روس‌ستیزی مخالفت با جنگ نیست؛ نژادپرستی است

حمله روسیه به اوکراین منجر به کشته شدن ده‌ها غیرنظامی، تخریب منازل مسکونی، هدف قرار دادن و از بین رفتن زیرساخت‌‌های شهری و خروج ناگهانی و آواره شدن روز افزون بسیاری از این کشور شده است.

چنین وضعیتی که به گزارش کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل (UNHCR) سبب “سریع‌ترین رشد بحران پناهجویی از زمان جنگ جهانی دوم” به این سو شده، با ادامه تهاجم روسیه می‌تواند پیامدهای به مراتب ناگوار و جبران‌ناپذیری را به دنبال داشته باشد.

همزمان با شدت گرفتن حمله روسیه به اوکراین، در شبکه‌های اجتماعی، تصاویری از مخروبه‌های شهر، پناه بردن زنان و کودکان وحشت‌زده به زیرزمین‌ها و پناه‌گاه‌ها، اجساد رهاشده در کف خیابان، گورهای دسته‌جمعی و صفِ آوارگان جنگیِ در حالِ فرار از کشور در ایستگاه‌‌های قطار و مرز کشورهای همجوار، با فاجعه هولناکِ روزهای پس از پایان جنگ جهانی دوم نیز مقایسه شده است.

اما آغاز جنگ و تهاجم روسیه به اوکراین با فرمان ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری این کشور که با خروج شرکت‌های بین‌المللی و تحریم‌های بی‌سابقه از سوی کشورهای غربی روبه‌رو شده، واکنش‌های دیگری را هم به همراه داشته است؛ واکنش‌های ویرانگر نژادپرستانه و رفتارهای تبعیض‌آمیز علیه شهروندان روسی، ساکن در کشورهای اروپایی.

اعتراض و مخالفت با جنگ و تهاجم روسیه به اوکراین که تاکنون به بازداشت صد‌ها شهروند روسی نیز از جمله؛ یلنا آسیپووا، زن فعال و کهنه‌کار روس در خیابان‌های روسیه منجر شده، احتمالا تصویر گویا و روشنی باشد برای آن دسته از کسانی که با یکی انگاشتن حکومت‌های مستبد و مردم، در دام گفتمان نژادپرستی، دیگری‌سازی و حذف مردم و جامعه‌ای می‌افتند که خود یا مخالف جنگ هستند یا هیچ نقشی در آن ندارند.

دامن زدن به رفتارهای نژادپرستانه

پس از حمله روسیه به اوکراین، حدود ۷ هزار دانشمند و دانش‌آموخته روس در نامه‌ای سرگشاده به ولادیمیر پوتین مخالفت خود با جنگ علیه اوکراین را اعلام کردند.

در همین ارتباط، فمینیست‌های روس هم به عنوان یکی از جنبش‌های اعتراضی در روسیه که در تظاهرات ضد جنگ روزهای گذشته حضور داشتند، در بیانیه‌ای با تاکید بر این‌که جنگ، به تشدید نابرابری جنسیتی، خشونت، آوارگی، تجاوز به زنان، فقر و ناامنی بیشتر دامن می‌زند، حمله روسیه به اوکراین را محکوم کردند.

همچنین به دنبال افزایش موجی از تظاهرات خیابانی در شهرهای روسیه در اعتراض با جنگ اوکراین، پارلمان روسیه قانونی را روز چهارم مارس/ ۱۳ اسفند تصویب که بر اساس آن منتقدان حمله نظامی این کشور به اوکراین ممکن است به ۱۵ سال زندان محکوم شوند.

ولی با وجود این، چنین شرایطی نه تنها موجب ایجاد همبستگی با شهروندان روسی که خود از قربانیان نظام و حاکمی مستبد و جنگ‌طلب هستند، نشده است که به اشاعه دیدگاه‌های نژادپرستانه و روس‌ستیزی نیز انجامیده است.

از حمله به برخی از فروشگاه‌های روسی در کشورهای غربی تا ممنوعیت ورود شهروندان روس به شماری از رستوران‌های آلمان، از حذف واژه “روس” از شیرینی Russischer Zupfkuchen در یکی از شیرینی‌فروشی‌های زنجیره‌ای آلمان تا تعلیق تدریس داستایوفسکی در دانشگاه ایتالیایی و لغو کنسرت پیانیست روسی در نیویورک، از اخراج رهبر ارکستر فیلارمونیک مونیخ تا اخراج دانشجویان و ممنوعیت ورزشکاران روس از تمامی رقابت‌های بین‌المللی.

اما چه دلایلی در به وجود آمدن رفتارهای نژادپرستانه علیه شهروندان روس به ویژه در کشورهای غربی، دخیل بوده است؟

علیرضا مناف‌زاده، جامعه‌شناس و پژوهشگر تاریخ، در پاسخ به این پرسش، به زمانه می‌گوید، در شرایط جنگی‌، افکار عمومی معمولا به دشواری می‌تواند حساب مردم یک کشور را از حساب دولت آن کشور جدا کند:

در همین ارتباط، مهرداد درویش‌پور، جامعه شناس و استاد دانشگاه ملاردالن در سوئد، به زمانه، می‌گوید، ما همواره به لحاظ تاریخی شاهد «دیگرسازی» از دیگران یا کسانی که غیر خودی محسوب می‌شوند، بیگانگان، مهاجرین، اقلیت ها یا گروه‌هایی که هنجارها و رفتارهای‌شان شبیه به ما نیستند، بوده‌ایم:

به گفته درویش‌پور، تجاوز نظامی روسیه که باید با قاطعیت آن را محکوم کرد، به احساسات ضد روسی در کشورهای غربی شدت بخشیده و گروه‌های گوناگون به ویژه گروه‌های راست ناسیونالیست از این مساله بهره‌برداری خواهند کرد:

این جامعه‌شناس، اما معتقد است، وجود نوعی از فاصله نسبت به جامعه روسی صرفا برخاسته از عملکرد حکومت‌ها نبوده است، به این خاطر که نمی‌توان انکار کرد که شکست فاشیسم توسط اتحاد شوروی صورت گرفت: 

نژادپرستیِ عریان

همچنین در روزهای اخیر، بروز آشکار نژادپرستی و رفتارهای تبعیض‌آمیز علیه پناهجویان ‌و شهروندان کشورهای آفریقایی و آسیایی، و محتوی برخی رسانه‌های غربی با سویه‌های پررنگ نژادپرستی در میان خبرنگاران و کارشناسان، روی دیگر جنگ اوکراین بوده است.

تفاوت گذاشتن و رفتارهای دوگانه با پناهجویان و اولویت دادن به رنگ پوست، نژاد، مذهب، از دیگر رویکردهای نژادپرستانه‌ای‌ بوده که بارها در طی هفته‌ها و ماه‌های قبل به وضوح قابل مشاهده بوده است.

شهروندان روسی هم پس از شروع جنگ اوکراین با اشکال مختلفی از روس‌ستیزی ناشی از اقدامات پوتین مواجه شده‌اند.

اما آنچه که امروز شاهد آن هستیم، به گفته درویش‌پور، گسترش تعصبات ملی و نژادپرستی‌ست، هرچند اشکال آن از برخی جهات متفاوت است:

این جامعه‌شناس می‌گوید، همانطور که عرب‌ستیزی، یهودی‌ستیزی، ستیز با غیر سفیدها و بیگانه‌ستبزی به طور کلی در رده نژادپرستی کهن و نوین قرار می‌گیرد و باید آن را محکوم کرد، چنین برخوردهایی نسبت به جامعه روس در هر گوشه‌ای از جهان، نشانه‌ای از یک رفتار نژادپرستانه است.

آلمان در روزهای اخیر یکی از کشورهایی بوده که شهروندان در اعتراض به جنگ روسیه علیه اوکراین به خیابان‌ها آمدند و تظاهرات وسیعی را در اغلب شهرها سازمان‌دهی کردند.

همچنین در شماری از شهرهای آلمان گزارش شده بود، به اماکن کسب و کار شهروندان روس حمله شده است.

مناف‌زاده، اما در این باره می‌گوید، در همه کشورهای اروپایی واکنش‌ها علیه روس‌ها یکسان نبوده:

استانداردهای دوگانه

اکنون که با مجموعه‌ای از رفتارهای به شدت تبعیض‌آمیز و سیاست‌های نژادپرستانه بر اثر جنگ اوکراین مواجه بوده‌ایم، این احتمال وجود دارد که یکی از پیامدهای اصلی این جنگ، گسترش نژادپرستی خواهد بود.

اما آیا این نوع از رفتارهای نژادپرستانه و تبعیض‌آمیز علیه شهروندان روسی در کشورهای غربی را می‌توان نتیجه سال‌ها سیاست‌های دوگانه آموزشی در آن جوامع و همچنین سازمان‌ها و نهادهای حقوق بشری در مواجه با حقوق بشر دانست؟

مناف‌زاده، در همین رابطه می‌گوید، تبعیض و برخوردهای تبعیض‌آمیز را در جامعه‌های انسانی نمی‌توان ریشه‌کن کرد، اما می‌توان آن را تعدیل کرد و شخصیت‌ها، جریان‌ها، سازمان‌ها و نهادهای ضد تبعیض می‌توانند با مبارزه بی‌امان از شدت تبعیض بکاهند:

به گفته مناف‌زاده، از نظام آموزشی نیز نمی‌توان انتظار داشت که بار سنگین مبارزه با تبعیض را به تنهایی به دوش بکشد:

استانداردهای دوگانه و‌ تبعیض‌هایی که در برخورد با پناهجویان و جنگ‌های گوناگون وجود دارد، به عبارتی برخاسته از نهادینه شدن یک‌ نوع نژادپرستی‌ای است که اصل و اساس آن را نژادپرستی کلاسیک می‌تواند تشکیل دهد.

درویش‌پور، در همین زمینه، معتقد است، که با پایان عصر نازیسم و فاشیسم پس از جنگ جهانی دوم  و پایان عصر استعمار، سیطره نژادپرستی عریان و کلاسیک برچیده شده، ولی ردپای آن در عصر پسا استعمار همچنان به چشم می خورد:

اما این‌که تا چه اندازه روس‌ستیزی را می‌شود با آن نژادپرستی‌های کلاسیک یا با نهادینه شدن برتری‌طلبی‌های غربی و اروپا محوری مرتبط دانست، به باور این جامعه‌شناس، چندان دقیق نیست؛ به این دلیل که روس‌ها به هر روی خود جزو سفیدها محسوب می‌شوند و روسیه اساسا یک کشور اروپایی‌ست. بنابراین  بیش از آن که برخاسته از یک گفتمان سیستماتیکِ نژادپرستانه باشد ارتباط مستقیمی با حمله نظامی روسیه به اوکراین دارد که در گسترش تعصبات و پیش‌داوری‌های قومی/اتنیکی و ملی هم نقش بسیار برجسته‌ای دارد.

درویش‌پور، در ارتباط با موضوع روس‌هراسی، به چند رویداد ایران، از جمله روی کار آمدن خمینی، اشغال سفارت آمریکا و جنگ هشت ساله ایران و عراق، اشاره می‌کند و می‌گوید، در آن زمان، فضایی در جهان غرب ایجاد شد که بلافاصله به سمت یکی‌انگاشتن مردم ایران با حکومت، گام برداشته شد و با ساختن فیلم‌هایی نظیر، “بدون دخترم هرگز”، تبلیغات ایران‌هراسی شکل گرفت، که آن هم در یک معنا بخشی از گفتمان‌های نژادپرستی بود:

«به گمان من امروز کمتر چنین تصویر پابرجا است، اگرچه مسلمان ستیزی و نظر منفی به کل مردم خاورمیانه بسیار گسترده است، ولی به نظر می‌آید تب ایران هراسی نسبت به گذشته کمرنگ‌تر شده است. در دوران گسترش تنش‌ها، امکان بالا گرفتن و تبدیل تنشِ بین حکومت‌ها به تنش بین ملت‌ها وجود دارد و این بخشی از  پیامدهای تنش‌های سیاسی و جنگ‌افر‌وزی است. اکنون احساسات ضد روسی گسترش یافته است که بی‌تردید باید به شدت همچون بخشی از گفتمان نژادپرستی محکوم شود، اما تصور نمی‌کنم که اگر این جنگ پایان بپذیرد، باز هم شاهد تداوم روس‌هراسی در این ابعاد باشیم.»

 علیه جنگ‌افروزیِ پوتین

تحریم‌‌ حوزه‌های موسیقی، ادبیات، ورزش و محرومیت شهروندان از دسترسی به برخی از خدمات اجتماعی، می‌تواند زمینه روس‌هراسی و نژادپرستی را به طور چشمگیری افزایش و همزمان به فرصتی برای نمایش بیشتر گروه‌های راست افراطی به ویژه در کشورهای اروپایی بیانجامد؛ مساله‌ای که حتی احتمال آن می‌رود اهمیت پرداختن به موضوع مخالفت با جنگ‌افروزیِ پوتین را نیز کم‌رنگ‌تر و به حاشیه ببرد.

مناف‌زاده، در همین باره می‌گوید، باید نفس جنگ و جنگ‌طلبی را در هر شکلی محکوم کرد:

درویش‌پور، به عنوان یک فعال جنبش ضد جنگ و همچنین فعال و محقق ضد نژادپرستی که سال‌ها درباره اشکال مختلف نژادپرستی تحقیق داشته، از رابطه جنبش صلح با عقب راندن نژادپرستی می‌گوید دولت روسیه و پوتین بی‌شک می‎بایست مورد گسترده‌ترین تحریم‌ها قرار گیرند تا به عقب رانده شود، اما سیاست‌های تحریمیِ بی‌مرزی که ستیز با یک حکومت را به کل جامعه تعمیم می‌دهد، مساله‌برانگیز است:

به گفته این جامعه‌شناس، دامن‌زدن به یک “جنبش جهانیِ صلح” بسیار کلیدی است، برای این‌که به جای تولید نفرت قومی/ اتنیکی، توسعه نژادپرستی و گسترش میلیتاریسم، صدا، صدای سوم مردم صلح‌طلبی باشد که به شدت با تجاوز روسیه نیز مخالف هستند:

اما آنچه که می‌تواند از این همه و به ویژه گسترش نژادپرستی و گرفتار شدن مردم در رویدادهایی از این دست جلوگیری کند، جنبش جهانی صلح است.

درویش پور، با اشاره به‌ این‌که، امروز نوک تیز حمله هر جنبش صلحِ جهانی‌ای که شکل بگیرد، محکوم کردن پوتین و خواست خروج بی‌قید شرط ارتش روسیه از اوکراین و پایان بخشیدن به این جنگ خواهد بود، می‌گوید: