روز جهانی موزه در ایران و جهان

حافظه و خلاقیت برابر است با تحرک و تحولات اجتماعی. این شعاری است که امسال برای روز جهانی موزه‌ در سراسر جهان انتخاب شده است. هجدهم ماه مه از سوی شورای بین‌المللی موزه‌ها یا «ایکوم» برای تأکید بر نقش و اهمیت موزه‌ها در حیات فرهنگی و اجتماعی به نام روز جهانی موزه‌ها نام‌گذاری شده است. به مناسبت این روز، معمولا موزه‌های مختلف دنیا برنامه‌های ویژه‌ای را برگزار می‌کنند که ضمن انعکاس نظر کارشناسان بتواند ارتباط مردم با موزه‌‌ها را نیز تقویت کند.

شعار روز جهانی موزه در سال ۲۰۱۳ از یک‌سو به جایگاه سنتی موزه‌ها اشاره دارد و از طرف دیگر ضرورت‌های جامعه امروز را به موزه‌ها یادآوری می‌کند. موزه‌ها از زمان شکل‌گیری خود محلی برای حفظ و نمایش گذشته جوامع انسانی بوده‌اند. در حقیقت موزه‌ها حافظه‌های بزرگ دسته‌جمعی هستند که یاد و خاطرات را در خود نگه‌داری کرده و در معرض دید قرار می‌دهند. اما این نقش موزه‌ها با توجه به تحولات امروزی در حال عوض شدن است.

موزه‌ها دیگر به عنوان مخزن‌های بزرگ اموال فرهنگی که فقط مخصوص کارشناسان و متخصصان هستند در نظر گرفته نمی‌شوند. موزه‌ها برای آن‌که در بطن تحولات روز جامعه قرار گیرند، باید هرچه بیشتر به سمت مخاطب‌محوری حرکت کرده و سعی کنند به نیازهای مخاطبان متنوع خود پاسخ دهند. این حرکت جدید نیازمند «خلاقیت» است. بنابراین شعار امسال از یک سو با اشاره به «حافظه» جایگاه سنتی موزه‌‌ها را یادآوری می‌کند و از سوی دیگر با برجسته کردن «خلاقیت» از آن‌ها می‌‌خواهد تا هرچه بیشتر خود را با تحولات اجتماعی همسو کنند.

شورای بین‌المللی موزه‌ها اعلام کرده است امسال بیش از ۳۰ هزار موزه در یکصد کشور جهان آمادگی خود را برای برگزاری مراسمی مرتبط با روز جهانی موزه‌‌ اعلام کرده‌‌اند. ایکوم همچنین حامی برنامه «شب موزه‌‌ها» در اروپاست که از چند سال پیش در کشورهای مختلف اروپایی و به مناسبت روز جهانی موزه‌‌ها برگزار می‌شود. در این شب تا دیرهنگام بازدید از موزه‌‌های عمومی برای مردم مجانی است. ایکوم امسال همچنین به همراه سازمان یونسکو بیستمین سالگرد برنامه حافظه جهانی را جشن می‌گیرد. برنامه حافظه جهانی یونسکو از سال ۱۹۹۲ آغاز شده است و هدف از آن حفاظت از میراث مستند و مکتوب جهان در برابر نابودی و فراموشی است.

به جز شعار اصلی برای روز جهانی موزه‌‌ها در سال ۲۰۱۳، ایکوم پنج موضوع مرتبط دیگر را نیز پیشنهاد داده است: ساختار‌های غیر رسمی آموزشی، فضای اجتماعی ریشه‌دار در یک سرزمین، ارتباط میان نسل‌ها، نمایش میراث به شیوه‌ای مدرن، و همچنین نوآوری در حفاظت. ایکوم معتقد است موزه‌‌ها بدون آن‌که مانند مدارس و دانشگاه‌ها به ورطه باید‌ها و نباید‌‌ها بیفتند می‌توانند نقش آموزشی بسیار مهمی بر عهده بگیرند. آن‌ها همچنین قادرند ارتباط میان نسل‌ها مختلف را حفظ کنند.

روز جهانی موزه‌ها در ایران

در ایران نیز برنامه‌های مختلفی به بهانه روز جهانی موزه در نظر گرفته شده است. بازدید از موزه‌‌ها و کاخ‌ها از ۲۵ تا ۳۱ اردیبهشت و به مدت یک هفته رایگان است. همچنین در مراسمی رسمی که البته کمتر رنگ و بوی مردمی داشت، مقامات سازمان میراث فرهنگی و کمیته ملی ایکوم ایران در خصوص نقش و جایگاه موزه‌ها سخنرانی کردند. در این مراسم که در تالار حافظیه در مجموعه سعدآباد برگزار شد برای نخستین بار مجوز فعالیت موزه‌‌های خصوصی به چهار مجموعه‌دار در ایران اهدا شد.

موزه‌ای که ناقص افتتاح شد

در مراسم روز جهانی موزه در ایران خبر افتتاح نخستین موزه مجازی میراث معنوی ایران نیز اعلام شد. فکر اصلی ایجاد موزه‌ای که بتواند ابعاد مختلف میراث ناملموس در ایران را نشان دهد از سال ۱۳۹۰ توسط خانه فرهنگ جاودان مطرح شد. پایگاه اینترنتی این موزه مجازی قرار است محلی برای آشنا شدن با آثار ناملموس، آیین‌ها، هنرهای سنتی، گویش‌های محلی و بومی و هنرهای نمایشی ایران باشد.

اما با آن‌که خبر افتتاح این موزه به طور گسترده در رسانه‌های مختلف بازتاب یافت و بخشی از مراسم رسمی نیز به آن اختصاص پیدا کرد، پیگیری‌های انجام شده حاکی از آن است که این موزه همچنان ناقص است و تنها در مراحل مقدماتی به سر می‌برد. مدیر خانه فرهنگ جاودان که مسئول این پروژه است نیز به خبرگزاری میراث فرهنگی گفته است موزه مجازی ایران ناقص است و فقط فاز اول آن به اجرا درآمده است. صدف شرفایی در گفت‌وگو با این خبرگزاری اعلام کرد داده‌های جمع‌آوری شده از اداره کل ثبت آثار ناقص است و برخی از آثار نه عکس دارند و نه فیلم.

نمایشگاهی از آثار بازگشته به ایران

موزه ملی ایران نیز در آستانه روز جهانی موزه نمایشگاهی از اشیاء باستانی پس گرفته شده را برگزار کرد. این نمایشگاه شامل اشیایی است که در سال‌‌ها یا دهه‌های پیش از کشور خارج شده بود و پس از پیگیری‌های حقوقی به ایران بازگشت. بخشی از این آثار شامل آثار تمدن جیرفت است که توسط قاچاقچیان عتیقه از ایران ربوده شده و قرار بود در یک حراجی در لندن به فروش برسد. همچنین بخشی از الواح گلی هخامنشی نیز که از دانشگاه شیکاگو به ایران پس داده شده در این نمایشگاه در معرض دید عموم قرار گرفتند.

به گفته امید غنمی، مدیرکل حقوقی سازمان میراث فرهنگی ایران، فعالیت‌های گسترده این سازمان توانسته است میزان حراج آثار تاریخی ایران در دنیا را کاهش دهد. به گفته این مقام سازمان میراث فرهنگی، در حالی که در دهه‌های هفتاد و هشتاد میلادی هر هفته در یکی از حراجی‌های دنیا اثری از ایران به فروش می‌رسید، اکنون با توجه به پیگیری‌های حقوقی ایران میزان حراح آثار ایرانی به سالی حدودا دو اثر کاهش پیدا کرده است.