فاجعه تخریب کنارصندل: نابودی بخشی از میراث تمدن جیرفت

بر اساس گزارش‌ها، از جمله گزارش خبرگزاری دولت تپه باستانی کنارصندل، یکی از مهم‌ترین محوطه‌های باستانی ایران و متعلق به تمدن جیرفت، در هفته نخست خرداد سال جاری با استفاده از لودر تخریب شد. این اقدام به دستور دهیار محلی انجام گرفته و به گفته منابع، از جمله بنا بر گزارش خبرگزاری دولت (ایرنا) بدون هماهنگی با مراجع میراث فرهنگی و بدون مداخله‌ برای جلوگیری از تخریب صورت گرفته است. این تخریب به عنوان یک فاجعه فرهنگی توصیف شده که به نشانه‌های تمدن باستانی «ارته» آسیب زده است.

پس از بالا گرفتن موج انتقادات، سید رضا صالحی امیری، وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، در یک نشست خبری ادعا کرد که هیچ‌گونه تخریبی در محوطه تاریخی کُنارصندل رخ نداده است. صالحی امیری افزود که وزارتخانه با هرگونه ساخت‌وساز در این منطقه مخالف است و مقامات محلی و استانی کرمان برای حفاظت از این میراث باستانی اتفاق‌نظر دارند. عملکرد صالحی امیری به ویژه در طرح «بازنگری حرایم» که سبب تخریب‌ بافت‌های تاریخی در گرگان و سمنان و دامغان شد نشان می‌دهد که وزیر میراث فرهنگی بیش از آنکه دغدغه حفظ آثار تاریخی را داشته باشد، در پی توسعه است.

تمدن اَرَتّه: گنجینه‌ای از عصر برنز در جیرفت

تمدن باستانی «اَرَتّه» (یا آرَتّا) یکی از تمدن‌های اسرارآمیز و پیشرفته در فلات ایران بود که در متون سومری و اَکَدی به‌عنوان سرزمینی غنی از طلا، نقره، سنگ لاجوَرد و صنعتگران ماهر توصیف شده است. این تمدن، که در هزاره‌های سوم و دوم پیش از میلاد شکوفا شد، احتمالاً در منطقه‌ای نزدیک به جیرفت امروزی در استان کِرمان قرار داشت و به‌عنوان مرکز تجاری و فرهنگی با تمدن‌های بین‌النهرین مانند سومِر ارتباط نزدیک داشت. بر اساس کشفیات باستان‌شناسی، از جمله محوطه‌های باستانی کُنارصَندَل و هَلیل‌رود، اَرَتّه دارای معماری پیچیده، زیگورات‌های عظیم و خطی منحصربه‌فرد بود که حتی قدیمی‌تر از خط سومری به شمار می‌رود. این تمدن به دلیل هنر سنگ‌تراشی و تجارت سنگ‌های گران‌بها شهرت داشت و در متون کهن، از نبردها و تعاملات آن با پادشاهان سومری مانند اَنمِرکار یاد شده است. امروزه، تمدن اَرَتّه به‌عنوان یکی از احتمالات مهم برای «خاستگاه تمدن بشری» در شرق باستان مطرح می‌شود.

مسئول پایگاه ملی میراث‌فرهنگی شهرستان جیرفت در گفت‌وگو با ایرنا ادعا کرد که تخریب محوطه پنج‌هزارساله کنارصندل ظاهراً متوقف شده است، اما این موضوع همچنان «مسائل حقوقی حل‌نشده‌ای» دارد که باید «به‌صورت ریشه‌ای» برطرف شود. قادر شیروانی شامگاه یکشنبه در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا ضمن تأیید اقدامات عمرانی اخیر برای ساخت ورزشگاه توسط دهیار روستا در عرصه این محوطه باستانی ارزشمند، گفت:

چندین بار به دهیار تذکر داده شده که این مکان در محدوده کنارصندل قرار دارد، اما او مدعی است که میراث‌فرهنگی در این منطقه فعالیتی نداشته و کاری انجام نداده است.

شیروانی درباره مصوبه‌ای که دهیار برای ساخت ورزشگاه به آن استناد می‌کند، توضیح داد:

او افزود: پیش‌تر نیز برای همین بخش که اکنون در حال تخریب برای ساخت ورزشگاه است، پرونده قضایی تشکیل شده بود.

در مورد کنارصندل، تخریب توسط دهیار با لودر و به بهانه ساخت ورزشگاه انجام شده، در حالی که این محوطه به‌عنوان یکی از خاستگاه‌های تمدن جیرفت شناخته می‌شود. این اقدام نه‌تنها به دلیل نقض قوانین (عدم تأیید میراث‌فرهنگی) غیرقانونی است، بلکه به دلیل اهمیت جهانی کنارصندل، به خاطره جمعی بشریت آسیب زده است. نبود واکنش سریع وزارت میراث‌فرهنگی و ادامه فعالیت دهیار بدون مجازات فوری، نشان‌دهنده عمق این مسائل حقوقی است.

چالش‌های حقوقی: موانع حفاظت از میراث فرهنگی

مسائل حقوقی حل‌نشده در حفاظت از محوطه باستانی کنارصندل شامل مجموعه‌ای از چالش‌های قانونی و اجرایی است که امکان تخریب‌های غیرقانونی را فراهم کرده است. نخست، خلأهای قانونی و ضعف در اجرای قوانین موجود، مانند ماده ۵۵۸ قانون مجازات اسلامی، به دلیل کمبود نظارت و نیروی یگان حفاظت میراث‌فرهنگی، اجرای مؤثر مجازات‌ها را مختل کرده است.

دوم، نبود هماهنگی بین نهادها، به‌ویژه تضاد منافع بین سازمان میراث‌فرهنگی و دهیاری‌ها یا شهرداری‌ها، باعث شده مصوبات محلی بدون تأیید میراث‌فرهنگی صادر شود، چنانکه در مورد مصوبه ساخت ورزشگاه در کنارصندل رخ داد.

 سوم، ضعف نظارت و فقدان سیستم‌های نظارتی پیشرفته، مانند تصویربرداری هوایی، امکان شناسایی زودهنگام تخریب‌ها را کاهش داده است. و سرانجام پیچیدگی‌های قضایی و تأخیر در رسیدگی به پرونده‌های تخریب، مانند پرونده قبلی کنارصندل، باعث شده متخلفان احساس مصونیت کنند.

حل ریشه‌ای این مسائل نیازمند اقدامات ساختاری است. ابتدا، اصلاح قوانین و تقویت اجرای آن‌ها از طریق نظارت مستمر و افزایش منابع یگان حفاظت ضروری است. سپس، هماهنگی بین‌نهادی با تشکیل کارگروه‌های مشترک بین وزارت میراث‌فرهنگی، وزارت کشور و قوه قضاییه می‌تواند از صدور مصوبات غیرقانونی جلوگیری کند. همچنین، استفاده از فناوری‌های نوین برای نظارت و ایجاد سامانه‌های گزارش‌دهی سریع تخلفات، به شناسایی و توقف تخریب‌ها کمک می‌کند. و بالاخره آموزش مقامات محلی و جوامع بومی درباره اهمیت آثار باستانی و تقویت نظام قضایی با تسریع در رسیدگی به پرونده‌ها و اجرای فوری احکام، بازدارندگی لازم را ایجاد خواهد کرد. این اقدامات می‌توانند از تکرار فجایعی مانند تخریب کنارصندل، که بخشی از هویت تمدن جیرفت و احتمالاً آرَتّا را نابود کرده جلوگیری کنند.

سابقه تخریب و غارتگری در جیرفت

محوطه باستانی کنارصندل پیش‌تر نیز دچار آسیب‌های جدی شده بود. در سال ۱۳۷۹ (۲۰۰۱)، پس از سیل هلیل‌رود، گورستان‌های اطراف، از جمله محطوط‌آباد و قلعه کوچک، توسط غارتگران چپاول شد و هزاران قبر تخریب گردید، که به اشیای باستانی ارزشمند این تمدن جیرفتی آسیب رساند و بسیاری از آثار در بازارهای عتیقه پراکنده شد. همچنین، کاوش‌های علمی این محوطه پس از اتمام مرحله اول در سال ۱۳۸۶ (۲۰۰۷) به دلیل کمبود بودجه و اهمال‌کاری متوقف شد و این وقفه ۱۷ساله تا سال ۱۴۰۲ (۲۰۲۳) ادامه یافت که به تخریب بخش‌هایی از تپه‌ها و آثار به‌دست‌آمده انجامید، زیرا در این مدت حفاظت و مستندسازی کافی انجام نشده بود.

محوطه باستانی کنارصندل میزبان یافته‌های بی‌نظیری از تمدن جیرفت است که شامل زیگوراتی عظیم با بیش از چهار میلیون خشت در سه طبقه بر روی تپه شمالی، یکی از بزرگ‌ترین زیگورات‌های جهان، و مجسمه‌ای ۱۱۵ سانتی‌متری از یک مرد (احتمالاً خدایی) با بالاتنه زرد و دامن قرمز در تپه جنوبی می‌شود. همچنین، کتیبه‌هایی با خط ناشناخته، ظروف سنگی با نقوش ظریف انسان، عقاب، عقرب و پلنگ، و گورستان‌هایی مانند محطوط‌آباد و قلعه کوچک کشف شده‌اند که اطلاعات ارزشمندی درباره فرهنگ این تمدن ارائه می‌دهند. این محوطه بخشی از شهری باستانی به وسعت ۲ تا ۳ کیلومتر مربع بوده که از شرق به هلیل‌رود، از غرب به بستر باستانی آن، و در جهت‌های شمال و جنوب گسترش یافته است. کشف کنارصندل، که نشان‌دهنده تمدنی پیشرفته‌تر از تصورات پیشین درباره منشأ تمدن‌ها در بین‌النهرین (سومر) است، باستان‌شناسان را واداشت تا در مورد خاستگاه تمدن‌های اولیه بازنگری کنند و اهمیت جهانی این محوطه را برجسته‌تر سازد.