جنگ اسرائیل و ایران؛ یک راهنما برای جمع‌آوری شواهد و مدارکِ جنایت جنگی

در شیوه جنگ ارتش اسرائیل در غزه یا لبنان، بمباران اماکن عمومی مانند بیمارستان‌ها یا مدرسه‌ها، امری معمول شده است. مردم عادی در دو سال اخیر در جنگ اسرائیل در نوار غزه، به‌شیوه‌های مختلف از دسترسی به پایه‌های زندگی عادی مانند آب آشامیدنی، دست‌شویی و حمام، غذای سالم، انرژی مانند برق یا گاز، دور افتاده‌اند. با وجود اینکه این رویدادهای تکان‌دهنده، خبرهای روزمره هستند، مانند وقت‌هایی که اسرائیل به کار اجازه ورود آب، غذا و دارو را به این منطقه نمی‌دهد و کشورهای دیگر جهان عمدتا واکنش خاصی نسبت به این موضوع نشان نمی‌دهند، اما در قوانین بین‌المللی، تمامی این‌ها می‌تواند شواهد از جنایت جنگی (war crime) باشد. 

کنوانسیون ژنو (The Geneva Conventions) مجموعه‌ای از چهار معاهده‌ی بین‌المللی و چند پروتکل الحاقی است که اصول و قواعد انسانی را برای رفتار با قربانیان جنگ، از جمله غیرنظامیان، اسرای جنگی، نیروهای مجروح و کارکنان پزشکی، تعیین می‌کند. این کنوانسیون‌ها ستون فقرات حقوق بین‌الملل بشردوستانه هستند و هدف اصلی آن‌ها محدود کردن رنج انسانی در زمان جنگ و درگیری‌های مسلحانه است.

در این نگرش، ارتش‌ها و شبه‌نظامیان بایستی با انسان‌ها، برابر حقوق بشرشان رفتار کنند. به‌عنوان مثال، اسیرهای جنگی را نکشند، بلکه آنها را زندانی کنند. به زخمی‌های جنگ نظامی و غیرنظامی، امکان درمان بدهند. از قتل‌عام ـ نسل‌کشی ـ خودداری کنند. مردم عادی را هم‌سطح نظامیان صحنه نبرد نبینند و از آنها به‌عنوان گروگان یا سپرانسانی استفاده نکنند. همچنین نظامیان نبایستی به تخریب غیرضروری اموال غیرنظامی ـ مانند بیمارستان‌ها، مدرسه‌ها، موزه‌ها و... ـ دست بزنند. درنهایت، از کودکان در صحنه جنگ استفاده نظامی نکنند. 

دو طرف جنگ اسرائیل و ایران می‌توانند تمامی یا بخشی از این موارد را نقض کنند. در صورت نقض، علاوه بر فرماندهان نظامی، کسانی که این دستورها را اجرا می‌کنند هم می‌توانند در آینده در دادگاه‌های حق‌خواهی محاکمه شوند. لازم نیست فرد نظامی باشد، بلکه غیرنظامیانی که در جنایت جنگی شرکت کنند هم می‌توانند به این جنایت‌ها متهم شوند. 

برای شما که این روزها در صحنه جنگ زندگی می‌کنید، راه‌هایی وجود دارد که امکان جنایت جنگی را در محل زندگی، کار، یا تحصیل ثبت کنید. این مطلب یک راهنمای پیشنهادی برای ثبت این شواهد است. 

شیوه جمع‌آوری شواهد جنایت جنگی برای افراد مختلف، متفاوت است. الزاما یک خبرنگار یا وکیل حقوق بین‌الملل مانند یک شهروند عادی با واقعیت‌های جنگ روبه‌رو نمی‌شود و هرکدام با توجه به شیوه کار خود به این موضوع برخورد می‌کنند. مجموعه‌ای از راهنمایی‌های متمرکز بر رسانه‌ها برای جمع‌آوری شواهد جنایت جنگی را می‌توانید در اینجا به چند زبان از جمله انگلیسی، ترکی، عربی، اردو و... بخوانید.

گام نخست: چه بود و چه شد؟

شاید شر جنگ بگذرد و هیچ آسیبی به شما و عزیزان‌تان وارد نشود با وجود این، حتی احتمال کمِ جنایت جنگی در جایی که شما در آن زندگی می‌کنید، این سوال را پیش می‌کشد که چگونه می‌توانید برای حق‌خواهی بر آن از همین‌الان آماده باشید. 

یک پاسخ به این امکان، این است که شواهدی از وضعیت کنونی زندگی‌تان جمع‌آوری کنید. با پاسخ به این سوال‌ها که من که هستم؟ کجا زندگی می‌کنم؟ محل زندگی‌ام چه شکلی است؟

این شواهد می‌تواند عکس یا ویدیو، نوشته مانند دفتر خاطرات، مدارکی مانند کارت شناسایی که عکس و آدرس دارد یا نقشه‌های شهری باشد که در آن مثلا مکان پارک‌های محل بازی کودکان، مدرسه‌ها یا بیمارستان‌ها مشخص شده باشد. یا می‌تواند آلبوم‌های خانوادگی، پروفایل‌های شبکه‌های اجتماعی و... باشد. 

مدارکی که نشان دهد در اینجا یک بیمارستان بود که بخش مثلا کودکان داشت. اینجا خانه محله برای بازی کودکان بود. اینجا یک کتابخانه بود. شاید هیچ اتفاقی برای این اماکن نیافتد ولی اگر افتاد، شما مدارکی جمع‌آوری کرده‌اید که می‌گوید اینجا خانه من بود، این شکلی بود، این شیوه زندگی در آن برای این افراد وجود داشت. اینجا بیمارستان یا مدرسه بود. در گذر جنگ، این اتفاقات برای آنها افتاد. 

جمع‌آوری این شواهد و مدارک می‌تواند در آینده به رسانه‌ها یا گروه‌های حقوق بشری برای حق‌خواهی کمک کند.

تجربه شخصی در قالب نوشتن خاطرات، انتشار بلاگ‌های زندگی روزمره که بگویند در این روز در اینجا شاهد این بودم هم می‌تواند به شکل‌گیری تصویری از نقض حقوق بشر یا اجرای جنایت جنگی کمک کند.

گام دوم: چشم‌مان به چه حساس‌تر باشد؟

شما الزاما وکیل، فعال مدنی یا خبرنگار نیستید و در اینجا هدف‌تان، رسیدن به شیوه کاری آنها نیست، بلکه می‌خواهید مطمئن باشید برای حق‌خواهی در آینده، مدارک و شواهد کافی را جمع‌آوری می‌کنید و در این مسیر، چشم‌تان می‌تواند در میان دیگر موارد، به این‌ها حساس باشد:

درنهایت، جنایت جنگی به انسان محدود نیست و شامل محیط‌ زیست هم می‌شود. آسیب‌های محیط‌ زیستی را هم ثبت کنید، مانند اینکه چه بر سر حیات وحش در محل زندگی شما به‌واسطه جنگ آمده است. به‌عنوان مثال، اگر پرنده‌های محله به‌واسطه سروصدای پهپاد، پدافند و بمباران سکته کرده‌اند، در موردش بنویسید یا از آنها عکس و ویدیو ثبت و یا منتشر کنید. 

گام سوم: قاعده «بدون هیچ آزاری» 

یک قاعده برای فعالیت مدنی مانند جمع‌آوری مدارک و شواهد احتمال جنایت جنگی، قاعده «بدون هیچ آزاری» (No Harm) است، یعنی چه خود شما، چه دیگران، آزاری از این کار نبینند. برای شما، انتشار آنچه جمع‌آوری کرده‌اید می‌تواند در زمان جنگ، به آزار مثلا از طرف جمهوری اسلامی ایران منجر شود. 

برای همین آنچه جمع‌آوری می‌کنید، بایستی در مکانی امن ذخیره شود. یک مکان ذخیره در صورت دسترسی به اینترنت، ثبت آن در انبارهای مجازی (clouds) مانند گوگل درایو یا مانند آن است. مثلا می‌توانید خاطرات روزانه جنگ را به خودتان ایمیل بزنید. یا آن را صرفا با افراد امنی که خارج از محل زندگی‌تان می‌شناسید، ارسال کنید. 

گام چهارم: آنچه شاهدش بودم و ثبت نکردم یا دیگری شاهدش بوده است

شاید شما شاهد احتمال یک جنایت جنگی بوده باشید اما در آن زمان نمی‌توانید به دلایل امنیت فردی از تلفن همراه برای ثبت صدا، عکس یا ویدیو استفاده کنید. با وجود این، می‌توانید بعد از رسیدن به مکانی امن، با عزیزان و دیگر شاهدان در مورد آنچه دیدید، صحبت کنید. این صحبت را حتی اگر نمی‌توانید در لحظه ثبت کنید، به خاطره بسپارید.

شاید شما یک روز صبح از خانه خارج بشوید و ببینید بیمارستانی نزدیک خانه شما ویران شده است و شاید در آنجا با پرستاری صحبت کنید که شاهد یک جنایت جنگی مشخص‌تر، مانند کشتار اسیران جنگی باشد. آنچه شما جمع‌آوری کنید، حتی به شکل خاطره می‌تواند در کنار دیگر شهادت‌ها قرار بگیرد و به تصویری بزرگ‌تر از آنچه رخ داده، منجر شود. 

گام پنجم: مدارک فیزیکی را نگه دارید

در اجبار به حجاب، چادر و روسری‌ای که شما مجبور به استفاده روزمره از آن بوده‌اید، می‌تواند یک مدرک فیزیکی از نقض حقوق بشری‌تان باشد. در زمان جنگ، برخی مدارک فیزیکی می‌تواند یک شاهد جدی بر جنایت جنگی باشد. به‌عنوان مثال اگر کودکی را دیدید به اجبار به صحنه جنگ می‌برند، دفتر مشق، اسباب‌بازی‌ای که با آن عکسی داشته باشد، یا دیگر وسایل فردی می‌تواند یک مدرک از دوران کودکی‌او باشد که با اجبار به حضور در صحنه جنگ جایگزین شده است.

این مدارک به‌خصوص در موضوع آزار جنسی و تجاوز می‌تواند به رسانه‌ها و دادگاه‌ها کمک کند. اگر به کسی تجاوز شد، لباسی که بر تن دارد، می‌تواند یک مدرک حاوی دی‌ان‌ای فرد متجاوز باشد به‌شرطی که به‌شکلی مناسب (مثلا درون یک پلاستیک) بسته‌بندی شود تا بتوان امیدوار به بررسی‌اش در آینده بود. 

گام ششم: استفاده از فن‌آوری روز

اگر مدارک و شواهد جنایت جنگی را جمع‌آوری کرده‌اید، با استفاده از فن‌آوری روز می‌توانید آن را گزارش کنید. به‌عنوان مثال، با گروه‌های حقوق بشری مانند عفو‌بین‌الملل یا دیده‌بان حقوق بشر تماس بگیرید یا از طریق اپلیکیشن‌هایی مانند «شاهد» (EyeWitness)  شهادت خود و مدارک‌تان را در اختیار وکلای حقوق بشری قرار دهید.

در ارائه مدارک و شواهد، امنیت فردی شما مهم‌ترین موضوع است و تا از امنیت فردی‌تان مطمئن نشده‌اید، از این ابزارها استفاده نکنید. 

گام نهایی: حواس‌تان به سلامت روان هم باشد

جنگ، به‌ شکل‌های مختلف سلامت روان آدمی را ویران می‌کند و ثبت روزمره رویدادهای جنگ، با احتمال اینکه شاید شاهد جنایت جنگی باشید و بخواهید شواهد و مدارک مرتبط به آن را ثبت کنید، می‌تواند سلامت روان شما را ویران کند. در هر زمان ممکن، به شکلی که می‌توانید و صلاح می‌دانید، امکان بازگشت حداقلی کمی آرامش را بدهید. بدانید که در اضطراب جنگ تنها نیستید، بقیه هم شاهد این آزارها هستند و می‌توانید در کنار عزیزان‌تان، با همدیگر با این واقعیت‌ها روبه‌رو شوید. تنها نمانیم. با هم باشیم تا کمک کنیم این دوران سخت هم بگذرد.