هژمونی زنانه به شیوه مجاهدین خلق: رهبر یک ردیف عقب‌تر

سازمان مجاهدین خلق ایران، سازمانی که شواهد زنده‌ای از شیوه‌های ضد زن رفتارش در بیش از پنج دهه اخیر وجود دارد، یک عکس نمادین منتشر کرده است؛ عکسی که خلاصه بینش و نگاه این سازمان را درباره سیاست، رهبری زنان و جایگاه اجتماعی آنها به نمایش می‌گذارد.

کمپ اشرف ۳، ۲۳ آذر ۱۴۰۱، سالروز تولد فاطمه زهرا، دختر پیامبر اسلام. سازمان مجاهدین خلق نماز جماعتی برپا کرده است؛ سازمانی که خود را در سخنرانی مریم رجوی به مناسبت همین روز، سازمانی می‌داند که «پرچم اسلامِ مردم‌گرا را برافراشته» و «مدافع آزادی و پرچمدار رهایی زنان و حقوق ملیت‌ها و کارگر و دهقان» است.

مریم رجوی که قبلا در طرح ۱۰ ماده‌ای‌اش برای آینده ایران نوشته «ما به برابری کامل زنان و مردان در کلیه حقوق سیاسی و اجتماعی و مشارکت برابر زنان در رهبری سیاسی معتقدیم، هر گونه اشکال تبعیض علیه زنان ملغی خواهد شد و آنان از حق انتخاب آزادانه پوشش، ازدواج، طلاق و تحصیل و اشتغال برخوردار خواهند بود»، در سخنرانی‌اش خلاصه‌ای از این ادعاها را درباره نقش زن در این سازمان بیان کرده است: «انقلاب ایدئولوژیک درونی مجاهدین، آن‌ هم حول زن و موضوع رهبری، رو در روی ایدئولوژی زن‌ستیز خمینی [که] ایدئولوژی جنسیت و تبعیض جنسی [بود] که مجاهدین از خودشان در سال ۱۳۶۴ شروع کردند، ... تشکیل گردان‌ها و تیپ‌های مستقل و تماماً از زنان رزمنده مجاهد خلق در ارتش آزادی‌بخش ملی ایران» و رای دادن به او به پیشنهاد مسعود رجوی در سال ۱۳۶۸ به عنوان مسئول اول.

حالا مسئول اول با اشاره تلویحی به خیزش جاری انقلابی در ایران تاکید می‌کند که بر جنبه‌های ظاهری تعلقش به اسلام سیاسی معتقد است و می‌گوید:

«خامنه‌ای خیلی دلش می‌خواهد مجاهدین اسلام و نماز و روسریشان را کنار بگذارند تا بتواند به مسلمانان در ایران و جهان بگوید دیدید که می‌گفتیم دعوا بر سر اسلام و قرآن و حجاب است و این‌ها بی‌خود می‌گویند که دعوا بر سر سرقت حاکمیت مردم و ربودن انقلاب مردم ایران و کشاندن آن به ارتجاع است.»

مریم رجوی به زنان مجاهد پیام -دستور- می‌دهد که مجاهدین هم آنند که در تصاویر نمایان است: با حجاب اجباری که لازمه «مجاهد» بودن است. او البته در ادامه شعاری متناقض سر می‌دهد که «نه به حجاب اجباری، نه به دین اجباری و نه به حکومت اجباری!»

قبل یا بعد از همین سخنرانی، نماز جماعت نمادین برپا می‌شود. امام جماعت که یک مرد است، با فاصله قابل توجهی از جماعت، جلوتر ایستاده است. قرائتی کاملا سنتی از امام جماعت: امام جماعت یا پیش‌ْنماز کسی است که در نماز جماعت جلو می‌ایستد و دیگران به او اقتدا می‌کنند. در فقه شیعه و سنی، امام جماعت باید واجد شرایطی باشد که بلوغ، عقل و عدالت از مهم‌ترین آنهاست.

در فقه شیعه برای فردی که امامت جماعت را می‌پذیرد، علاوه بر شرایط بالا و چند شرط دیگر، مرد بودن (اگر همه یا بعض مأمومان، مرد هستند) هم ذکر شده است و به قول مشهور، امامت زن برای زنان در صورت دارا بودن سایر شرایط امام جماعت، جایز است.

این قانون اسلامی را البته زنان مسلمانی در غرب مدت‌ها پیش شکسته‌اند. امینه ودود در سال ۲۰۰۵ برای نخستین بار در شهر نیویورک آمریکا، نماز را به‌عنوان امام به‌جا آورد. شیرین خانقان در دانمارک مسجد مریم را ساخت. نمونه‌های مشابه دیگری را می‌توان در لندن، برلین و پاریس نیز دید.

در تلقی مجاهدین از دین اما در هنوز بر همان پاشنه می‌چرخد حتی اگر مریم، مسئول اول سازمان، از نظر سیاسی جایگاهی بالاتر از امام جماعت مرد داشته باشد. با این حال برای اینکه جایگاه سیاسی او برجسته شود، تمهیدات دیگری اندیشیده‌اند: مثلا عکس از زاویه‌ای گرفته شده که زنان حجم بیشتری از فضای عکس را اشغال کنند و مریم رجوی به طور خاص دقیقا پشت امام جماعت مرد نایستد تا مبادا چنین به نظر برسد که در سایه حضور او قرار گرفته است.

تمامیت‌خواهان مشهورند به اینکه دنبال کنترل کوچک‌ترین شئون زندگی مردم هستند. در ساختارهای تمامیت‌خواه، کنترل سبک زندگی عنصر مهمی‌ست که از طریق تحمیل شکل پوشش و ترویج لباس‌های متحدالشکل دنبال می‌شود.

سازمان مجاهدین خلق که هم دچار تمامیت‌خواهی سیاسی است و هم درگیر ایدئولوژی اسلامی، حجاب و یونیفرم را همزمان دارد. سنت سازمانی لباس متحدالشکل در این قاب همچنان حفظ شده است، کراوات‌ها و روسری‌های قرمز بر گردن و سر زنان و مردانی که خلاف رسم مساجد، با پرده از هم جدا نشده‌اند.

اما مریم رجوی استثنایی در این لباس متحدالشکل است: روسری او بنفش و مانتویش سپید است. لباس او همیشه و نه تنها در این عکس با بقیه متفاوت است. در حالی که زنان مجاهد مجاز به استفاده از رنگ‌های معدودی هستند، مریم رجوی در مراسم مختلف با لباس‌ها و روسری‌هایی به رنگ‌های مختلف و متنوع ظاهر می‌شود. این بار اما چیدمان صحنه به گونه‌ای است که نه تنها تفاوت لباس او با بقیه آشکارتر می‌شود، که رنگ سپید مانتوی او به شکل ویژه‌ای جلب نظر می‌کند.

سیامک نادری، یک عضو جدا شده سازمان مجاهدین، پیش‌تر در مقاله‌ای نوشته است:

«در تشکیلات مجاهدین این شعار به صورت کانالیزه شده به ویژه در میان زنان مجاهد و درباره انقلاب ایدئولوژیک مریم رجوی سر داده می‌شد: "همچون خودش (مریم رجوی) سپید سپید سپید". یعنی همه زنان، باید پا در جای پای مریم رجوی بگذارند.»

اما سپیدی لباس مریم رجوی در این تصویر علاوه بر مفهوم سیاسی‌اش در ساختار این سازمان، می‌تواند مفاهیم نمادین دیگری برای تماشاچیان هم داشته باشد: پاکی، صداقت و نوعی فرشته‌خویی که در سیستم‌های مردسالار نماد زنانگی‌ست. این زنانگی به او تقدسی الوهی می‌بخشد که با رنگ سپید نورانی‌تر و «مومن‌»‌تر می‌نماید و در فیلم‌هایی که از این نمایش منتشر شده مشخص‌تر است: اوست که تکبیر نماز را می‌گوید، دست به دعا بلند می‌کند و در همه تصاویر در مرکز توجه است.

با این همه تلاش برای چیدمان منظم و خطی آدم‌ها و این همه نورپردازی و زاویه‌اندیشی، حتی در این تصویر هم روی مریم رجوی یک سایه افتاده است: سایه مردی در پشت پرده که در جایگاه خدایی قرار دارد: خدایی که می‌گوید به یک مرد -مسعود/امام جماعت- اقتدا کن، قربه الی الله!