تهدید نظامی و آثار تاریخی سوریه

این‌روزها همه از احتمال حمله نظامی به سوریه سخن می‌گویند. سیاستمداران، روزنامه‌نگاران و از همه مهم‌تر خود مردم سوریه. اما به‌جز کسانی که مشغول محاسبه هزینه‌های انسانی، سیاسی و نظامی آن هستند، عالی‌ترین سازمان‌ها و نهادهای فرهنگی جهان نیز با نگرانی اخبار سوریه را تعقیب می‌کنند و از تداوم فاجعه‌ای که بر سر آثار تاریخی و فرهنگی این کشور آوار شده بیمناک‌اند.

گرچه زمانی‌ که کودکان و افراد غیر نظامی با مرگبارترین سلاح‌ها قربانی می‌شوند، سخن گفتن از ضرورت حفظ فرهنگ ممکن است کمی خیال‌پردازانه باشد، اما آن‌ها که تجربه چندین جنگ را دارند مطمئن هستند ملتی که آثار و نشانه‌های فرهنگی خود را در یک فاجعه از دست بدهد، بسیار دیرتر و سخت‌تر می‌تواند دوران بازسازی را سپری کند و به درمان زخم‌هایش بپردازد. به‌غیر از این، آثار فرهنگی و تاریخی سوریه شواهد بسیار مهمی از گذشته مشترک همه انسان‌ها را با خود دارد، و نابودی آن به درک بخش مهمی از تاریخ بشر لطمه وارد خواهد کرد.

روز پنجشنبه ۲۹ اوت، درحالی‌که تمام چشم‌ها به صفحات تلویزیون دوخته شده بود تا نتیجه تصمیم سیاستمداران غربی در مورد سوریه مشخص شود، نشستی بین‌المللی در عالی‌ترین سطوح تصمیم‌گیری در مرکز سازمان یونسکو در پاریس برگزار شد؛ نشستی که در آن اتفاقاً بالاترین مقام میراث فرهنگی دولت سوریه نیز شرکت داشت. بر خلاف دنیای سیاست، هنوز در میان سازمان‌های فرهنگی اعتقاد به گفت‌وگو و رایزنی مشترک بین تمام طرف‌های درگیر برای کاستن از میزان خسارات وجود دارد.

در این نشست اخضر ابراهیمی، فرستاده ویژه سازمان ملل متحد در امور سوریه، ایرینا بوکووا، مدیرکل سازمان یونسکو، پرفسور مأمون عبدالکریم، رییس سازمان میراث فرهنگی و موزه‌ها در سوریه، و نمایندگان سازمان ایکوموس (شورای جهانی بناها و محوطه‌ها)، ایکروم (مرکز جهانی مطالعه و حفاظت آثار فرهنگی)، ایکوم (شورای جهانی موزه‌ها)، اینترپل، سازمان جهانی گمرک‌ها و همچنین مقاماتی از اتحادیه اروپا حضور داشتند.

حضور شخص اخضر ابراهیمی و خانم بوکوا اهمیت این نشست فوق‌العاده و فوری را برجسته‌تر می‌کرد؛ نشستی که در آن ضمن بررسی وضعیت فعلی آثار تاریخی و فرهنگی در سوریه طرحی نیز برای حفاظت از این آثار با مشارکت تمام سازمان‌های فوق به بحث گذاشته شد. اتحادیه اروپا قرار است از این طرح حمایت مالی کند.

اخضر ابراهیمی در این نشست گفت همان‌طور که وضعیت فعلی و آینده سوریه در خطر جدی است، تاریخ و گذشته این کشور نیز به خطر افتاده است. آقای ابراهیمی همچنین افزود نتیجه این نشست ویژه را به اطلاع تمام رهبران سیاسی درگیر در ماجرای سوریه می‌رساند. حضور او در این نشست مایه دلگرمی سازمان‌های فرهنگی در جهان است، زیرا می‌توانند مطمئن باشند که لااقل نگرانی‌‌های آن‌ها به اطلاع کشورها و گروه‌های مختلف در این جنگ داخلی خواهد رسید. جنگی که ممکن است به‌زودی با حمله نیروهای غربی، به ویژه آمریکا و فرانسه، و متحد منطقه‌ای آن‌ها، ترکیه، رنگ بین‌المللی نیز به خود بگیرد.

ایرینا بوکووا، مدیرکل یونسکو نیز بار دیگر در این نشست از تمام طرف‌های درگیر در جنگ سوریه درخواست کرد تا با پایبندی به معاهدات بین‌المللی از تخریب آثار تاریخی خودداری کرده و به نشانه‌های فرهنگی و تمدنی مردم سوریه احترام بگذارند.

واهمه از آغاز حملات هوایی و موشکی باعث شد تا کمیته بین‌المللی سپر آبی یا Blue Shield، فهرستی طولانی از آثار و محوطه‌‌های فرهنگی سوریه را همراه با مشخصات جغرافیایی آن‌ها اعلام کند و از طرف‌های درگیر بخواهد از حمله به این مکان‌ها خودداری کنند. کمیته سپر آبی کمیته است مرکب از نمایندگان سازمان‌های بزرگ فرهنگی از جمله ایکوموس و ایکوم که هدفش مقابله با تأثیرات بلاهای طبیعی و انسانی بر میراث فرهنگی جهان است.

کمیته سپر آبی پیش از این و در جریان حمله به عراق و لیبی نیز فهرست‌هایی در این زمینه تهیه کرده بود. در جنگ عراق گرچه محوطه‌های باستانی براثر بمباران نیروهای آمریکایی آسیب چندانی ندید، اما فاجعه اصلی پس از اشغال عراق آغاز شد و صدها اثر تاریخی و موزه‌های این کشور آسیب‌های غیر قابل جبرانی متحمل شدند. با این‌حال کمیته سپر آبی می‌گوید تهیه این فهرست در مورد لیبی بسیار مؤثر بوده است، و‌به جز یک اثر تاریخی که در مجاورت یک ایستگاه رادار نظامی بود، به محوطه‌های دیگر در اثر بمباران آسیبی نرسیده است.

با این‌حال حتی حالا و پیش از حمله کشورهای دیگر به سوریه نیز حجم تخریب‌‌ها چنان زیاد است که برای ترمیم آن‌ها سال‌های سال زمان نیاز خواهد بود. شهر حلب که در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد بخش بزرگی از بازار تاریخی‌اش را در یک آتش‌سوزی مشکوک از دست داده است. منار نهصد ساله مسجد تاریخی حلب نیز چند ماه پیش به طور کامل ویران شد. این به جز ۳۸ مسجد تاریخی دیگر در این شهر است که اکثراً از بین رفته و یا آسیب‌های جدی دیده‌اند. دژ شهسوران (Crac des Chevaliers) که قلعه‌ای مربوط به جنگ‌های صلیبی است نیز به طور مستقیم گلوله‌باران شده است. اما مانند بسیاری از وقایع دیگر در سوریه، طرفین درگیر یکدیگر را به دست داشتن در این تخریب‌ها متهم می‌کنند.

به‌جز گلوله‌باران مستقیم هزاران اثر تاریخی در سوریه، حفاری غیر مجاز و غارت محوطه‌های باستانی نیز نگرانی بزرگ نهادهای بین‌المللی است. به همین دلیل در نشست فوق‌العاده یونسکو نمایندگان اینترپل یا پلیس بین‌المللی و همچنین سازمان جهانی گمرک‌ها نیز حضور داشتند. تصاویر ماهواره‌ای پرده از روی یک فاجعه تمام عیار در محوطه‌های فرهنگی سوریه برداشته اند. منطقه باستانی آپامیا، با قدمتی بیش از ۲۳۰۰ سال که دارای آثاری از دوران حضور سلوکی‌هاست یکی از بزرگ‌ترین قربانیان غارت و حفاری قاچاق بوده است. تصاویر ماهواره‌‌ای بعد از حفاری‌های قاچاق مانند تصاویری هستند که از سطح کره ماه گرفته شده است، زمینی که سرتاسر آن پوشیده از سوراخ‌ها و گودال‌هایی است که قاچاقچیان حفر کرده‌اند.

خطر دیگر تخریب عمدی آثار تاریخی به دلیل انتقام‌جویی و یا درگیری‌های مذهبی، فرقه‌ای و قومی است. تا به حال چندین مورد از حمله به آرامگاه‌ها و اماکن مذهبی توسط گروه‌های تندرو گزارش شده است.

در این میان منسجم‌ترین برنامه‌ای که تاکنون برای متخصصان میراث فرهنگی سوریه اجرا شده توسط سازمان ایکوموس و با مشارکت ایکروم بوده است. در این برنامه‌های آموزشی که به صورت ویدیو کنفرانس برای متخصصان در شهرهای دمشق و ادلیب انجام شد، بیش از ۱۷۰ نفر از باستان‌شناسان و متخصصان سوری با روش‌های پیشرفته برای مراقبت از آثار تخریب‌شده و نجات‌بخشی آن‌ها آشنا شدند. کارشناسان ایکوموس از شهرهای مختلف جهان آموزش‌های خود را با استفاده از تکنولوژی اینترنتی و از طریق کنفرانس‌هایی ویدویی در اختیار متخصصان سوری که در تالار اجتماعات موزه ملی دمشق و موزه شهر ادلیب گرد آمده بودند قرار دادند.

گرچه متوقف کردن جنگ از عهده سازمان‌هایی مانند یونسکو و ایکوموس خارج است، اما آن‌ها امیدوارند با آموزش متخصصان سوری حداقل تلاشی در جهت حفاظت اضطراری و ترمیم این میراث در خطر انجام دهند.

در همین زمینه:
هشدارهای جهانی برای آثار فرهنگی حلب