نظارت بیت بر دولت و دولت بر فرهنگ؟

چهارشنبه، ۱۵ خرداد ۱۳۹۲ دومین مناظره تلویزیونی نامزدهای انتخابات یازدهمین دوره ریاست جمهوری با موضوع مسائل فرهنگی و اجتماعی با حضور هشت نامزد این دوره برگزار شد. امید بود که شاید به خاطر موضوع مناظره، سرانجام نامزدها درباره مسائل فرهنگی جامعه و رویکردها و برنامه‌ریزی‌هایشان سخن بگویند، اما در نهایت به نظر می‌رسد بسیاری از نامزدهای این دوره ریاست جمهوری ایران آشنایی چندانی با فرهنگ ندارند و آن را نه به عنوان یک رکن اساسی، که تنها زیرمجموعه‌ای در کنار دیگر چیزها می‌دانند.

شاید تعبیر غلامعلی حداد عادل در همین مناظره برای توضیح این نگاه گویا باشد که گفت: «بسیاری از مدیران، فرهنگ را چیزی فرعی می‌دانند، همانند سبزی خوردن بر سر سفره که اگر نباشد اتفاقی نمی‌افتد.»

اقتصاد ارجح بر فرهنگ

این خلاصه کلام نامزدهایی است که بیشتر به جناح محافظه‌کار و راست متمایل هستند و از قضا هر دو سابقه نظامی دارند. محسن رضایی، نخستین کاندیدایی بود که در چهار دقیقه نظراتش را پیرامون مسائل فرهنگی بیان کرد. رضایی بار دیگر به موضوع اقتصاد اشاره کرد و گفت مشکلات فرهنگی در مشکلات اقتصادی ریشه دارد.

محمدباقر قالیباف با تکیه بر شعار خود مبنی بر تشکیل «دولت اجتماعی»، از تقویت منزلت اجتماعی فرهنگیان و تأمین زندگی و مشکلات مالی آنان سخن گفت. او همچنین دانشگاه‌ها، مساجد و حوزه‌های علمیه را به عنوان پایگاه‌های فرهنگ و فرهنگ‌سازی و دانشجویان و طلبه‌ها را به عنوان فرهنگ‌سازان معرفی کرد.

فرهنگ بدون سانسور و فشار

اما دو نامزد متمایل به جناح اصلاح‌طلب یعنی حسن روحانی و محمدرضا عارف برنامه‌های بهتری برای مسائل فرهنگی و اجتماعی داشتند. به نظر می‌رسد این دو نامزد سعی دارند با بها دادن به موضوعات فرهنگی، حمایت قشرهای دانشجو و فرهنگی را جلب کنند. آنها بر کاهش نظارت دولتی در امور فرهنگی، از بین بردن سیستم امنیتی حاکم بر فضای فرهنگی کشور و کاهش تصدی‌گری دولت در امور فرهنگی تأکید ورزیدند. این‌دو به موضوعاتی اشاره می‌کردند که جناح مخالف به آنها حساس است. روحانی در سخنانش از شرایط حاکم فعلی گلایه کرد و از حذف برخی از فرهنگیان به خاطر مسائل سلیقه‌ای انتقاد کرد. او با اشاره به اینکه «باید فضای فرهنگی برای فعالیت‌های فرهنگی امن باشد» خواهان کاهش یافتن سانسور شد و به لزوم شفاف‌سازی قانون در بخش نظارتی اشاره کرد. او تاکید کرد که دولت در بخش فرهنگ نباید با نگاه قیم‌مأب نقش یک ناظر را ایفا کند. او گفت «ما قیم نمی‌خواهیم، ما قوام می‌خواهیم.» همچنین با اشاره به انتقاد حداد عادل مبنی بر ضرورت حفظ بنیان‌های مذهبی و اخلاق در جامعه توسط نهادهای سانسور پاسخ داد: «آیا مقدسات ما را فقط فلان کارمندی می‌شناسد که در یک اداره نشسته و می‌خواهد ممیزی کند؟ یا اینکه اگر اینگونه مسائل را به پیشکسوتان و افرادی که در آن زمینه کار کرده‌اند واگذار کنیم آیا به‌راستی آنها نمی‌توانند از عهده برآیند؟»

روحانی در بخشی از سخنانش به تنوع قومی و مذهبی کشور ایران و نیاز به توجه به ملیت‌ها اشاره کرد و بر لزوم تعامل با فرهنگ جهان تاکید نمود.

عارف نیز از برخوردهای سلبی دولت در فیلتر کردن اینترنت و یا جمع‌آوری ماهواره‌ها توسط نیروی انتظامی انتقاد کرد و تغییر نگاه و نگرش به حوزه فرهنگ با توجه به قانون اساسی و سند چشم‌انداز را پیشنهاد کرد. از دیگر نکاتی که عارف درباره آن سخن گفت بحث اعمال سلیقه مدیران و جناح‌ها در امور فرهنگی بود. او با اشاره به ماجراهایی مانند بسته شدن یک روزنامه به خاطر انتشار یک مقاله، توقیف فیلم‌ها و کتاب‌ها و یا ماجرای بسته شدن خانه سینما در پی اختلاف با وزارت ارشاد، از نیاز به رفع برخوردهای سلیقه‌ای با اتکا به شفاف‌سازی قانون حرف زد.

نکته دیگری که هر دو این نامزدها بر آن تأکید داشتند اعتماد به اهالی فرهنگ و واگذاری امور فرهنگی به خود آنان و تشکیل صنوف و حمایت از آنها توسط دولت بود. عارف همچنین در بخش دیگری از سخنانش از استیلای جو امنیتی بر دانشگاه‌ها و بی‌انگیزه ساختن دانشجویان انتقاد کرد. به گفته او کمیته‌های انضباطی از سویی دانشجویان را تحت فشار قرار داده‌اند و از سوی دیگر حراست‌های دانشگاه استادها را مورد بازخواست و بازجویی قرار می‌دهند. او تأکید کرد «به جای کنار گذاشتن بزرگان فرهنگی بر حسب سلیقه، از آنها به عنوان سفرای فرهنگی استفاده کنیم.» این نکته‌ای بود که پیشتر روحانی با اشاره به اخراج بسیاری از اساتید دانشگاه‌ها در سال‌های اخیر از آن انتقاد کرده بود. عارف همچنین با اشاره به محمدرضا شجریان، تلویحاً ممنوعیت پخش صدای او از تلویزیون ایران را مورد انتقاد قرار داد.
محمد غرضی دیگر نامزدی بود که اعتقاد داشت «دولت نمی‌تواند فرهنگ بسازد. دولت باید تحت تاثیر فرهنگ جامعه باشد.»

فرهنگ با نظارت دولت

اما این نگاه، یعنی مجال دادن به فرهنگیان و کاستن از نظارت دولت با انتقاد نامزدهای اصولگرا روبرو شد. غلامعلی حداد عادل با اشاره به مسئله جمع‌آوری ماهواره از نیاز به این کار و همچنین اعمال سانسور به بهانه حفظ بنیان‌های مذهبی و اخلاق و خانواده دفاع کرد. او با تأکید بر داشتن «استقلال فرهنگی»، دولت را مسئول برنامه‌ریزی و هدایت امور فرهنگی دانست. سعید جلیلی نیز بدون نام بردن از افراد با اشاره به سخنان روحانی و عارف، افراد مثال آورده شده را تنها نماینده بخش کوچکی از مردم و اهالی فرهنگ معرفی کرد. به اعتقاد او این افراد با انحصار و با استفاده از ابزارهایی چون رسانه‌ها به سرکوب عقاید مخالف مشغول هستند و به افراد دیگر اجازه کار کردن نمی‌دهند. جلیلی با اشاره به فیلم‌هایی چون «آرگو» و «سی‌دقیقه پس از نیمه‌شب» از اینکه در این سال‌ها کاری در ارتباط با موضوعات مربوط به انقلاب و یا شهدا ساخته نشده است انتقاد کرد. در پاسخ به گفته‌های او، عارف از فیلم «جدایی نادر از سیمین» نام برد که اگرچه جایزه اسکار را برد و به عنوان بهترین سفیر فرهنگی ایران عمل کرد، اما مورد حمایت قرار نگرفت.

علی‌اکبر ولایتی نیز نامزدی بود که از «دولت هدایت» سخن می‌گفت و با شعار اسلامی و ایرانی کردن فرهنگ، از اهمیت دادن به خانواده و آموزش و پرورش و حفظ هویت ایرانی حرف ‌زد. او فرهنگ را «تجلی باورها و رفتار یک جامعه» تعریف کرد. او اعتقاد داشت که «ما باید محوریت فرهنگ را بگذاریم بر فرهنگ خودی و آنچه مغایر با این است آن را اصلاح بکنیم و یک نوع فرهنگ مقاومتی را ما در کشورمان شکل بدهیم مبتنی بر ارزش‌های اسلامی و ملی.» اما حسن روحانی در پاسخ به گفته‌های ولایتی به این نکته اشاره کرد که «هویت ایرانی تنها هویت چند فرد و سلایق چند نفر نیست.» او همچنین در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به ضعف فرهنگی حاکم در جامعه و عدم استقبال مردم از کالاهای فرهنگی گفت: «چرا کالای فرهنگی ما امروز مصرف ندارد؟ یا گران است و یا مناسبِ ذائقه مردم نیست.»

سعید جلیلی نیز فرهنگ و اقتصاد و سیاست را وابسته به یکدیگر معرفی کرد. او گفت که در دولت آینده می‌بایست به ظرفیت‌های فرهنگی پرداخته شود. نگاه این نامزدها مبنی بر نیاز به نظارت دولتی بر فرهنگ با انتقاد نامزدهای اصلاح‌طلب روبرو شد. عارف در انتقاد از خواسته حداد عادل و جلیلی مبنی بر نظارت دولت بر امور فرهنگی گفت: « نگاه شما به فرهنگ نگاهی دولتی است که منجر به سیاسی و امنیتی شدن می‌شود.»

فرهنگ زیر سایه اقتصاد

همانگونه که می‌شد با دیدن فیلم‌ها تبلیغاتی نامزدهای این دوره حدس زد، بیشر نامزدهای اصولگرا به جمع‌آوری آرای اقشار پائین جامعه و نیروهای افراطی نظر دارند. تأکید بر امور اقتصادی و ارجح دادن آن بر امور فرهنگی از کوته‌‌بینی نامزدها نشان دارد که گمان می‌برند با حل مشکلات اقتصادی، همه مشکلات جامعه حل خواهند شد. آنها با امید داشتن برای به دست آوردن آرای مردم در روستاهای دورافتاده و یا میان اقشار فقیر و همچنین کسب حمایت اقشار مذهبی و نیروهایی چون بسیج و سپاه و حوزه‌های علمیه خود را ‌بی‌نیاز از جلب نظر قشر فرهیخته و دانشجویان می‌بینند. شعارهای اقتصادی رضایی و قالیباف برای اهالی فرهنگ که از سانسور و سخت‌گیری‌های دولتی و اطلاعاتی به‌ویژه در دولت دهم به تنگ آمده‌‌اند چندان جذاب نخواهد بود. این در حالی است که نیروهایی چون بسیج و انصار حزب‌الله سخنان جلیلی را می‌پسندند و او را حامی خود می‌یابند. در نقطه مقابل، نامزدهای متمایل به اصلاح‌طلبان به‌ویژه عارف و روحانی سعی کردند حمایت قشرهای فرهنگی و دانشجویی را به دست آورند.