پسامد‌های موافقتنامه برد- برد خلع سلاح شیمیایی سوریه

توافقنامه آمریکا و روسیه روند تحولات سوریه را وارد فصل جدیدی کرد. اجرای موفق این توافقنامه رویارویی‌ها در عرصه سیاسی سوریه و اتفاقات مربوط به آن در جهان و دنیا را به سمت مسیر جدیدی می‌برد. تا کنون وضعیت برد – برد بر مصالحه طرفین نزاع سوریه حاکم است. طرفین فعلا خوشحال هستند و هر دو احساس پیروزی دارند.

 اگر چه روسیه و آمریکا بازیگران مذاکره و دستیابی به موافقت نامه بودند. اما دیگر کشور‌ها نیز میدان‌داری آنها را در عمل پذیرفتند. چین، ایران، حزب‌الله لبنان، مصر و عراق با ابتکار روسیه همراهی کردند. بریتانیا، فرانسه، اتحادیه عرب، کانادا، استرالیا، ترکیه، عربستان سعودی، اسرائیل، قطر، کویت و امارات نیز پشتیبان آمریکا بودند.

زمانی که کاخ سفید درصدد رفع مانع مخالفت اکثریت کنگره آمریکا با حمله نظامی محدود و کوچک بود، ناگاه موافقت غیرمنتظره دولت روسیه با خلع سلاح شیمیایی اوضاع را دگرگون ساخت. نقطه شروع ماجرا سخنان جان کری در لندن و در جریان مذاکره به اتحادیه اروپا بود. کری تهدید کرد تنها راه جلوگیری از جنگ، تحویل فوری سلاح‌های شیمیایی از سوی حکومت سوریه است. هنوز معلوم نیست این سخن کری بر روی طرحی حساب شده بود یا اینکه موضع شخصی وی را بازتاب داد.

روسیه بلافاصله پیشنهاد خلع سلاح داوطلبانه در ازای توقف حمله نظامی را مطرح کرد که با پاسخ مثبت بشار اسد مواجه شد.

 اوباما نیز از پیشنهاد روسیه استقبال کرد ولی در عین حال متذکر شد که تهدید به حمله نظامی از روی میز برداشته نمی‌شود. او از کنگره خواست تصمیم‌گیری در خصوص طرح حمله نظامی بازدارنده به سوریه را به تعویق بیاندازند.

در مرحله آخر لاوروف و جان کری در ژنو ملاقات کردند تا در نهایت در روز شنبه (۱۴ سپتامبر) توافق دو کشور به صورت رسمی اعلام شود. محور‌های اصلی این توافق شامل اعلام فهرست کلیه موجودی‌های زرادخانه شیمیایی دولت سوریه به سازمان ملل ظرف یک هفته، نابودی تجهیزات ساخت، ترکیب و پرکردن گاز‌های سمی تا ماه نوامبر، از بین بردن کلیه سلاح‌ها و مواد شیمیایی تا نیمه سال ۲۰۱۴ و آماده کردن پیش‌نویس قطعنامه در شورای امنیت سازمان ملل برای مجازات حکومت سوریه در صورت تخطی از اجرای موافقت‌نامه یاد شده است.

 در ادامه کوشش می‌شود به اختصار پسامد‌های کوتاه مدت این توافقنامه تشریح گردد:

منتفی شدن موقت حمله نظامی

این توافقنامه حمله نظامی محدود را به تعلیق در آورد. دولت آمریکا تا پیش از این اصرار داشت عملیات هوایی چند روزه‌ای را با هدف قرار دادن ۵۰ نقطه کلیدی و استراتژیک نظامی سوریه سازماندهی کند. اگرچه دولت آمریکا با مانع مخالفت محتمل کنگره امریکا مواجه بود ولی عزمش را جزم کرده بود تا اراده‌اش مبنی بر عدم تحمل به عبور از خطوط قرمز‌ تعیین شده و استفاده احتمالی بشار اسد از بمب شبمیایی را اعلام کند. ابعاد حمله به صورت محدود و کنترل شده طراحی شده بود.

اکنون دیگر موجبی برای تنبیه بشار اسد و جلوگیری از اقدام وی در استفاده از بمب شیمیایی وجود ندارد.

همچنین تصمیم‌گیری در خصوص موافقت و یا مخالفت با طرح پیشنهادی معطوف به سوریه اوباما در مجلس سنا به تعویق افتاده تا تکلیف روند اجرای مذاکرات مشخص شود.

رضایت دولت اوباما

دولت اوباما از ابتدا با کراهت و از سر اجبار متمایل به حمله نظامی شد. دخالت مسلحانه در سوریه انتخاب و تصمیم اوباما نبود. اینک در صورت پایبندی دولت سوریه به مفاد قرار داد و همراهی روسیه، دستاورد‌هایی که دولت آمریکا کسب کرده بیشتر از حمله محدود و تنبیهی است.

این حمله حتی اگر با عدم واکنش تلافی‌جویانه بشار اسد و متحدانش مواجه می‌شد باز تضمینی وجود نداشت که توانمندی دولت سوریه در استفاده از جنگ‌افزار‌های شیمیایی را از بین ببرد. اما اکنون کل ساختار و محتوی سلاح‌های شیمیایی حکومت سوریه در شرف نابودی است. ابتکار روسیه و پذیرش سوریه در واکنش به تهدید آمریکا به حمله نظامی و باز گذاشتن مفر، عرضه شد. بدون فشار آمریکا، خلع سلاح شیمیایی دولت سوریه دور از انتظار بود. حکومت سوریه تا پیش از این ماجرا حتی زیر بار نرفته بود تا به صورت رسمی اعلام کند که سلاح شیمیایی در اختیار دارد.

موفقیت روسیه در میانجیگری

روسیه در این ماجرا توان خود در جلوگیری از حمله نظامی امریکا خارج از تصمیم شورای امنیت سازمان ملل را نشان داد. از اینرو میانجیگری برای پیش بردن راه حل دیپلماتیک در حل مشکلات سوریه موفقیتی برای روسیه در سطح جهان است.

استراتژی روسیه از ابتدا ممانعت از حمله نظامی امریکا در وهله اول، سپس در صورت عدم موفقیت محدود سازی آن و در نهایت سرزنش بود. اما فعلا به نظر می‌رسد استراتژی روس‌ها در فاز اول محقق شده است. البته روسیه با ترغیب و اقناع حکومت سوریه به برچیدن سلاح‌های شیمیایی به نوعی از مواضع همسو با القاعده نسبت داده بود. همچنین منتفی شدن حمله نظامی آمریکا باعث جلوگیری از تضعیف بیشتر سازمان ملل نیز شد.

شکل‌گیری دخالت نظامی دیگری بدون موافقت شورای امنیت سازمان ملل، قدرت بازدارندگی روسیه در مهار غرب و هدایت مسیر تعاملات بین‌المللی بر اساس موازنه قوای حاکم در شورای امنیت سازمان ملل را کاهش می‌داد.

آسیب پذیری سوریه نسبت به مداخله نظامی خارجی

اگر چه حمله نظامی مورد نظر آمریکا در ابعاد کوچک و محدود برنامه ریزی شده بود و غالب پیش‌بینی‌ها بر این فرض استوار بود که حمله احتمالی یاد شده تغییر استراتژیکی در جنگ داخلی سوریه ایجاد نمی‌کند. اما نسبت به همین نیز آسیب‌پذیری خود را نشان داد.

علی‌رغم برخی از تهدید‌ها، تصمیم‌گیران اصلی فروریختن حکومت سوریه، پرهیز از مداخله نظامی خارجی در سوریه را به مصلحت نمی‌دانستند و هزینه‌های آن را سنگین ارزیابی می‌کردند.

دولت روسیه و جمهوری اسلامی نیز در این نگرش هم عقیده بودند و بلند شدن دوباره صدای انفجار موشک‌های آمریکایی در منطقه خلیج فارس را موجب به هم خوردن موازنه قوا بشمار می‌آوردند.

بنابراین اقداماتی چون طرح پیشنهاد خلع‌سلاح شیمیایی سوریه توسط روسیه، پذیرش بشار اسد و همراهی جمهوری اسلامی ایران در تعارض با ادعا‌هایی بود که نسبت به وخیم تر شدن اوضاع و واکنش‌های پشیمانی‌آور در قبال حمله آمریکا هشدار می‌دادند. این مسئله فضایی را باز کرده است تا مخالفان سوری خواهان اعمال روشی مشابه برای جلوگیری از استفاده حکومت سوریه از بمباران هوایی و پرتاب موشک در جنگ داخلی سوریه شوند.

فرصتی دیگر برای حل دیپلماتیک و مسالمت‌آمیز فاجعه انسانی گسترده در سوریه

موفقیت در جمع آوری سلاح‌های شیمیایی در سوریه راه را برای کار بست دیپلماسی و راهکار‌های بینابینی برای متوقف کردن جنگ داخلی در روسیه و گذار سیاسی باز کرده است. در حال حاضر رویارویی ارتش سوریه و مخالفان مسلح سوری به نوعی بن‌بست رسیده است.

 ارتش آزاد سوریه و ائتلاف ملی مخالفان، موافق حمله نظامی آمریکا بودند. آنها بشار اسد را به فریبکاری متهم می‌کنند که با دست‌آویز قرار دادن خلع سلاح شیمیایی در پی خریدن وقت و اعمال خشونت بیشتر در سرکوب خونین جنبش اعتراضی مردم سوریه است.

اما واگذاری سلاح‌های شیمیایی دست اسد را در استفاده از سلاح‌های غیر متعارف در خاموش کردن اعتراضات و مقاومت‌های مسلحانه محدود می کند. پیامد این رویداد کاهش ظرفیت بالقوه خشونت‌ورزی حکومت سوریه است و همچنین جلوی تبعات منفی و نتایج غیر قابل پیش‌بینی اقدام نظامی را می‌گیرد.

البته اپوزیسیون سوریه در مجموع از این اقدام نا خرسند است و تمایل داشت که حمله نظامی آمریکا به سوریه رخ دهد و حتی از گسترش آن به رویارویی نا محدود تا سقوط اسد استقبال می‌کردند. اما اینک دوباره فرصتی فراهم شده است تا ظرفیت دیپلماسی در گشودن گره سوریه سنجیده شود.

در عین حال دولت آمریکا به موازات، در زمینه تجهیز بخش میانه‌رو و غیر اسلام‌گرای مخالفان سوری به سلاح و آموزش فعال است. ولی اعلام کرده است موشک‌های ضدهواپیما و تانک در اختیارشان نمی‌گذارد. دولت سوریه پذیرش داوطلبانه خلع سلاح اتمی را در قالب تلاش این دولت برای آشتی ملی تبیین کرده است.

اجرای موافقت‌نامه، تاثیر خاصی در موازنه قوای موجود در سوریه باقی نمی‌گذارد اما در صورتی که بشار اسد برخورد متفاوتی را در درگیری با مخالفان نشان ندهد، عرصه برای کاهش تنش‌ها و متوقف شدن بزرگترین تراژدی انسانی در قرن بیست و یکم مساعد می‌گردد.

تحلیل فوق و تشریح پیامد‌ها بر این فرض استوار است که دولت سوریه و حامی‌اش روسیه، اراده جدی و لازم برای خلع‌سلاح شیمیایی را در چارچوب زمانی توافق شده دارند. در غیر این صورت خود این مسئله تبدیل به موضعی برای تنش بیشتر و در نتیجه تسهیل حمله نظامی بازدارنده و تنبیهی می‌شود.

تحولات کنونی در سوریه آزمایشگاه خوبی برای سنجش نسبت پیچیده جنگ و صلح است که در سیاست عملی، قابل تقلیل به دو موجودیت کاملا متمایز، متضاد و جدا از هم نیست.