چرا سپاه نباید از اقتصاد بیرون برود؟

یک ماه پیش بود که حسن فیروزآبادی، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران گفت: «اگر دولت نخواهد، نظامیان تجهیزات خود را به داخل پادگان‎ها باز می‎گردانند.» اما حالا رئیس جمهوری ایران از سپاه خواسته است که بخشی از بار دولت را به دوش بکشد.

حسن روحانی گفته است: « شایعات در مورد سپاه که می‌خواهند سپاه را رقیب مردم در اقتصاد قرار دهند، قبول ندارم. سپاه باید چند پروژه بزرگ ملی را بر دوش بگیرد و افتخار آن قطعا بر دوش خودش است و امروز هم در شرایطی که دشمن معیشت و اقتصاد را هدف قرار داده، سپاه باید وارد عمل شود و ۴-۵ پروژه بزرگ ملی را برعهده بگیرد.»

او یکی دیگر از مسئولیت‎های سپاه را «مبارزه با فساد اقتصادی و قاچاق کالا» عنوان کرده و از سپاه خواسته است که در این عرصه نیز با توان وارد شود. رمضان شریف، سخنگوی سپاه پاسداران هم در گفت‎وگو با روزنامه اعتماد، سخنان حسن روحانی را نشانه اشراف او بر فعالیت‎ها و توانمندی سپاه دانسته است.

روحانی در شرایطی از فعالیت‎های اقتصادی سپاه دفاع کرده که در هشت سال گذشته افزایش نفوذ نظامیان در اقتصاد با انتقادهای بسیاری همراه بوده است. منتقدان فعالیت اقتصادی سپاه تنها کارشناسان اقتصادی یا سیاستمداران اصلاح‎طلب و مخالف جمهوری اسلامی نیستند، بلکه محافظه‎کاران نیز نگرانی خود از غلبه سپاه بر اقتصاد ایران را پنهان نکرده‎اند.

احمد توکلی، نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی در گفت‎وگو با هفته‎نامه تجارت فردا گفته است: «به نظر من امروز، زمانی است که حاکمیت باید در مورد حضور نظامیان در اقتصاد تصمیم قاطعانه بگیرد. اگر تصمیم درست گرفته نشود، افرادی که قدرت نظامی دارند، دارای قدرت اقتصادی هم می‌شوند و به آنجا می‌رسند که قدرت سیاسی را هم در دست بگیرند و این روند با مردم‌سالاری سازگار نیست.» پیش از این محمدرضا باهنر هم در باره شکل‎گیری یک طبقه سرمایه‎دار خشن در ایران هشدار داده بود.

حال اما رئیس جمهوری ایران نظری دیگر دارد و از فعالیت‎های اقتصادی سپاه دفاع می‎کند. آیا او به آنچه که در باره سپاه و فعالیت‎های اقتصادی آن می‎گوید اعتقاد دارد یا در شرایط فعلی چاره‎ای جز همراهی و هم‎پیمانی با سپاه پاسداران ندارد؟ آیا می‎توان از سخنان او چنین برداشت کرد که دولت جدید به دنبال آن است که فعالیت‎های اقتصادی سپاه را تنها به چند حوزه مشخص و پروژه‎های کلان محدود کند تا امکان نظارت بیشتری بر آن داشته باشد یا این اظهارات را می‎توان نشانه‎ای از بده و بستان دولت و نظامیان دانست؟

فعالیت‎ اقتصادی سپاه؛ شایعه یا واقعیت؟

علی مطهری نماینده محافظه‎کار مجلس شورای اسلامی ایران نخستین فردی بود که به گفته‎های حسن روحانی واکنش نشان داد. او در یادداشتی کوتاه که در وب‎سایت خود منتشر کرد، از رئیس دولت خواست که صراحت بیشتری داشته باشد.

او نوشت: « به نظر می‌رسد که این سخن آقای رئیس جمهور بیشتر جنبه نصیحت و بازدارندگی دارد و رئیس جمهور خواسته است تذکر و هشدار محترمانه‌ای به سپاه در خصوص ورود این نیروی نظامی به حوزه اقتصاد که در دولتهای نهم و دهم به اوج خود رسید، بدهد، والا بسیار بعید است که جناب آقای روحانی به عنوان رئیس جمهور ندانند که واقعا امروز سپاه رقیب مردم و بخش خصوصی و مثل پیمانکارهای معمولی است و این امر آفات و آسیب‌هایی برای خود سپاه و اقتصاد کشور داشته است.»

سپاه در دو دهه گذشته به بزرگترین غول اقتصادی ایران تبدیل شده است. این نهاد نظامی در هشت سال دولت احمدی‎نژاد بیشترین سهم را در واگذاری پروژه‎ و شرکت‎های دولتی داشته و به اصلی‎ترین پیمانکار و شریک اقتصادی دولت تبدیل شده است.

دایره فعالیت‎ اقتصادی سپاه در سال‎های گذشته روز به روز افزایش یافته است. سپاه در حوزه‎های نفت‎وگاز، راه‎سازی و مسکن سازی، مخابرات و ارتباطات، مترو، بانکداری و بیمه، بورس و بازرگانی و کشت و صنعت حضوری چشمگیر دارد.

محمود احمدی‎نژاد یک‎سال پیش سپاه را متهم به قاچاق کالا کرد. اگر چه سپاه گفت که نقشی در قاچاق کالا ندارد اما به این نهاد نظامی تائید کرده است که اسکله‎هایی خارج از نظارت گمرک را در اختیار دارد.

آیا معامله‎ای در کار است؟

برخی گمانه‎زنی‎ها واکنش مثبت رئیس دولت به فعالیت‎های اقتصادی سپاه را نشانه یک معامله میان دولت و سپاه می‎داند. دولت امیدوار است که با کاهش تحریم‎ها امکان حضور شرکت‎های بین‎المللی در ایران فراهم شود. تجربه برخورد سپاه با حضور شرکت‎های خارجی در پروژه‎های دولتی ایران در دولت خاتمی را می‎توان یکی از اصلی‎ترین دلایل این گمانه‎زنی دانست.

در دولت خاتمی سپاه مانع از فعالیت شرکت تاو و ترک‎سل در ایران شد و پس از آن مجلس شورای اسلامی طرحی را به تصویب رساند که دولت را در واگذاری پروژه‎ها به شرکت‎های خارجی محدود می‎کرد.

برای همین می‎توان این اقدام رئیس دولت را نوعی معامله با سپاه دانست. دولت می‎خواهد این اطمینان را به نهادهای نظامی بدهد که سهم آنان در اقتصاد ایران محفوظ است و در مقابل سپاه نیز مخالفتی با حضور شرکت‎های خارجی در ایران نداشته باشد.

نیاز دولت به سپاه

سخنان روحانی در جمع فرماندهان سپاه را می‎توان نشانه نیاز دولت به سپاه نیز دانست. دولت در تحریم از امکان برخورداری از سرمایه‎گذار و شرکت‎های خارجی در پروژه‎های نفت و گاز محروم است. سپاه در سال‎های گذشته در حوزه انرژی و عمرانی تجربه کسب کرده و می‎تواند جای خالی شرکت‎های بین‎المللی را برای دولت پر کند.

حال دولت به این تجربه و تجهیزات سپاه نیاز دارد و نمی‎تواند به یک‎باره از سپاه بخواهد که عرصه اقتصاد را ترک کند و به داخل پادگان‎ها بازگردد. برای همین هم رئیس دولت از موضعی همدلانه با نظامیان سخن گفته است.

می‎توان این سخنان را نشانه‎ تلاش دولت برای افزایش نظارت بر سپاه نیز دانست. دولت در حالی که از سپاه می‎خواهد در اقتصاد ایران باقی بمانند، خواستار محدود شدن فعالیت‎های سپاه به چند پروژه ملی نیز هست. همزمان با این از سپاه که متهم به قاچاق کالا است، می‎خواهد که در مبارزه با این مسئله با دولت همکاری کند و شاید هم در آینده مسئولیت مبارزه با قاچاق کالا به سپاه واگذار شود.

در این سناریو دولت می‎خواهد سپاه را در تور قانونی بیاندازد و فعالیت اقتصادی آن را شفاف و قابل کنترل کند. بدبینانه‎ترین نگاه به این سخنان نیز آن است که دولت توان مقابله با سپاه را ندارد و باید ادامه حضور نظامیان در اقتصاد را به اجبار بپذیرد.

آیا امکان کنترل سپاه وجود دارد؟

کارشناسان اقتصادی یکی از چالش‎های پیشروی دولت روحانی را نحوه مواجهه این دولت با نظامیان عنوان کرده‎اند. اکبر ترکان، مشاور ارشد رئیس دولت ایران در فیلم تبلیغاتی حسن روحانی از نظامیان خواست که به جای اصلی خودشان بازگردند، حال اما رئیس‎جمهوری ایران در نخستین گام رودرویی مواجهه با حضور نظامیان در اقتصاد موضعی پر ابهام و انتقاد برانگیز گرفته است.

حتی با نگاه خوش‎بینانه به سخنان حسن روحانی هم نمی‎توان امیدوار بود که او در رویارویی با سپاه و فعالیت‎های اقتصادی آن بتواند، فعالیت اقتصادی شفاف و تحت نظارت دولت را به نظامیان تحمیل کند. سپاه یک نهاد نظامی است و تحت نظارت رهبر جمهوری اسلامی ایران. بر اساس نظر شورای نگهبان نهادهای تحت نظارت رهبری از تحقیق و تفحص مصون هستند. مجلس نظارتی بر فعالیت این نهادها ندارد.

همچنین سپاه هم دارای گرایش سیاسی مشخص است و هم خود را حافظ ارزش‎های انقلاب اسلامی می‎داند. با توجه به این که تعریف مشخصی از ارزش‎های انقلاب اسلامی وجود ندارد و سپاه به بهانه‎های مختلف، دیگران را متهم به عبور از ارزش‎های انقلاب اسلامی می‎کند، ضمانتی برای پایداری سپاه به تعهدات دوجانبه احتمالیش با دولت وجود ندارد. برای همین سخنان حسن روحانی در دفاع از فعالیت‎های اقتصادی سپاه پرابهام و انتقاد برانگیز است.