برنامه هفتم توسعه: معیشت هنرمندان صنایع دستی

در برنامه هفتم توسعه معافیت مالیاتی هنرمندان صنایع دستی حذف شده است. در سال ۹۶، مجلس شورای اسلامی برای حمایت از هنرمندان صنایع دستی، معافیت مالیاتی بر این کسب و کار را تصویب کرده بود. هنرمندان صنایع دستی در نامه‌ای به رئیس دولت سیزدهم به درستی متذکر شده‌اند که حذف معافیت مالیاتی «به معنای تیر خلاص بر پیکر نحیف و بی‌جان صنایع‌دستی کشور با بیش از ۲ میلیون شاغل است.»

اینکه دولت تصمیم گرفته است در این وانفسای اقتصادی پا بر روی مصوبه‌ای بگذارد که پیشتر تصویب و اجرا شده است و درصدد جبران کسری درآمد خود از دستمزد این تعداد اندک باقی‌مانده هنرمندان صنایع دستی برآید یک بحث است و گرانی و تورم افسار گسیخته ناشی از سیاست‌های نادرست اقتصادی همین دولت که اغلب مشاغل خانگی و سنتی را زیر ضرب برده و به تعطیلی کشانده است معضلی انباشته بر معضل قبلی است.

بنا به همین نامه، ۴۵۰ هزار هنرمند در این رشته فاقد بیمه‌اند و اینها تازه هنرمندانِ دارای مجوزند و پوشیده نیست که گرفتن جواز کسب و کار چه خرج‌هایی را برای صاحبان مشاغل می‌تراشد تا مجوزی بر فعالیت آن‌ها بدهد. بسیار بیشتر از این تعداد، کسانی‌اند که به کار خانگی یا کار در کارگاه‌های کوچک صنایع دستی به کار مشغول‌اند، فاقد مجوزند و بنابراین خدمات بیمه‌ای برای آن‌ها محلی از اعراب ندارد.

با بالا رفتن تورم و کاهش قدرت خرید مردم، اغلب کالاهای صنایع دستی که در زمره کالاهای لوکس در سبد خانوار جای می‌گیرند از سبد خرید اغلب اقشار مردم حذف شده است و همین موضوع به تنهایی کافی است که معضلی دیگر بر کسب و کار صاحبان این مشاغل بیفزاید. این همه را می‌توان در کنارعدم حمایت دولت از پیش خرید محصولات گرفته تا ساماندهی این کسب و کار و ایجاد بازارهای جدید برای عرضه و فروش محصولاتشان قرار داد.

اغلب هنرمندان شاغل در صنایع دستی در شهرهای کوچک و دورافتاده ساکن‌اند و برای عرضه محصولاتشان جایی جز بازارهای محلی ندارند و تازه در آنجاها خریدارانی نیز ندارند. کسانی که در حِرفه‌های خُرد این رشته به کار مشغول‌اند مثل حصیربافان، گلیم و جاجیم‌بافان، سفال‌گران، و بسیار هنرهای تزئینی دوختنی همانند خامه‌دوزی و سوزن‌دوزی و غیره حتی همان بازارهای فرش، معرق و منبت‌کاران یا میناکاران را ندارند و اگر معدود حمایت‌هایی هم وجود داشته باشد، صرف صنایعی می‌شود که در بازارهای خارجی شناخته شده‌اند.

هنرمندان این صنایع دستی محلی، اغلب جز بازارهای محلی جایی برای فروش و عرضه محصولاتشان ندارند. در بازارهای محلی هم که خود اهالی تا حدودی از آن هنر سررشته دارند، نیازی به خرید محصولات تازه ندارند. از این روست که هنرمندان صنایع دستی، نیاز به بازارهایی خارج از محدوده جغرافیایی خود دارند تا کسب و کارشان رونق گیرد. در خانه‌های بوم‌گردی که چندی است در برخی مناطق به منظور ترویج و توسعه گردشگری ایجاد شده است، امکان ایجاد بازارهای خرد برای برخی از صاحبان این حرفه ایجاد شده است اما تعداد هنرمندانی که بتوانند در آن مناطق بومگردی غرفه یا حتی سایبانی برای خود دست و پاکنند تا به فروش محصولاتشان بپردازند بسیار اندک است.

بخش بزرگی از هنرمندان صنایع دستی را زنان تشکیل می‌دهند

گذشته از بازار فروش، باز به دلیل همان تورم روز به روز فزاینده، قیمت مواد اولیه بسیار افزایش یافته و اگر هنرمندی از پس خرید مواد اولیه برآید، قیمت تمام شده‌ی آن چنان سر به فلک می‌زند که کسی را یارای خرید نباشد. بخش بزرگی از هنرمندان این رشته را زنان تشکیل می‌دهند در صنایعی مثل سوزن‌دوزی، جاجیم بافی، ابریشم‌دوزی، ترمه‌دوزی و… که اغلب یا سرپرست خانوارند و یا در مناطقی دوردست مثل سیستان و بلوچستان ساکن‌اند و عدم دسترسی آن‌ها به بازارهای فروش که در نبود یا کمبود برنامه‌های حمایتی دولتی- چه در شناخت هنرمندان مناطق دوردست و چه در ایجاد برنامه‌های حمایتی محلی- به‌ناچار مجبورند محصول کار دست خود را به بهایی بسیار کمتر از قیمت واقعی به دست واسطه‌گران برسانند و عملاً حاصل مالی دسترنجشان چنان اندک باشد که اغلب در فقر و فاقه روزگار می‌گذرانند.

نتیجه‌ی این‌عدم توجه به هنر سنتی گذشته از آنکه منجر به نابودی هنرهای سنتی می‌شود- (در حالی که تمام کشورها هنر سنتی خود را ارج می‌نهند و شرایط حمایتی برای آن ایجاد می‌کنند). در نبود بازار فروش و مواد اولیه امکان کسب و کار از هنرمند نیز گرفته می‌شود و به‌ناچار به مشاغل کاذب روی می‌آورند.

مریم شاهنی، بانوی کارآفرین در استان سیستان و بلوچستان، در مصاحبه‌ای که با باشگاه خبرنگاران دانشجویی ایران در تاریخ ۲۲ خرداد ۱۴۰۲، انجام داده است به همین نکته اشاره کرده و گفته است:

این هنرمند که ۹۰ نفر را تحت حمایت خود قرار داده است، یادآور شده است که از آنجا که خود سرپرست خانوار بوده و درآمدش را از این راه تامین می‌کرده است، به فکر افتاده که برای دیگر زنان بدسرپرست و یا سرپرست خانوار امکان ایجاد شغل از طریق هنرهای دستی را تامین کند.

او با اشاره به موضوع صادرات صنایع دستی به واسطه‌ها اشاره کرده و گفته است:

او با انتقاد از عملکرد میراث فرهنگی در استان سیستان و بلوچستان اظهار کرد:

مهم‌ترین مراکز تولید سوزن‌دوزی در سیستان و بلوچستان اسپکه، هریدک، کوپچ، پیپ، مته سنگ، چانف، مهنت، ای رندگان، قاسم‌آباد، گشت، سوران، کله‌گان، بمپور، اسماعیل‌آباد و زاهدان است. این در حالی است که بنا به گفته مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان، «کشورهای حاشیه خلیج فارس، هند و خاور دور متقاضی حضور صنعتگران سیستان و بلوچستان در نمایشگاه‌های کشورهایشان هستند» اما مسئولانی چون این مدیر کل استان منتظرند تا «با همکاری سازمان‌های مردم‌نهاد سمن‌هایی مانند یونیدو» بتوانند ظرفیتی فراهم کنند تا امکان خلاقیت و لابد سپس حضور هنرمندانِ این استانِ به‌خصوص در این کشورها فراهم شود.

مسدود شدن راه‌های عرضه مستقیم به خریدار

در حالی که بنا به گفته کارآفرینان و فعالان عرصه هنرهای سنتی خانگی، بیشتر فروش از طریق صفحه اینستاگرام و پارک‌ها و بازارهای محلی تأمین می‌شود و تعداد کمی با مراجعه حضوری به کارگاه‌ها خرید می‌کنند، با فیلتر اینستاگرام این کمترین امکان فروش بی‌واسطه هنرمند و خریدار هم از بین رفته است و تازه در این وانفسا، دولت به فکر قطع بیمه هنرمندان و حذف معافیت مالیاتی هنرمندان صنایع دستی می‌افتد.

قطع بیمه هنرمندان از آن کارهایی است که معلوم نیست دولت به چه دلیل و با چه هدفی در دستور کار خود قرار داده است؛ با حذف معافیت مالیاتی پیکر نحیف صنایع دستی برای همیشه نیست و نابود خواهد شد. پر بیراه نیست اگر بگوییم که دوام چند رشته‌ی کوچک صنایع دستی فقط به همت هنردوستان و علاقه‌مندان هنر سنتی برجا مانده است. برخی از رشته‌های صنایع‌دستی مثل فرش‌بافی که همچنان دارای رونق است و بازار فروش خوبی هم در خارج کشور دارد، همچنان به دست واسطه‌گران و خریداران عمده می‌چرخد و گرچه در اینجا هم سهم هنرمند بسیار ناچیز است اما لاقل ماندگاری آن تضمین شده است.

صنایع دستی همانطور که از نامش پیداست، هنر صرف نیست، بخش دیگر آن اهمیت کاری- شغلی آن است و برای همین نام صنعت به خود گرفته است. هنرمندی که در این زمینه به کار مشغول است برای به انجام رساندن شیوه هنری کار شاید حدود یک سال و گاه بیشتر وقت صرف کند. در چنین وضعیتی کار او قیمت ارزانی ندارد و بنابراین هرکسی توان خرید آن را ندارد ولی امر مسلم این است که این کار نیاز به بازار فروش دارد تا ادامه یابد و چون سنتی است علاوه بر بالا بودن قیمت، همه خواهان آن نیستند و این وظیفه دولت‌هاست که از این هنر حمایت کنند. یکی از هنرمندان صنایع دستی یادآور شده است:

این تازه فقط گوشه‌ای از مشکل بزرگ است. در نشست خبرگزاری مهر در دی ۱۴۰۰، هنرمندان صنایع دستی به موضوع نبود موزه صنایع دستی در کشور اشاره کرده‌اند. هیاس حسینی، هنرمند شیشه‌گر، که در ساخت نئون که امروزه در هنر معاصر جایگاه ویژه‌ای دارد، متبحر است در این میزگرد می‌گوید:

گرانی ابریشم برای هنرمندان سوزن‌دوز که قیمت هر کیلوگرم آن حدود سه و نیم میلیون تومان (در سال ۱۴۰۰) بوده است را از دیگر معضلات تهیه مواد اولیه برای هنرمندان نام برده و می‌گوید:

 هنرمندان صنایع دستی خواستار معافیت هنرمندان این رشته‌ها از مالیات هستند؛ معافیتی که طی ۵ دهه گذشته عاملی تاثیرگذار در روند تولید محسوب می‌شد. علاوه بر آن، قانونگذار (مجلس شورای اسلامی) در سال ۹۶ با تصویب قانون حمایت از هنرمندان و استادکاران، بار دیگر بر معافیت هنرمندان حوزه صنایع‌دستی از پرداخت مالیات مستقیم صحه گذاشت. در بخشی از نامه هنرمندان صنایع دستی به رئیس دولت سیزدهم آمده است:

این مشکلات در کنار مسائلی مهم همچون دورافتادگی برخی مناطق، ناشناخته ماندن هنرمندان محلی، عدم دسترسی آن‌ها به افراد و یا کارآفرینانی که بازاری برای کسبشان مهیا کنند و حتی‌عدم سواد و دانش کافی در عرضه فروش و هماهنگی با ارگان های برای شرکت در نمایشگاه‌ها و غیره کوهی از مشکلات بزرگ بر سر راه یکی از محرومترین اقشاری است که به با جان و دل به این هنرهای بومی مشغولند و اگر چشم‌انداز روشنی پیش رویشان نباشد هم هنرشان نابود می‌شود و هم حاصل دسترنجشان هیچ خواهد شد.