آمد که مادرم و دوستانش هربار خواب می‌دیدند آن‌ را به نوعی پیش‌بینی آینده تعبیر می‌کردند. یا مثلا براساس رسم «استخاره» وقتی کسی تصمیم مهمی داشت یک نماز خاصی را قبل از خواب می‌خواند و هر خوابی که می‌دید را به نوعی جواب و راهنمایی خدا برای گرفتن تصمیم درست تعبیر می‌کرد.  

 همینطوری که عکاسی یاد می‌گرفتم، وقتی ساعت‌های طولانی در یک اتاق تاریک می‌ماندم و منتظر می‌شدم تا تصاویری که گرفته بودم روی کاغذ ظاهر شوند، احساس می‌کردم این همان لحظه‌ای است که یک خواب به واقعیت تبدیل و یک رویا زنده می‌شود. 

من جذب عکس گرفتن از آدم‌هایی شدم که آنها را «نادیده» می‌نامم. افرادی که جامعه چشم بر رویشان بسته و به حاشیه خود رانده است. از کودکان بی خانمان و افراد تراجنسیتی در آرژانتین، بومیان بولیوی و کلمبیا، ساکنان فاولا در برزیل عکاسی کردم. مهمترین چیز برای من همیشه این بود که مردم را همانطور که هستند ببینم و به تصویر بکشم – به طوری که شخصیت درونی آنها در عکس‌هایشان پدیدار شود.

 برای عکس گرفتن به نقاط مختلف جهان سفر کردم، از جاهایی بازدید کردم که در کودکی خواب‌شان را دیده بودم و فهمیدم که خواب‌هایم به واقعیت تبدیل می‌شوند. این کشف و شهود علاقه‌ام به رویا و ناخودآگاه را دوباره زنده کرد و تصمیم گرفتم به عنوان یک روان درمانگر متخصص در تعبیر خواب آموزش ببینم.

 به همان شکلی که مایل بودم عکس‌هایم حقیقت یک نفر را نشان دهد، می‌خواستم درک مشابهی از کسانی که به عنوان روان‌درمانگر با آنها کار می‌کردم ایجاد کنم. یاد گرفتم چگونه به طرز حیرت‌انگیزی، تراما یا ضربه‌های روحی یک نفر با خواب‌هایش تلاقی می‌کنند و اگر درمان درستی صورت گیرد، چطور رویاها می‌توانند به بهبودی یک نفر کمک کنند. 

یاد مستندی افتادم درباره زنان پاکستانی تحت خشونت خانگی، که در یک پناهگاه زندگی می‌کردند. پناهگاهی به نام دستک که در یک محله آرام در لاهور قرار داشت و سال ۱۹۹۰ توسط  سازمان امداد حقوقی AGHS Legal Aid Cell ساخته شد و خواهران، حنا جیلانی و عاصمه جهانگیر که هر دو از وکیلان نامدار و فعالان حقوق بشرند، آن را تاسیس کردند. این پناهگاه مانند بسیاری دیگر از خانه‌های امن، برای زنانی که تجربه خشونت داشته‌اند و فرزندانشان، اسکان موقت رایگان و حمایت حقوقی و مالی و روانی فراهم می‌کند.  

سال ۲۰۰۴، در قالب پروژه‌ای مشترک با عفو بین‌الملل، سه هفته به لاهور رفتم تا از بعضی از زنان دستک عکاسی کنم. اولین بار بود که بعد از پنج سالگی‌ام به پاکستان برمی‌گشتم و شگفت‌زده بودم که چطور با این‌که سال‌ها از فرهنگ پاکستانی جدا شده‌ام، به‌راحتی می‌توانم با این فرهنگ احساس یگانگی کنم و با زنان دستک ارتباط آنی برقرار کنم.   

در واقع زمانی فرهنگ پاکستان و این‌که از کجا آمده‌ام برایم مهم شده بود که بچه‌دار شدم. مشتاق شده‌ بودم چیزی را که با خودم حمل می‌کنم کشف کنم و از آن گذشته به عنوان یک مادر و یک درمانگر جوان، مطمئن شوم که هیچ‌یک از آسیب‌هایی را که دیده‌ام، به فرزندانم منتقل نمی‌کنم. 

 عکس هایی که من در آن سفر از زنان پاکستانی گرفتم در سرتاسر دانمارک به نمایش گذاشته شد. عکس‌هایی که بیش از همه شاهدی بود بر آزارهایی که این زنان متحمل شده بودند. سال‌ها گذشت و تجربه‌ بیشتری به عنوان درمانگر پیدا کردم و مدام فکر می‌کردم که دوباره به دستک برگردم. اما دلم می‌خواست این‌بار زندگی زنان را از زاویه‌ای متفاوت ببینم: رویاهایی که قبل از ترک ازدواج‌های بدشان دیده بودند.  

بلاخره در ۱۱ مارس ۲۰۲۰، همانروزی که نخست وزیر دانمارک کنفرانس خبری برگزار کرد و از همه دانمارکی‌ها خواست به خاطر شیوع کووید-۱۹ در خانه‌هایشان بمانند، به پاکستان برگشتم. تا آنجا که می‌شد، در پاکستان ماندم و با زنان پناهگاه درباره رویاهایی که بعد از «استخاره» دیده بودند طولانی و فشرده صحبت کردم و نهایتا با آخرین هواپیمایی که ۱۸ مارس از پاکستان خارج می‌شد، برگشتم. آن‌چه با من درمیان گذاشتند مرا عمیقاً تحت تاثیر قرار داد. در این‌جا به برخی از آن‌ها، با اسامی مستعار اشاره می‌کنم. 

------------------------------------------------------------

خواب جایی امن، خواب آدم‌های مهربان

مریم در اتاقی در طبقه اول پناهگاه ساکن است. ظرافت بی‌‌دردسری در حرکاتش دارد. از من دعوت می‌کند کنارش روی تخت بنشینم و وقتی می‌شنود که به اردو حرف می‌زدم، لبخند می‌زند. او منتظر یک خارجی بوده نه کسی که به زبان او، البته با کمی با لهجه، صحبت کند. به نظر می‌رسد خیالش راحت شده و کنجکاو است در مورد سابقه خانوادگی من بداند. وقتی می‌گویم که در دانمارک زندگی می‌کنم، یخش می‌شکند و ارتباط‌مان شکل می‌گیرد. 

با صدای آرام و نگاهی قوی شروع به گفتن از داستان زندگی‌اش می‌کند. توضیح می‌دهد که چطور در تابستان ۲۰۱۹ با چهار فرزند خردسال شوهر آزارگرش را ترک کرده. شوهری که سال‌ها او را کتک زده و با ته سیگار بدنش را سوزانده. تعریف می‌کند که شوهرش بعضی شب‌ها او را به بخاری برقی می‌بسته و با برق شکنجه می‌کرده. وقتی از این‌که شوهرش بچه‌ها را کتک می‌زده می‌گوید، شروع به هق هق می‌کند و بغضش می‌ترکد. مصاحبه را قطع می‌کنم تا در مورد چیزهای دیگری صحبت کنیم. آگاهم که سوالات من می‌تواند دوباره به او آسیب بزند. وقتی ادامه می‌دهیم می‌گوید:

یک روز که شوهرش آن‌چنان کتکش زد که به‌سختی می‌توانست راه برود، خودش را به یک ریکشا (وسیله حمل و نقلی که ترکیبی از دوچرخه و گاری‌ست) رساند تا به خانه والدینش برگردد. آن‌جا به برادرانش گفت که طلاق می‌خواهد.  

چند روز بعد او به خانه برمی‌گردد تا فرزندانش را با خود به دستک بیاورد اما وقتی می‌رسد شوهر و برادرشوهرش به او حمله می‌کنند. مریم اما مصمم بود که بدون فرزندانش آن‌جا را ترک نکند به همین خاطر آن‌ها را تهدید به گزارش به پلیس کرد تا نهایتا تسلیم شدند و اجازه دادند با بچه‌ها از آن خانه برود.  

او مکث می‌کند و می‌گوید: «شوهرم نگذاشت فرزندانم به مدرسه بروند». 

همین‌طور که مشغول صحبتیم، کوچکترین دخترش که چهارسال دارد وارد اتاق می‌شود و مادرش را در آغوش می‌گیرد. 

مریم می‌گوید این که دخترش مدام شاهد خشونت شوهرش بوده، تاثیر زیادی بر او گذاشته است. مریم همچنین دو پسر هشت و نه ساله دارد. می‌گوید که آن‌ها هم هنوز تحت تأثیر خشونتی هستند که شاهد آن بودند، اما در یک مدرسه غیررسمی در پناهگاه درس می‌خوانند و وضعیت بهتری دارند.

 مریم در مورد خوابی که بعد از استخاره و قبل از ترک ازدواج دیده بود، می گوید: 

 او هم هنوز مدام کابوس‌ می‌بیند که شوهرش آمده تا جانش را بگیرد اما می‌گوید:

«می‌دوم و فرار می‌کنم»

لیلا ۲۳ ساله است اما خیلی جوان‌تر به نظر می‌رسد. وقتی با هم صحبت می‌کنیم دست‌هایش را به شکلی عصبی به هم می‌مالد.

 برایم شرح می‌دهد که چطور خانواده‌اش یک سال قبل او را مجبور به ازدواج کردند: 

وقتی از لیلا می پرسم که زندگی با همسر و خانواده اش چگونه بود، به دستانش نگاه می‌کند. متوجه شدم که او یک سوزن کوچک در دستش دارد و مدام خودش را با آن سوزن می‌زند.

به نظر می رسید که تمایلی ندارد درباره جزئیات آن‌چه بر او رفته حرفی بزند اما در نهایت به من گفت که بعد از هشت روز از آن خانه فرار کرده. عمه یا خاله‌اش قبلا در دستک زندگی می‌کرده و به او گفته بوده که می‌تواند آنجا پناه بگیرد. 

او بعد از ترک شوهرش مدام نماز می‌خوانده و «استخاره» می‌کرده:  

لیلا می گوید که رابطه صمیمانه‌ای با خواهرش ندارد اما دلش برای مادر و برادرش تنگ شده است: «از وقتی تصمیم گرفتم جدا شوم، دیگر با من حرف نمی‌زنند.» 

لیلا می‌گوید از وقتی ساکن پناهگاه شده خواب دیگری می‌بیند:

وقتی به یاد این خواب می‌افتد، زبان بدنش عوض می‌شود. به بالا نگاه می‌کند و با امیدواری لبخند می‌زند. 

نمی‌توانم دست از نگاه کردن به آب بردارم، بس که زیباست

یاسمین اصرار دارد که قبل از شروع مصاحبه صبحانه بخوریم. او مدام لبخند برچهره دارد و می خندد، به خصوص وقتی از دخترانش می‌گوید. یاسمن تنها ۲۵ سال دارد اما چهره‌اش تکیده‌تر شده و انگار مسن‌تر است. وقتی ۱۳ ساله بوده، پدرش او را به ازدواج با مردی بسیار مسن‌تر مجبور کرده.  

او می گوید: «سال اول ازدواج ما خوب گذشت. اما بعد مدام سر من داد می‌زد و هی رفتارش با من عصبی‌تر می‌شد». 

یاسمین می‌گوید وقتی ازدواج کردند، شوهرش راننده ریکشا بوده اما تمام پولی را که به دست می‌آورده به والدینش می‌داده.

زن همان خانواده به او پیشنهاد داده که شوهرش را ترک کند و فرزندانش را به پناهگاه ببرد. وقتی بالاخره احساس کرد که آماده رفتن است، کارفرما او و دخترانش را به دستک برد اما یاسمن مجبور شد دو پسر ۱۰ و دو ساله خود را به پدرشان بسپارد. 

یاسمن می‌گوید:

 بعضی از زنانی که به پناهگاه‌ها پناه می‌آوردند پسران‌شان را به پدر می‌سپارند چرا که احتمال می‌دهند شوهرشان و خانواده او از پسران بهتر از دختران مراقبت می‌کنند. غالبا با فرزندان دختر مثل «سربار» رفتار می‌شود.  

دختر هشت ساله یاسمین می خواهد پزشک شود و دختر هفت ساله‌اش دوست دارد به ارتش بپیوندد.

یاسمین، هفته‌ای یک بار به دیدن آنها می‌رود. می‌گوید برایش مهم است که دخترانش در امان بمانند و تحصیل کنند. با این‌حال زندگی‌کردن دور از فرزندانش برایش سخت است. یاسمن در ادامه می‌گوید که خانواده‌اش از تصمیمش برای جدا حمایت نکردند: 

از زمانی که به پناهگاه آمده کابوسی دوبار برای او تکرار شده:

یاسمن پس از تکرار این کابوس به «استخاره» رو آورده تا «نشانه‌ای» ببیند از این‌که تصمیم درستی گرفته است.

یاسمن می‌گوید که این خواب به او آرامش و قدرت و امیدواری بخشیده. 

من اینجا دارم می‌میرم، بگذارید بیرون بیایم

آسیه ۱۸ ساله است و دستانش با نقش‌های پیچیده حنا تزیین شده.

وقتی از او سوال می پرسم، سریع و دقیق پاسخ می‌دهد. او می‌گوید:

آسیه به خانواده‌اش می‌گوید که آزار دیده و طلاق می‌خواهد. 

خانواده آسیه او را متقاعد کردند که نزد شوهرش برگردد. وقتی برگشت، بازهم کتک‌ها ادامه پیدا کرد. شوهرش دو ماه او را آزار داد تا این‌که به بستک پناه برد. 

آسیه می گوید: «خانواده‌ام هنوز به من می‌گویند که باید پیش شوهرم برگردم.»

 وقتی هنوز پیش شوهرش بوده استخاره می‌کند. با یادآوری خوابی که دیده بود، بدنش منقبض می‌شود: 

 آسیه می‌گوید که دعا کردن به او آرامش می‌دهد. برایم تعریف می‌کند که وقتی خانواده‌اش در حال برنامه‌ریزی برای ازدواج او بوده‌اند، رویاهایی درباره جادوگران می‌دیده که اخیراً نیز تکرار شده. رویایی دیده که او را به آینده امیدوار می‌کند: 

آسیه می‌گوید که مدرک طلاقش را کمی قبل گرفته و از این‌که می‌تواند خودش برای زندگیش تصمیم بگیرد و براساس شرایطی که می‌خواهد زندگی کند، هیجان‌زده است. 

پاکستان از نظر تبعیض‌های جنسیتی از جمله در دسترسی به منابع اقتصادی، و همچنین خطراتی که زنان به‌خاطر کنش‌های فرهنگی، مذهبی و سنتی، مانند قتل‌های «ناموسی» با آن مواجه‌اند، در زمره بدترین کشورهای جهان قرار دارد. براساس آخرین آمارها ۹۰ درصد از زنان پاکستان یعنی ۹ زن از هر ۱۰ زن، در طول زندگی خود خشونت خانگی را تجربه کرده‌اند.

منبع: الجزیره