شصتمین جلسه دادگاه حمید نوری: ناصریان گفت، اشتباه شاه را در نکشتنِ شما تکرار نمی‌کنیم

«یک نکته را من مجبورم اینجا توضیح بدهم. وقتی ما در جمهوری اسلامی می‌گوییم طرف را بردند برای بازجویی، این بازجویی بازجویی عادی نیست. اعتراف به خود نبودن است و تخلیه همه اطلاعات با کابل است. این بازجویی متفاوت است با آنچه من در سوئد انجام دادم یا در هر جای دنیا ممکن است اتفاق بیافتد.»

«به خاطر گونه‌ای دیگر فکر کردن، هواداری از یک جریان مارکسیستی و حرکاتی که در واقع مخالفت با امنیت ملی تلقی می‌شود و در یک مفهوم کلی‌تر، ضد انقلابی بودن. من نخست در زندان اوین، همانجا که حکم را به من ابلاغ کردند زندانی شدم، در سالن سه آموزشگاه. بعد از آنجا پس از یک مدت من و بقیه زندانیانی را که حکم گرفته بودند به زندان قزل‌حصار منتقل کردند. اواخر پاییز سال ۱۳۶۴ بود که به قزل‌حصار منتقل شدم و تا پاییز سال ۱۳۶۵ که زندان قزل‌حصار را به زندانیانِ عادی دادند و ما را تخلیه کردند در این زندان بودم و در این زمان به زندان گوهردشت منتقل شدم. من تا پایان کشتار بزرگ، یعنی بیش از دو سال در زندان گوهردشت بودم. در زندان گوهردشت ما در بندهای مختلف جابه‌جا می‌شدیم. نام بندها هم مدام تغییر می‌کرد. گوهردشت انتهای مسیر زندان من بود که در نهایت به کشتار بزرگ منتهی شد. بعد از گوهردشت و بعد از کشتار بزرگ ما را به اوین منتقل کردند و از آنجا هم که پایان زندان بود که به وقتش من توضیح خواهم داد. اکثر زندانیان و در واقع زنده‌مانده‌های گوهردشتی را در زمستان ۶۷ به اوین آوردند. بعد از آن هم در اسفند ماه ۶۷، اکثریت قریب به اتفاق زندانیان چپ زنده مانده را آزاد کردند. من مدت خیلی کوتاهی در اوین بودم و دیگر کارهای اداری برای آزادی داشت انجام می‌شد... شاید چیزی کمتر از دو هفته.»

«ببینید من اجازه می‌خواهم که اینجا نکته‌ای را مطرح بکنم که شاید کمک بکند به همه پرسش‌ها و ادامه پرسش‌ها. من اینجا هستم و شما من را اینجا خواسته‌اید تنها فکر می‌کنم برای یک چیز. من آقای حمید نوری را در زندان گوهردشت در تابستان ۶۷ دیدم. بنابراین اگر پرسش‌های شما این است که این بندها شماره‌اش چه بوده، متراژ سلول‌ها چقدر بوده، نقشه را من بیایم توضیح بدهم، در تمام این موارد ممکن است من دچار اشتباهاتی بشوم، دچار خطاهای حافظه بشوم، که اساسا به طور کاملا طبیعی، طبیعی جلوه می‌کند. من برای همین موضوع مهم اینجا هستم و آماده هستم در این ارتباط هر آنچه شما پرسیدید را جواب بدهم - و البته هر چیز دیگری که پرسش شما است.»

«مهم‌ترین بندی که من در آن بودم و هیچ‌وقت و به هیچ عنوان از خاطرم زدوده نمی‌شود، بند هشت زندان گوهردشت است. من در زمان وقوع کشتار در این بند بودم. این شانس یا شاید بدشانسی تاریخی نصیب من و دیگر زنده‌ماندگان سه بند هفت، هشت و فرعی۲۰ شد. اگر زندان گوهردشت را بلوک‌های سه طبقه در نظر بگیریم، گوهردشت هشت بلوک ساختمانی دارد. بلوک آخر بند هفت و هشت است. این بندی‌ است که زنده‌ماندگان این دو بند هفت و هشت از لای کرکره فلزی آخرین اتاق، توانسته‌اند مقدار بسیار کمی از حوادثی را که در آن دوران اتفاق افتاد، ببینند. این موقعیتی فیزیکی و جفرافیایی نصیب ما شده بود که کامیون‌های یخچال‌دار حمل گوشتی را که در مرداد ماه مرتب آنجا در تردد بودند [ببینیم]. در سه شب بسیار مهم ۱۵ تا ۱۸ مرداد ۶۷، تردد این کامیون‌ها بیش از یک بار شد؛ در طول شبانه‌روز. ما‌ نمی‌دانستیم که آنجا چه اتفاقی دارد می‌افتد البته.»

«در آن دو سال و خرده‌ای که من آنجا بودم مدیریت مدام تغییر کرد اما فکر می‌کنم پرسش شما متوجه این موضوع مهم باشد که در زمان وقوع کشتار، شیخ مقیسه یا ناصریان، اصلی‌ترین مهره زندان گوهردشت بود. معاونت امنیتی در زندان آن زمان با داوود لشکری - آنچه که بعدا مشخص شد نامِ واقعی او تقی عادلی است - بود. و تعدادی نگهبان دیگر هم بودند که رده‌بندی داشتند. مثلا یک کسی بود به نام حاج محمود که احساس می‌شد نسبت به زندانبان‌های دیگر از اتوریته بیشتری برخوردار است. و شخص آقای حمید عباسی که بعدتر مشخص شد آقای حمید نوری هستند، مقام معاونت دادیاری و معاونِ شخص ناصریان بودند که به امور دادیاری می‌پرداختند. ناصریان تقریبا تصمیم‌گیرنده اصلی و همه‌کاره زندان گوهردشت بود؛ در زمان وقوع کشتار. در واقع می‌توانم بگویم از پاییز سال ۶۶ که با تغییرات اساسی در جامعه و در زندان مواجه بودیم، مدیریت زندان‌ها نیز به سمت بیشتر خشن شدن و تغییرات رفت. ما در پاییز ۶۶ یک تقسیم‌بندی بسیار بسیار مهم در زندان گوهردشت داریم.»

«رئیس زندان و دادیار اصلی زندان بود. موضوع مهمی که اینجا درباره سمت‌ها باید بگویم این است که این سمت‌ها بر مبنای کارکرد آدم‌ها قابل تشخیص بود. به عنوان مثال وقتی خانواده‌ها از بیرون تماس می‌گرفتند - فرض کنید می‌خواستند یک ملاقات خصوصی بگیرند یا اینکه پدر و مادر کسی فوت می‌شد و می‌خواستند او را سر مزار درگذشته ببرند - دادیاری زندان، کسانی مثل آقای نوری باید بررسی می‌کردند اما حکم نهایی و تصویب نهایی با ناصریان (محمد مقیسه) بود. او دارای چنین موقعیتی بود و حرف اصلی را از ۶۶ تا بعد از کشتار بزرگ ناصریان در زندان گوهردشت می‌زد. او یک موقعیت دیگری هم داشت که ما هیچ‌کدام از آن باخبر نبودیم. او آخوند بود، روحانی بود اما ما او را هیچ‌وقت با لباس آخوندی ندیده بودیم؛ یعنی دست‌کم من ندیده بودمش. و این ویژگی می‌دهد به فرد وقتی که تمام قوانین اجتماعی بر اساس شریعت است.»

«در جاهای مختلف… در گوهردشت تا جایی که حافظه من یاری می‌کند داوود لشکری، ناصریان و آقای حمید نوری. البته ممکن است کسان دیگری هم بوده باشند چون ببینید موقعی که این سوال‌ و جواب‌ها شد و این تقسیم‌بندی شد، دیگر ما نمی‌آمدیم از هم بپرسیم که چه کسی از تو سوال کرد و چه کسی نکرد. پرسش‌ها اما مشترک بود. من در مورد خودم می‌توانم بگویم که ناصریان از من سوال و جواب کرد. برای این سوال و جواب‌ها از همگان به اتاق‌هایی می‌رفتیم که در اتاق من آقای ناصریان نشسته بود و سوال می‌کرد.»

«وقتی که بند ما را آوردند بیرون برای پرسش و پاسخ، چند اتاق بود و هر کسی می‌رفت داخل یکی از این اتاق‌ها. همه نرفتند داخل یک اتاق و همه را یک نفر مورد پرسش قرار نداد. طبیعی بود که مقام‌های دیگری که ارشدیت داشتند در آن موقعیت، سوال و جواب‌ می‌کردند. مثلا نگهبانی که غذا می‌آورد یا مسئولِ ملاقات بود این سوال‌ها را نمی‌کرد. یک درجه‌بندی داشت در حقیقت. یعنی نگهبان‌ها هم درجه‌بندی داشتند. یک نگهبان عادی وظیفه دادیاری را نداشت آن موقع. وقتی که برگشتیم و تقسیم‌بندی صورت گرفت، وقتی اطلاعات را روی هم‌دیگر قرار می‌دادیم و بچه‌ها هر کدام تعریف می‌کردند، آن وقت دقیق‌تر متوجه شدیم که این پرسش و پاسخ‌ها را افراد مختلفی انجام داده‌اند و یکی از کسانی هم که در این بازجویی‌ها شرکت داشت و سوال و جواب می‌کرد، آقای حمید نوری بود.»

«اگر بخواهم یک مختصر و یک روز شمار کوتاه خدمت شما ارائه بدهم، همه چیز از روز جمعه هفتم مرداد آغاز شد. ما دو نوبت در زندان اجازه داشتیم به رادیو گوش کنیم. بلندگوهایی که در سقف تعبیه شده بود و کلید خاموش و روشن کردنش در دست نگهبانی بود که باید این کار را انجام می‌داد. هشت صبح و دو بعدازظهر نوبت اخبار سراسری رادیو ایران بود. جمعه هفتم مرداد نماز جمعه‌ای بود که هاشمی رفسنجانی خطیب آن بود. صبح آن روز رادیوی ما پخش نشد، قطع بود. هشت صبح. از زیر بند صدای رادیوی نگهبان‌ها که داشتند رادیوی خودشان را گوش می‌دادند شنیده می‌شد؛ خطبه‌های نماز جمعه به شکلی خفیف به گوش می‌رسید. شعارهایی مانند “منافق مسلح اعدام باید گردد” و فریادهای خشمگینانه نمازگزاران شنیده می‌شد. بعد از این و در همین روز تلویزیون ما را از بند بیرون کشیدند؛ به بهانه اینکه این خراب است، می‌خواهیم تعمیر بکنیم و تلویزیون بهتر می‌خواهیم بیاوریم در حالی که تلویزیون هیچ مشکلی نداشت. فردای آن روز، ما - بند هفت و هشت یک حیاط مشترک داشتیم. حدود چهار ساعت هواخوری ما داشتیم، چهار ساعت هم بند بالا. این را قطع کردند. روزنامه می‌دادند به ما، صبح و عصر. آغاز هفته در ایران شنبه است. روز شنبه هشتم مرداد روزنامه‌ها را هم قطع کردند. فردای آن روز، روز ملاقات بند ما بود. ما هر دو هفته یک بار ملاقات داشتیم - ۱۵ روز یک بار - ملاقات هم قطع شد. یعنی تمام کانال‌های ارتباطی ما با دنیای خارج را قطع کردند و این در تمام طول حبس من بی‌سابقه بود. هر کدام از این‌ها را می‌توانستند در زمان تنبیه از شما بگیرند اما اینکه همه این‌ها را با هم بگیرند بدون اینکه شما مرتکب عملی شده باشید، عجیب بود و بی‌سابقه و فراوان پرسش به میان می‌آورد.»

«ببینید خانم دادستان، من چیزهایی را دیدم که شاید دیگری آنها را ندیده باشد و این همان موقعیتی است که موقعیت جغرافیایی و فیزیکی من در آن زمان است. بر اساس آنچه تاکنون منتشر شده و خاطرات زنده‌مانده‌ها، از هفته اول مرداد تا تقریبا ۲۴ مرداد ماه، تمام مجاهدینی که قرار بود در زندان گوهردشت اعدام بشوند و به قتل برسند، این اتفاق تقریبا افتاد. ۲۴ مرداد همان روزی است که هیأت مرگ می‌رود قم پیش آیت‌الله منتظری، فرد دوم نظام. روز اول محرم است که ماه مقدسی‌ست برای مسلمان‌ها…»

«روز پنج شهریور اولین روزی است که چپ‌کشی آغاز می‌شود و ما اصلا نمی‌دانستیم که چه اتفاقی دارد می‌افتد. آن روز دیدیم که بند بالایی ما دارند پا می‌کوبند. منطق پا کوبیدن در زندان معمولا این است که یک اتفاق عجیب دارد می‌افتد. در این روز، دوستان ما در بند هفت را از بند خارج کرده بودند؛ بدون اینکه آنها بدانند چه اتفاقی دارد می‌افتد و آنها داشتند به ما اطلاع می‌دادند. در این روز از بندهای دیگر هم تعدادی را گزینش کرده بودند. بند ما هم خارج از این قاعده نبود. در بند ما را باز کردند و نام دو نفر را خواندند. فرامرز زمان‌زاده و سیاوش سلطانی. ما تصور کردیم که اوضاع عادی شده و می‌خواهند ملاقات‌ها را از سر بگیرند. حتی وقتی سیاوش داشت خارج می‌شد از بند، برگشت گفت اگر بخواهند ملاقات تلفنی بدهند من قبول نمی‌کنم. فرامرز زمان‌زاده هم یکی از دوستان و بچه‌هایی بود که خیلی شیک و پیک و آراسته بود، همیشه ریشش را می‌زد و بسیار بسیار بچه محبوب و خوبی بود. آخرین پیراهنی که در ملاقات از خانواده دریافت کرده بود تنش کرد، از بند خارج شد… سیاوش بعدا زنده ماند و برگشت اما فرامرز هرگز برنگشت.»

«بعد از اعدام‌ها تنها ساک فرامرز زمان‌زاده تحویل خانواده‌اش شد. بعد از این روز یعنی پنج شهریور که ما نمی‌دانستیم چه اتفاقی دارد می‌افتد، روز ششم شهریور پیش از ظهر درِ ما باز شد و گفتند همه بند چشم‌بند زده برویم بیرون. و ما هنوز نمی‌دانستیم چه فاجعه‌ای در راه است. ما را به راهرو کشاندند و در دو طرف راهرو نشاندند. وارد اتاق‌هایی می‌شدیم و پرسش و پاسخ‌های کلیشه‌ای از ما صورت می‌گرفت. گروهت را قبول داری یا نداری، نماز می‌خوانی یا نمی‌خوانی. سوال‌ها درباره این موضوعات بود. حدود ۱۵ تا ۱۸ نفر، دقیق الان خاطرم نیست اما زیر ۲۰ نفر از ما را دوباره به بند برگرداندند. بقیه ما که در این پرسش و پاسخ‌ها و در حقیقت در این کنکور نخستین رد شده بودیم، لحظاتی بعد - از در و دیوار زندان گوهردشت نوحه و چیزهای مذهبی داشت می‌بارید چون ایام محرم بود - نگهبان‌ها لباس‌های مشکی پوشیده بودند، لباس‌های عزا. ما را ردیف کردند و از پشت شروع به شلاق زدن کردند و ما را به سمت دیگر راهرو هدایت کردند. طبیعی بود کسانی که می‌خواستند این شلاق به ایشان نخورد سریع‌تر می‌دویدند در آن به اصطلاح راهرو. ما را در حقیقت در چند اتاق جا دادند. ما همه عرق کرده در آن گرمای شدید تابستان تهران که بالای ۴۰ درجه بود، داخل اتاق‌هایی کردند که پنجره نداشت. این اتاق‌ها را زیاد شنیدیم این روزها که معروف شدند به "اتاق گاز" اما با آن اتاق گاز به مفهومی که ما می‌شناسیم نبودند. چون تنفس خیلی سخت بود آنجا و پنجره نبود و تعرق خیلی شدید بود و استرس بالا، دوستان خودشان به این اتاق‌ها می‌گفتند اتاق گاز. پس این شد روز دوم چپ‌کشی؛ ششم شهریور. بعد از یک مدتی در اتاق ما باز شد. آنجا که ما قرار داشتیم. آقای حمید نوری جلوی در و در آستانه در ظاهر شدند، گفت ۱۰ نفر اول به نزد هیأت. اولین بار بود که من لفظ هیأت را می‌شنیدم. نام دادگاه نه . وقتی در ایران می‌گویند بروید به دادگاه با یک گاردی می‌روید. ذهن‌تان درگیر این است که به چه دلیلی قرار است بروید دادگاه، اما تن زدند از گفتن دادگاه و گفتند آماده به نزد هیأت. آخر تمام ما کسانی که در آن زمان در زندان گوهردشت بودیم همه حکم گرفته‌ی حکومت اسلامی بودیم. چرا می‌بایستی ما را که حکم داشتیم و داشتیم حکم‌مان را می‌کشیدیم و اعتراض هم نکرده بودیم به آن حکم، دوباره به دادگاه می‌رفتیم؟‌ این هیأت می‌تواند هیأت آزادی باشد، هیأت عفو باشد اما هیچ‌کدام این‌ها نبود. هیأت مرگ بود و این یکی از ویژگی‌های کشتار تابستان ۶۷ است: سریت (سری بودن) و فریب. این دو ویژگی اصلی کشتار ۶۷ است.»

«۱۰ نفر اول را که صدا کردند ما همین‌طور نشسته بودیم؛ گیج و گنگ. حمید نوری گفت تو، تو، تو، تو… ۱۰ نفر را خودش انتخاب کرد. ما در این وضعیت بسیار فشرده نشسته بودیم، شبیه نعل اسب. من در واقع نفر آخری بودم که مورد انتخاب ایشان واقع شدم. من نفر آخر بودم، آمدم و به طور طبیعی جلوی صف قرار گرفتم. همه چشم‌بند زدهَ هر کس دست روی شانه جلوی‌اش. ایشان دستور داد به حرکت. ما نمی‌دانستیم که هیأت در گوهردشت مستقر است. وقتی که داشتیم می‌رفتیم به سمت جایی که هیأت مرگ مستقر شده بود؛ جایی که دادگاه بود به اصطلاح، در یکی از این چپ و راست رفتن‌ها، من از جهت آن که تمرکز نداشتم یک جایی را اشتباه رفتم و مسیر صف به هم خورد. فریاد زد (حمید نوری) که: هوی! کجا؟! … در ترکیب جدید دیگر من نفر اول قرار نگرفتم. نفر اول در این صف شد جهانبخش سرخوش، فدایی اقلیت بود و حکمش رو به پایان. وقتی که ما را بردند در آن راهرویی که اتاق هیأت مرگ قرار داشت، ما را تحویل یک نگهبانی دادند و همه نشستیم جلوی در جایی که هیأت مرگ در آن مستقر است و ما نمی‌دانستیم. ایشان هم رفت… لحظاتی بعد جهان وارد آن اتاق شد. ما هیچ نمی‌دانستیم که داستان از چه قرار است. وقتی می‌گویم ما این اکثریت مطلق نیست و منظورم خودم است و کسانی که مثل من فکر می‌کردند. لحظاتی بعد ناصریان آمد جهان را از اتاق بیرون آورد و تحویل یک نگهبان داد. او گفت ببرش چپ نکبت را! اسم رمز و نام آن حسینیه‌ای که در آن خون می‌ریختند چپ بود و برای همین او را برای اعدام بردند. جهان را بردند و ما دیگر او را ندیدم. حدسیات قریب به یقین ما می‌گوید یکی از دارهای تعبیه شده در حسینیه زندان گوهردشت نصیب جهان شده است و لحظاتی بعدش هم احتمالا در یکی از کامیون‌های یخچال‌دار جا گرفته. خانم دادستان! آقای قاضی! من اگر برای یک چیز زنده مانده باشم، شهادت بر همین چیزی‌ست که روی وجدانم سنگینی می‌کند. ما نمی‌دانیم از جهان چه پرسیده شده و او چه گفته اما سوال کلیدی‌ای که نیری، حجت‌الاسلام نیری، رئیس دادگاه از بچه‌های چپ می‌کرد این بود که مسلمانی یا مارکسیستی؟ پاسخ به این سوال مرگ و زندگی را تعیین می‌کرد. یعنی هر کس که حرفش دفاع ایدئولوژیک دانسته شد از نظر آقای نیری و هیأت مرگ، امروز در گورستان خاوران است.»

«غروب شش شهریور شده است. دو نفر دیگر را قبل از من نزد هیأت فرا خواندند و نفر بعدی، یعنی در حقیقت نفر چهارم من شدم. ناصریان شانه من را گرفت و برد جلوی هیأت مرگ و به من گفتند چشم‌بندت را بزن بالا! پرسش اصلی آقای نیری که نفر اصلی بود و ریاست آن هیأت را داشت، همان سوال تفتیش عقایدی معروف بود:‌ "مسلمانی یا مارکسیست؟" البته بعد از اینکه مشخصات و نام پدر و این‌ها را پرسیدند. من این‌ها را خلاصه می‌کنم که وقت را خیلی نگیرم. خلاصه پرسید که مسلمانی یا مارکسیست؟ یک اتفاق دیگری که آن روز افتاد و شاید موجب زنده ماندن خیلی از ما شد این بود که تلفن روی میز آقای نیری به صدا درآمد. او با کسی صحبت کرد که من نمی‌دانم که بود اما چون محترمانه حرف می‌زد - برخلاف اخلاق رایجش - تصور من این است که با یک فرد عالی‌مقام داشت حرف می‌زد. با دست اشاره کرد به دیگر اعضای هیأت مرگ که بلند شوند. به ناصریان گفت: فعلا ببریدش! یعنی کار من اینجا ناتمام ماند. من و دیگر کسانی که در راهرو نشسته بودیم یعنی ما هفت نفر را دیگر نزد دوستانمان نبردند بلکه در یک اتاق دیگری جا دادند. آن‌قدری که من می‌دانم، خوانده‌ام و بررسی کرده‌ام، در تاریخ هفتم و هشتم شهریور یا هیأت مرگ نباید در گوهردشت حضور داشته باشد یا این جریان متوقف شده بود. ما در این جای جدیدی که رفتیم، توانستیم یک سری اطلاعات کسب بکنیم. همان‌طور که خودتان می‌دانید و گفته شده، زندان گوهردشت شکل آپارتمان دارد. بر خلاف زندان اوین که مجمع‌الجزایر پراکنده از هم است. برای همین در شکل آپارتمان خبر نشر می‌کند. مثلا در آن سلولی که ما بودیم باز شد برای اینکه ما را ببرند دستشویی. در اینجا صدای اذان، صدای کابل و صدای وادار کردن یک‌سری بچه‌ها به نماز خواندن می‌آمد. و از طریق مورس ما متوجه شدیم که دفاع ایدئولوژیک یعنی مرگ.»

«من اصلا در این فکر نبودم که می‌خواهند من را بکشند. وقتی در زندان اوین حکم شش سال زندان من را به من دادند و گفتند که بنویس رؤیت شد، یعنی دیده شد، من به حکمم معترض بودم. من آنجا امضا کردم که به حکمم اعتراض دارم. تقریبا تمام کسانی که مقابل هیأت مرگ قرار گرفتند، زندانی حکم گرفته خود این حکومت بودند. حالا می‌خواهند ما را ببرند بکشند و ما نمی‌دانیم…»

«ما در راهرو نشسته بودیم ۱۰ نفری. نفر اول که جهانبخش را بردند، نفر دوم و سوم مهرداد نشاطی ملکیانس و علی علیین هستند. خب ما هفت نفر را که بعدا برگرداندند ما دیدیم آن سه نفر نبودند. ما البته نمی‌دانستیم که آنها را به چه دلیل بردند. جهان را ندیدیم اما آن دو تای دیگر را دیدیم. از آن دو نفر پرسیدیم چه شد؟ نماز را نپذیرفته بودند و کابل خورده بودند. این پرسش همه ما بود که جهان چه شد؟ جهان کو؟ بعد از اعدام‌ها همه زندانیان جان به در برده را ریختند در همان بند هشت. از هر کس سراغ می‌گرفتیم و نبود، برای همیشه نبود. من پوزش می‌خواهم که صدایم بلند می‌شود برای اینکه هیجان دارم، برای اینکه هیچ‌وقت در مقابل یک دادگاه واقعی قرار نگرفته بودم. من سه نوبت مقابل چیزی قرار گرفتم که اصلا دادگاه نبوده. یک نوبت هم مقابل چیزی قرار گرفتم که ۱۵ دقیقه طول کشیده که اسمش دادگاه بوده. این هیجان من نشأت گرفته از این است. شما اینجا بارها پرسیده‌اید که از کجا می‌دانی طرف اعدام شده؟ معلوم است که من اعدام جهان را ندیدم اما وقتی که او نیست پس کجاست؟ جهان کجاست؟… یک ساک تحویل خانواده‌اش داده‌اند.»

«…من موقع مواجهه با اعضای هیأت مرگ نمی‌دانستم که آنها چه کسانی هستند یعنی آن زمان هیچ‌کدام از اعضای هیأت مرگ را به نام و چهره نمی‌شناختم. نیری را بعدها در روزنامه‌ها دیدم و شناختم چون پست بالایی داشت در شورای عالی قضایی و اسم و عکسش را منتشر می‌کردند. مصطفی پورمحمدی که روحانی بود اما آنجا لباس شخصی به تن داشت. او را هم من فکر می‌کنم برای دست‌کم یک دهه، هیچ‌کس، هیچ‌کس هویتش را نمی‌شناخت. و همین‌طور مرتضی اشراقی را که خیلی‌ها نمی‌شناختندش. چون در حکم آقای خمینی، -حکمی که در واقع داده بود به هیأت مرگ، نام دو نفر به طور مشخص ذکر شده است: او گفته در تهران تشخیص با حجت‌الاسلام نیری به عنوان قاضی شرع است و مرتضی اشراقی به عنوان دادستان که خمینی نام می‌برد در حکمش. و بعد هم یک مطلع از وزارت اطلاعات که در تهران…»

«غروب ششم شهریور که ما هفت نفر باقی‌مانده را برگرداندند، از طریق مورس اطلاعات گرفتیم و در وعده‌های نماز هم دیدیم صدای کابل می‌آید. صداهایی می‌آمد مثل اینکه نزن! می‌خوانم. نزن! ما چون نمی‌خواستیم باور کنیم چنین چیزی را…، تعدادی از بچه‌ها می‌گفتند این‌ها الکی است و خود پاسدارها صدا درمی‌آورند. اتفاق دیگری که افتاد که به خیلی از ما زنده‌مانده‌ها جان دوباره بخشید این بود که روز پنج شهریور، روز اول چپ‌کشی، جلیل شهبازی را از بند بالای ما می‌برند مقابل هیأت…»

«این اضافه‌گویی را برای این کردم که برسم به این اتفاق تراژیک. تراژیک‌ترین اتفاقی که در زندان گوهردشت افتاد. هر کسی که در مقابل هیأت مرگ می‌گفت مسلمانم اما نماز نمی‌خوانم، نیری می‌گفت بزنید تا بخواند. کابل دو نوع است: یک وقت جوری می‌زنند که اطلاعات شما را بگیرند. یک وقت جوری می‌زنند که بمیرید. این کابل مرگ بود. جلیل شهبازی غروب پنج شهریور یک وعده نماز را نمی‌خواند. کابل می‌زنند او را و کابل را می‌خورد. کل شش شهریور را هم [کابل] می‌خورد. کف پایش می‌‌شکافد و صبح هفت شهریور هنگامی که خودش را می‌کشانده تا به دستشویی برود؛ چون دیگر نمی‌توانسته راه برود، با شیشه مربایی که از آن به عنوان لیوان چای استفاده می‌شد، رگ‌های خودش را در دستشویی می‌زند. او یکی از قدیمی‌ترین زندانی‌ها بود و به هشت سال زندگی خودش در زندان خاتمه داد.»

«برایتان گفتم در تاریخ هفتم و هشتم شهریور - تا جایی که من می‌دانم چون کشتار تابستان ۶۷ یک پرونده هنوز باز نشده است - هیأت مرگ در زندان گوهردشت فعال نبود. و چرای آن هم می‌ماند تا زمانی که جمهوری اسلامی هست. یعنی تا جمهوری اسلامی هست این سوال‌ها هم باقی‌ست. ۹ شهریور و ۱۰ شهریور دو روزی هستند که هیأت مرگ کارش را با شدت بیشتری در زندان گوهردشت ادامه می‌دهد. برای بار دوم، من و آن شش نفر دیگر را بردند به راهرو و اتاق هیأت مرگ. من برای بار دوم روز نهم شهریور در مقابل هیأت مرگ قرار گرفتم؛ این بار با این اطلاع که دفاع ایدئولوژیک و نپذیرفتن اسلام می‌تواند خطر مرگ داشته باشد. سوال کلیدی را این بار جور دیگری جواب می‌دهم. مسلمانی یا مارکسیست؟ این پرسش نیری است. گفتم مسلمان هستم… بر خلاف میلم، باطنم و ذاتم و این برجسته‌ترین نماد حمله یک نظام توتالیتر و تمامیت‌خواه ایدئولوژیک است. بعد اینجا رهایت نمی‌کرد. این کافی نبود. گوشه رینگ تو را گیر انداخته بود نیری. راه فراری وجود نداشت؛ نماز می‌خوانی یا نه؟ گفتم من نماز نخوانده‌ام و نمی‌خوانم و فکر می‌کنم نماز خواندنم بی‌احترامی به شما باشد. اینجا دادستان، مرتضی اشراقی دخالت می‌کند… او گفت غلط می‌کند نخواند حاج آقا! می‌خواند. غلط می‌کند نخواند… به ناصریان اشاره کرد و گفت آقا ببریدش بیرون سبیلش را بتراشید! نماز می‌خواند. ناصریان کشان کشان من را بیرون از اتاق کشید. یک نگهبانی که جلوی در بود با ماشین اصلاح نصف سبیل من را برای تحقیر زد. سبیل نزد مردان ایرانی به ویژه نزد کسانی که تفکر اسلامی دارند، جنبه ارزشی فراوانی دارد. آنها خط تحقیر را پیش گرفته بودند و می‌خواستند تحقیر کنند. نصف سبیل من را تراشید و یک کاغذ را که کاغذ فرم نبود و با خودکار پر شده بود - مثلا نوشته بود اینجانب و جلویش خالی بود که من باید اسمم را می‌نوشتم و فرم را پر می‌کردم-، در بخش‌های دیگرش مثلا چنین آمده بود که من که تا به حال احکام مسلمانان را اجرا نکرده‌ام، تعهد می‌کنم وظایفم را انجام بدهم؛ و به ویژه در بند پایانی تأکید شده بود بر نماز خواندن. به من گفت امضا کن! من روی آن نماز کشیدن را خط کشیدم و بقیه را امضا کردم. ناصریان بعد آمد و پرسید که امضا کردی و وقتی دید من آن تکه نماز را خط زده‌ام، شروع کرد من را محکم کتک زدن. بعد این کاغذ را گرفت پاره کرد و گفت کثافت! یک دانه امضا کم داشتی… او من را کشان کشان آورد و پرت کرد داخل یک اتاق که سه چهار نفر دیگر هم بودند. دو سه تا از بچه‌های ملی‌کش بودند که حکم‌شان تمام شده بود و ظاهرا همین چیزی را گفته بودند که من گفته بودم و کاری را کرده بودند که من کرده بودم. لحظاتی گذشت، ناصریان دوباره در اتاق را باز کرد، این بار با یکی دو نگهبان دیگر، با این سوال که نماز می‌خوانید یا نه؟ من گفتم همه آن چیزهایی را که قرار بود بگویم در مقابل هیأت گفتم. شروع کردند با کابل و هر چه دست‌شان بود ما چند نفر را زدن و ما را هدایت کردند به سمت آن بند قدیمی، بند هشت. همان‌طور که می‌زدند در بند را باز کردند و با لگد ما را پرت کردند داخل. آنجا من مواجه شدم با یک اتفاقی که هیچ‌وقت از ذهنم خارج نمی‌شود: تقریبا تمام زنده‌مانده‌های چپ را ریخته بودند در این بند. اولین پرسش وقتی که یک آشنایی را می‌دیدیم این بود: … همایون کجاست؟ … اکبر کجاست؟ … رضا کجاست؟ در مقابل هر نامی که می‌گفتیم و تکرار می‌کردیم یک سر می‌افتاد پایین و هر افتادن سر و جواب ندادن یعنی یک جان جوان و رفیق ما از جغرافیای ایران کم شده؛ به همین سادگی. ای کاش آن لحظات را یک دوربین می‌توانست ثبت کند. هر چند به گفته نویسنده بزرگ آلکساندر سولژنیتسین، برای چشیدن مزه دریا، نوشیدن جرعه‌ای کافی‌ست.»

«ما را باز به همان شکل سابق آوردند و نشاندند در راهرو و یک به یک بردند داخل. این بار اما تفاوت این بود که کسان دیگری هم در راهرو نشسته بودند. البته من از زیر چشم‌بند نگاه می‌کردم و صورتشان را نمی‌دیدم که بدانم چه کسانی بودند.»

«به جای همایون می‌توانست هر نام دیگری هم باشد اما منظور من اینجا از همایون، همایون آزادی بود. زندانی سیاسی چپ که در زندان گوهردشت اعدام شد… من اصلا خودم با همایون آزادی هم‌بند نبودم. ببنید خانم دادستان، آقای قاضی، ما وقتی به آن بند رسیدیم که همه زنده‌مانده‌ها در آن بودند، سراغ کسانی را گرفتیم و وقتی ‌فهمیدیم نیستند، دیگر برای همیشه نبودند. در پاییز بود که ملاقات‌ها با خانواده‌ها از سر گرفته شد. ما می‌رفتیم ملاقات، این خانواده‌ها هم می‌آمدند اما پاسخی به آنان نمی‌دادند که بچه‌هایشان کجا هستند. بعد از یک مدت خانواده‌ها را خواستند که بیایید جهت اطلاع از فرزندانتان…»

«… او آمد و چند نگهبان هم کنارش بودند؛ از جمله آقای عباسی هم با ایشان بودند. ناصریان آنجا برای ما - کسانی که در آن بند بودیم - گفت: شما فکر کردید یک اتفاقی می‌افتد و مردم می‌آیند در زندان‌ها را باز می‌کنند و شما را می‌گذارند روی شانه‌هایشان و می‌برند بیرون؟ اشاره او به سقوط حکومت شاه و فتح زندان‌ها به دست مردم بود. گفت ما اشتباه شاه را تکرار نمی‌کنیم. گفت اگر ما به آن لحظه می‌رسیدیم، به جان امام، آخرین فشنگ‌های اسلحه‌خانه را خرج شما می‌کردیم و اینجا را مثل خاک و خاکستر تحویل می‌دادیم. آقای عباسی البته آنجا هیچ صحبتی نکردند. در واقع ناصریان همیشه نفر اصلی بود… بعد از این صحبت‌ها هم بند را ترک کردند. یک جور رجزخوانی بود در واقع. این دومین باری بود که من آقای حمید عباسی را دیدم.»

«بله! یک نوبت دیگر هم زمانی که زندان گوهردشت را تخلیه کردند و ما را آوردند به زندان اوین، آنجا در واقع اکثر زندانیان از جمله من را به دفتر دادیاری فراخواندند که می‌توانم توضیح بدهم. آنجا تک‌تک زندانیانی را می‌خواستند که زنده مانده بودند و قرار بود آزاد شوند. سوال اصلی‌شان این بود که اگر آزاد شدید و رفتید سراغ کار و زندگی‌تان، حاضر به همکاری اطلاعاتی هستید؟»

«من با حمید عباسی مواجه شدم. در مورد بقیه اطلاعی ندارم. کسانی ممکن است با ناصریان روبه‌رو شده باشند یا افراد دیگر. ایشان گفت که قرار است همه‌تان آزاد بشوید. آیا حاضرید با ما همکاری اطلاعاتی بکنید؟ خب طبیعی‌ست که پاسخ‌ها یکسان بود: وقتی همه چیز به پایان رسیده و گرفتید یک عده‌ای را کشته‌اید، دیگر چه همکاری اطلاعاتی‌ای؟! پرسش بعدی این بود که اگر کسی از گروه‌ها و دسته‌جات سیاسی آمد و با شما تماس گرفت، می‌آیید اطلاع بدهید یا نه؟ اینجا من باید بگویم که ما پس از آزادی باید هر چند وقت یک بار به کمیته‌های محلی مراجعه می‌کردیم و آنجا سوال می‌کردند که در این فاصله - از دیدار قبلی‌مان - چه کسی را دیدی و با چه کسی ارتباط داشتی و… در واقع می‌خواستند که ما این حضور امنیتی را حس کنیم.»

«من در بخش اولی که صحبت کردم و گفتم تعدادی از ما را از بند هشت کشیدند بیرون، گفتم که ماه محرم بود و عده‌ای نگهبان که لباس سیاه پوشیده بودند و من آنها را تا آن زمان ندیده بودم. من چون تا قبل از ششم شهریور آقای عباسی را ندیده بودم و وقتی شش شهریور هم دیدم هنوز هویت ایشان را نمی‌شناختم... -نقاش خوبی نیستم و نمی‌توانم خوب نقاشی کنم- اما این چهره در حافظه من است. من که نمی‌توانم این چهره را از حافظه‌ام خط بزنم. ضمن اینکه اسامی‌ای که من اینجا آوردم و مکرر در کتاب من آمده، مثل ناصریان و لشکری، تصور من این نبوده که نامشان را بنویسم چون یک روز ممکن است برایشان دادگاه تشکیل شود. من چون با آنها برخورد بیشتری داشتم، برخورد روزانه داشتم، نامشان را آوردم. و موضوع مهم‌تر و پراهمیت‌تر این است؛ کتاب خاطرات کلاغ و گل سرخ خاطرات من است و یاد مانده‌های من که اساسا نمی‌تواند همه چیز را منتقل کرده باشد. آن کتاب بیوگرافی نگهبانان و عوامل کشتار نبوده و نیست. یعنی اساسا آن کتاب به بیوگرافی آدم‌ها نمی‌پردازد.»

«چرا! هویتش مشخص است. او حمید عباسی است. اما اینکه چرا در کتاب اسمش را نیاوردم، به همین سادگی، چینش و سلیقه من در نوشتن آن کتاب این گونه بوده است که شما مشاهده می‌کنید. نام خیلی‌های دیگر را هم نیاورده‌ام. معنی نام نیاوردن از دیگران عدم حضورشان نبوده. اجازه بدهید من با یک مثالی که به خود همین دادگاه مربوط است، منظورم را شفاف‌تر بگویم؛ من این روزها اخبار رسانه‌ها را تعقیب می‌کنم. در بسیاری از رسانه‌های پرمخاطب و مهم، به عنوان مثال می‌گویند که این دادگاه با حضور قاضی ساندر و شما دو دادستان محترم در حال برگزاری است. در هیچ‌کدام از این گزارش‌ها من نام قاضی محترم دیگر، - خانمی که روبه‌روی من نشسته‌اند را نمی‌بینم و او را نمی‌شناسم. آیا معنی‌اش این است که این خانم در دادگاه حضور ندارند؟ مطلقا چنین نیست.»

«ببینید طبق حکمی که خمینی صادر کرد، هیأت مرگ سه عضو اصلی داشته؛ قاضی شرع، نیری. دادستان، مرتضی اشراقی. اما دادستان انقلاب معاونت‌های فراوانی داشته مثل معاونت‌سیاسی که مربوط به گروه‌هاست. مثلا آقای رئیسی که الان رئیس جمهوری است، آن زمان معاونت گروهی [در جمهوری اسلامی از آن با عنوان معاونت گروهکی یاد می‌شود] دادستانی را برعهده داشت. بنابراین وقتی ما می‌گوییم هیأت سه نفره مرگ یا جایی می‌گوییم هیأت چهار نفره که شامل رئیسی هم می‌شود، هیچ‌کدام با هم هیچ تناقضی ندارند. بر مبنای آن فتوای خمینی در آن فتوا، دو نام مشخصا قید شده:‌ نیری، ریاست دادگاه و اشراقی، دادستان و مطلعی از وزارت اطلاعات که ما بعد فهمیدیم پورمحمدی است.»

«ششم شهریور همین سه نفر هستند. نهم شهریور رئیسی هم به این جمع اضافه می‌شود. البته من رئیسی را نمی‌شناختم. لباس شخصی هم به تن داشت. یک آدم ریشویی که آن بغل نشسته بود. بعدا که تصاویرش آمد و عکس‌هایی با لباس شخصی از همان دوران از او منتشر شد، فهمیدم که او رئیسی بوده است. در فایل صوتی دیدار هیأت مرگ با آیت‌الله منتظری در قم هم مشخص می‌شود که رئیسی هم در آن تیمی بوده که رفته‌اند نزد آیت‌الله منتظری.»

«من با مراجعه به خانواده‌ها و کسب اعتماد خانواده‌ها توانسته‌ام این دست‌نوشته‌ها را که برای آنها مثل مردمک چشم‌شان می‌مانسته جمع کنم و در این کتاب منتشر کنم. و این بخش بسیار کوچکی‌ست از آن چیزی که باقی مانده. چون مکاتبات زندان این‌چنین است که زندانی روی یک کاغذ می‌نویسد و بعد خانواده باید پشت همان نامه، جواب بدهد و بفرست. اینکه چه میزان از خانواده‌ها این‌ها را کپی کرده‌اند و نگه داشته‌اند، با توجه به فرهنگ ایرانی‌ها، در حقیقت بسیار بسیار اندک است آنچه که باقی مانده.»

«در مورد عکس این شاید تنها مورد تصویری باشد که به اشتباه در کتاب آمده و آن را توضیح می‌دهم. من از خانواده حاج‌محسن دست‌نوشته و چند نامه گرفتم و از ایشان تصویری هم خواستم. تقریبا تصویری از حاج‌محسن در دست نبود و آن چیزی هم که بود بسیار کیفیت بدی داشت. من خودم در گوگل جست‌وجو کردم، سازمان‌های سیاسی را جست‌و‌جو کردم تا در نهایت به تصویری از او رسیدم. من اجازه ندارم اینجا وگرنه این عکس و تصویر واقعی حاج‌محسن را اینجا می‌گذاشتم کنار هم و هیچ‌کس هم متوجه تفاوتشان نمی‌شد. این کتاب سه بار تجدید چاپ شد و حتی خود اعضای خانواده حاج‌محسن متوجه اشتباه نشده بودند؛ آن‌قدر که شباهت داشت.»

«خاطره شخصی دارم… بعد از اعدام‌ها وقتی همه زنده‌ماندگان را ریختند در بند هشت، زنده‌ماندگان بند شش که حاج‌محسن هم در آن بند ساکن بود نقل کردند که او بسیار به گل علاقه داشت. او برای اینکه بتواند به گل‌های هواخوری آب برساند چیزی شبیه شلنگ درست کرده بود و آب را رها کرده بود تا به گل‌ها برسد.»

«من تنها دیدارم با او از طریق پنجره بود. توی هواخوری وقتی که بچه‌ها بازی می‌کردند، اطلاعات معمولا در بی‌اطلاعاتی زندان میان زندانیان تقسیم می‌شود. در این کتاب و در این نامه‌ها ما فقط پنج خط را می‌خوانیم. پنج خطی که یک چشم سوم هم آنها را کنترل می‌کند. بیژن در یکی از این نامه‌ها برای خواهرها می‌نویسد که چند سال دیگر می‌توانید بیایید برای ملاقات کنید چون خواهرهای بالای ۳۵ سال را قرار است ملاقات بدهند.»

«خب دوستان دیگر در بندها که جابه‌جا می‌شدند اطلاع می‌دادند. ما داریم از پنجره نگاه می‌کنیم و نفر بغل دستی من از آن بند به بند ما منتقل شده. او می‌گوید که این بیژن بازرگان است، این فلانی است... این اتفاق رایجی‌ست در زندان که زندانی‌ها جابه‌جا می‌شوند. مثلا دندان‌پزشک در زندان بسیار بسیار کم بود. وقتی اطلاعات را کنترل می‌کردیم می‌دیدیم که در بند هفت، بند بالای ما، یک کسی هست به نام عادل روزدار که این دندان‌پزشک است. عادل در سال ۶۷ اعدام شده. من او را ندیدم اما می‌دانم که او در سال ۶۷ اعدام شده.»

«محمود علیزاده یکی از شریف ترین انسان‌هایی بود که من با آنها دیدار داشتم. او وکیل دعاوی بود. حکم بسیار بسیار سبکی داشت. من در زندان قزل‌حصار با او همبند بودم. یکی از زیباترین انسان‌هایی بود که وجوه انسانی‌اش هنوز در ذهن من مانده. او ملی‌کش بود. حکمش تمام شده بود و از او مصاحبه و انزجار برای آزادی می‌خواستند و او که اهالی بند محمود آقا صدایش می‌کردند، حاضر نبود این کار را بکند. او از جمله کسانی بود که از زندان اوین منتقل شد به زندان گوهردشت و شهریور ۶۷ در گوهردشت اعدام شد. دخترش سلماز علیزاده که از شاهدان این دادگاه بود، من را عمو خطاب می‌کند. او از من پرسید پدر من چه شده عمو؟ و من فقط سرم را انداختم پایین. مثل همه سرهای افتاده دیگر…»

«ریاحی‌ها دو برادر بودند. جعفر و صادق. من با این‌ها سال ۶۴ در زندان اوین مدتی همبند بودم. این دو برادر هر دو در تابستان ۶۷ به قتل رسیدند. مادر ریاحی که چندی پیش فوت شد - مادر این دو عزیز - از روزی که می‌رود به کمیته تا ساک تحویل بگیرد، می‌گوید که دو ساک به ما تحویل دادند. این هم فیلمش موجود است روی یوتیوب و هم روایت مادر ریاحی در گزارش‌های مختلف نقل شده.»

«بله، من عکس او را دیدم. بعد از اینکه خبر دستگیری‌اش اعلام شد در رسانه‌های عمومی، دو تصویر عمومی از ایشان منتشر شد. یکی عکس پاسپورتشان بود، یکی هم عکسی که در هواپیما نشسته بودند و کمی چاق‌تر بودند. حس شخصی من با دیدن این عکس، پرت شدن به آن حوادث سال ۶۷ بود و این اصل بارها به اثبات رسیده که نمی‌توان همیشه حقیقت را در اسارت خطا نگه داشت. و همه آن عزیزانی که تمام زندگی من بودند و در ان تابستان پرپر شدند… و خوشحالی از اینکه احتمال تحقق عدالت هنوز وجود دارد...»