نسل‌کشی در سودان: جنایت جنگی یک شرکت نفتی

نسل‌کشی در غرب دارفور در اوایل سال ۲۰۰۰ شروع شد. وقتی که عمر‌البشیر، رئیس جمهور خودخوانده‌ی سودان که بعد از کودتای نظامی سال ۱۹۸۹ خود را منتخب مردمی اعلام کرده بود، با همراهی گروه نظامی جَنجَوید به جمعیت‌های متکثر و غیرعرب جنوب سودان حمله کرد: عمدتا برای به دست گرفتن کنترل بلوک پنج آ.

اختلاف و درگیری میان شمال و جنوب سودان تاریخی است و دلایل متعددی دارد؛ نفت، مذهب، زبان، نژاد، و سلسه‌مراتب اجتماعی یا در یک کلام: میراث به جا مانده از استعمار.

تاریخ دشمنی میان جنوب و شمال سودان را می‌توان میراث سلطه‌ی بریتانیا و مصر در سال‌های ۱۸۹۸  تا ۱۹۵۶ دانست، زمانی که بریتانیا و مصر سودان را به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم کردند. بریتانیا با استراتژی «جدایی‌افکندن و حکومت کردن» سلطه‌اش را تضمین کرد: روی مناطق شمالی سرمایه‌گذاری‌ کرد، مدرسه و مراکز بهداشتی و درمانی ساخت، بودجه مدارس اسلامی را تامین کرد و به ملی‌گرایی عربی و اسلامی شدن هر چه بیش‌تر مدارس و مردم دامن ‌زد؛ و در سوی دیگر سودان جنوبی را «ناآماده برای ورود به دنیای مدرن» نامید و کاملا رهایش کرد.

در قبال سودان جنوبی، بریتانیا نه می‌گذاشت که آن‌ها خود خود را بسازند و نه برایشان کاری می‌کرد. همچنین، مبلغان مسیحی با ورود به سودان جنوبی مانع اسلامی شدن آن منطقه می‌شدند تا امکان وجود هرگونه نقطه مشترک میان شمال و جنوب را از بین ببرند. اگر امروز هم‌چنان میان این دو منطقه جنگ و درگیری برقرار است، ریشه‌هایش در ساختاری از جدایی و نابرابری قابل ردیابی است که هم اقتصادی، هم سیاسی و هم ایدئولوژیک است. سودان جنوبی بعد از نسل‌کشی سال‌های ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۵، در سال ۲۰۱۱ رسما از سودان جدا شد؛ نسل‌کشی‌ای به دنبال حفاری‌های نفتی شرکتی سوئدی در بلوک پنج آ.

در سال‌های ۱۹۹۹ و ۲۰۰۰، شرکت نفتی لوندین ائتلافی با شرکت‌های نفتی از مالزی، اتریش و سودان شکل داده بود (البته لازم است به یاد داشته باشیم که سهم شرکت نفتی سودانی تنها پنج درصد بود و حضورش میان شرکت‌های خارجی تا حد زیادی فرمایشی است). بلوک پنج آ منطقه‌ای در سودان جنوبی بود و از مناطق تحت کنترل حکومت وقت به حساب نمی‌آمد.

با اکتشافات نفتی لوندین با هدف ساخت لوله‌های انتقال نفت، سایت‌های استخراج و صادرات و بهره‌جویی از این منبع طبیعی، دولت وقت به این مناطق حمله برد تا کنترلشان را در دست بگیرد. تنش‌هایی که تا پیش از آن هم وجود داشت به یک باره به جنگ بدل شد و نسل‌کشی، قتل، کشتار، تجاوز، نابودی و ویرانی اتفاق افتاد. صدها هزار نفر کشته شدند و صدها هزار دیگر مجبور به جابه‌جایی.

هنوز و بعد از گذشت بیش از بیست سال، آمارهای کمّی دقیقی از این نسل‌کشی در دست نیست. با این‌حال، بر اساس مشاهدات نهادهای حقوق بشری، قتل بیش از صد و بیست هزار نفر، جابه‌جایی صد و شصت هزار نفر، مهاجرت بیست هزار نفر، نابودی چهل هزار خانه و پانصد هزار گله‌ی دام تایید شده است.

مرگ نه فقط بر اثر خشونت مستقیم نظامی، که به شکل غیرمستقیم و بر اثر بیماری و سوءتغذیه هم ادامه یافت. عمرالبشیر با هدف ساخت جاده برای ممکن کردن حفاری‌ها و حمل فراورده‌های نفتی به نفع شرکت لوندین بسیاری را مجبور به جابه‌جایی کرد، روستاها را به آتش کشید، و زندگی و زنده‌مانی ساکنان سودان جنوبی را به ویرانی کشاند. تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که توسعه‌ی فعالیت‌های لوندین در بلوک پنج آ هم‌زمان بوده است با کاهش وسیع فعالیت‌های کشاورزی – آن‌چه می‌تواند فقر و سوءتغذیه‌ی گسترده‌ را در سودان توضیح دهد.  

از روز سه‌‌شنبه ۵ سپتامبر، دادگاهی برای رسیدگی به اتهام جنایت علیه بشریت توسط شرکت لوندین شروع شده است. این دادگاه بیش از دو و نیم سال به طول خواهد انجامید و نتیجه‌اش اوایل ۲۰۲۶ اعلام خواهد شد. شاید نتوان لوندین را به حمله‌ی مستقیم نظامی متهم کرد، اما نمی‌توان منکر چشم‌پوشی و هم‌دستی بهره‌برداران نفتی از و در جنایت‌ها شد. هر چه باشد، در زمان امضای قرارداد لوندین با عمرالبشیر، دولت وقت سودان در جنگ بوده است و سابقه‌ی مشارکت در جنایات جنگی را داشته است.

شرکت نفتی لوندین از ۲۰۰۱ شروع به کار کرد و عمده‌ی فعالیتش متمرکز بود بر اکتشافات نفتی در افریقا و جنوب آسیا.  بلوک ۵آ و ۵ب در سودان جنوبی، که در مناطق غنی از نفت واقع بودند. در نتیجه‌ی این همه جنایت، قتل و کشتار، لوندین در سال ۲۰۰۳ با دویست و هجده میلیون دلار سود به فعالیت‌هایش پایان داد و با نام اورون انرژی فعالیت‌های تازه‌ای آغاز کرد.

سودان اما هنوز نتوانسته‌ شروعی دوباره داشته باشد. آتش جنگ امروز هم در سودان زبانه می‌کشد. بسیاری معتقدند که جنایتی که امروز رخ می‌دهد از جنس همان است که در ۲۰۰۰ رخ داد و بعدها به‌عنوان جنایت علیه بشریت به رسمیت شناخته شد. امروز بیش از سیصد و هشتاد هزار نفر از سودان به چاد پناهنده شده‌اند و صدها هزار نفر به مصر پناه برده‌اند. سازمان ملل برای کمک به بیش از یک میلیون و هشتصدهزار نفری که از سودان گریخته‌اند درخواست یک بیلیون دلار کرده است و جابه‌جایی‌ها در داخل سودان هم بیش از هفت میلیون نفر را تحت تاثیر قرار داده.

برگزاری دادگاهی برای رسیدگی به هم‌دستی شرکت‌های نفتی با دولت‌های سرکوب‌گر افریقا، متهم کردن دولت‌های آن‌ها برای اجازه دادن به چنین فعالیت‌هایی، یادآور آسیب‌هایی است که استعمار به کشورهای افریقایی زده است. استعمارگران سابق نه تنها از پذیرش مسئولیت‌ خود در ویرانی طبیعت و هم‌زیستی مردمان افریقا شانه خالی کرده‌اند که اکنون هم دست از دخالت و سودجویی در این کشورها بر نمی‌دارند. ایان لوندین سوئدی و الکس اشنایتر سوئیسی هم تمام اتهامات را رد کرده‌اند و کمک‌های مالی‌شان به یک دولت نظامی را با بهانه‌ی «نیاز به حفظ امنیت سایت‌های نفتی» توجیه می‌کنند، با این‌حال بسیاری از بازماندگان کشتارها و ویرانی‌های سال‌های ۲۰۰۰ امیدوارند با بازپس‌گیری سود مالی لوندین، بخشی از آن‌چه ویران شده است را بسازند.