تخریب آثار تاریخی در مکه

هر سال در موعد حج میلیون‌‌ها مسلمان برای به جای آوردن آداب و رسوم اسلامی به مکه می‌روند. حج را یکی از بزرگ‌ترین اجتماعات انسانی در جهان نیز توصیف کرده‌اند؛ اجتماعی که در طول تاریخ هر سال باعث گرد‌همایی مؤمنان در یک مکان می‌شود.

اما مقدس‌ترین و محترم‌ترین شهر جهان برای مسلمانان، شاهد تخریب تدریجی تمام میراث تاریخی خود در طی سال‌های اخیر بوده است. اکنون دیگر در مکه نشانه‌های بسیار اندکی از تاریخ صدر اسلام و مکان‌هایی که پیامبر و یاران او در آن‌ زندگی کرده باقی مانده است. تخریب میراث تاریخی مکه با توجیهات مختلف از جمله نیاز به توسعه و یا با توجیهات ایدئولوژیک صورت می‌گیرد.

سازمان «تحقیقات میراث اسلامی» که در لندن بنیان‌گذاری شده به‌تازگی در مورد نابودی کلیه آثار تاریخی مربوط به صدر اسلام در این شهر هشدار داده است. عرفان العلوی، رییس این بنیاد، در یک کنفرانس مطبوعاتی نتایج آخرین تحقیقات خود و همکارانش در مورد آثار تاریخی مکه را تکان‌دهنده توصیف کرد. به گفته آقای العلوی، مقامات شهر مکه تقریباً هر آنچه را که با زندگی پیامبر به طور مستقیم در ارتباط بوده از بین برده و یا در صدد تخریب آن هستند. خانه‌‌ همسر پیامبر، نوادگان پیامبر و یارانش که تا چندی پیش نیز وجود داشت کاملاً با بولدوزر تخریب شده‌‌اند.

در پای «جبل خندمه» یکی از کوه‌های شهر مکه و مشرف به مسجدالحرام، ساختمان کوچک سفیدرنگی هست که در میان دریای ساختمان‌های مرتفع و بزرگرا‌ه‌های اطرافش تنها و تک افتاده به‌نظر می‌آید. این ساختمان‌ سفیدرنگ در واقع یک کتابخانه کوچک است که در محلی که گفته می‌شود پیامبر آنجا به دنیا آمده ساخته شده است. گفته می‌شود بقایای آن خانه تاریخی هنوز زیر این کتابخانه کوچک موجود است. اما همین ساختمان نیز به‌زودی قرار است قربانی طرح توسعه‌ بزرگ‌تری شود و به جای آن یک پارکینگ چند طبقه ساخته خواهد شد. خانه خدیجه، نخستین همسر پیامبر و از نخستین مسلمانان، نیز کاملاً ویران شده و جای خود را به یک مرکز خدمات عمومی داده است. یک محله تاریخی دیگر که روی تپه‌های مکه قرار داشت نیز کاملاً صاف شده و حالا چندین هتل زنجیره‌ای با برج‌‌های سر به فلک کشیده خود آنجا قرار دارند.

مکه هر سال پذیرای میلیون‌ها نفر زائر است و تا سال ۲۰۲۵ نیز خود را آماده پذیرش سالی ۱۷ میلیون نفر می‌کند. بنابراین، شهر نیاز روزافزونی به فضاهایی جهت خدمات عمومی، هتل، رستوران، پارکینگ و مرکز خرید دارد. با این‌حال بسیاری در جهان هستند که معتقدند نیاز مکه به توسعه نباید باعث ویرانی یادگارها و آثار تاریخی شهر شود؛ آثاری که هم برای مسلمانان و هم برای کلیه علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ اهمیت فراوانی دارند و می‌توانند روشن‌کننده بخش‌‌های مختلف تاریخ هزار و چهارصد سال گذشته باشند.

اما پاسخ مقامات شهری به درخواست‌های گوناگونی که برای حفظ این آثار می‌شود اغلب منفی است. در مورد کتابخانه‌ای که در محل تولد پیامبر ساخته شده، مقامات مکه می‌گویند هیچ نشانه و سند معتبری در دست نیست که بتوان ثابت کرد پیامبر اینجا به دنیا آمده است. بنابراین نمی‌شود اینجا را مکانی مقدس و محترم نامید. به همین دلیل نگهبانانی نیز در اطراف ساختمان مستقر هستند تا مانع از ادای احترام احتمالی زائران به این محل شوند.

«بئر طوی» یا چاه طوی، چاه‌ آبی است که طبق روایات مستند تاریخی پیامبر پیش از ورود به مکه شبی را در کنار آن به صبح رسانده و آنجا اقامت کرده است. با این‌حال این مکان که اهمیت تاریخی زیادی دارد در میان خرابه‌‌ای پشت به هتل‌های مرتفع به حال خود رها شده و به‌زودی نیز از میان خواهد رفت.

در خود مسجدالحرام نیز ردیفی از ستون‌های سنگی و طاق‌ها و رواق‌های پانصد ساله به طور کلی تخریب شده‌اند تا جا برای طرح توسعه جدید مسجد گشوده شود. روی این ستون‌‌های سنگی اشعاری در وصف پیامبر اسلام، شرح سفرهای او و همچنین توصیف برخی اماکن زیارتی در مکه و مدینه نوشته شده بود.

مسجدالحرام و کعبه، مقدس‌ترین مکان‌های اسلامی، اکنون در محاصره برج‌های مرتفع و مدرنی هستند که هیچ ارتباطی با تاریخ و پیشینه این شهر برقرار نمی‌کنند. احداث مجموعه جدیدی با نام «ابراج البیت» نیز انتقادهایی را به دنبال داشته است. این هتل عظیم که مشرف به مسجدالحرام و کعبه ساخته شده با ۶۰۱ متر ارتفاع سومین ساختمان مرتفع جهان است و بر بالای خود ساعتی بزرگ و چهار وجهی دارد. این مجموعه عظیم پس از تخریب «قلعه عثمانی اجیاد» در محل آن ساخته شد.

اکنون آنچه از داخل صحن مسجدالحرام دیده می‌شود، تنها ساختمان‌های غول‌آسای مرتفع و جرثقیل‌هایی هستند که در کار احداث برج‌های مدرن دیگرند. در تازه‌ترین ساخت و سازها، در نزدیک‌ترین فاصله به کعبه و در داخل صحن مسجدالحرام یک سازه فلزی مرتفع و دایره‌ای‌شکل در اتفاع سیزده متری از سطح زمین ساخته شده تا فضایی جدید برای زائرانی که می‌خواهند در اطراف کعبه طواف کنند به وجود آید. اکنون با این سازه جدید، کعبه هر چه بیشتر در میان قفس‌های فلزی محصور شده است. مقامات مکه می‌گویند این سازه فلزی موقتی است و ظرف سه سال آینده و پس از تکمیل طرح توسعه مسجدالحرام برچیده خواهد شد.

طرح توسعه مسجدالحرام پس از تکمیل شدن قادر خواهد بود یک میلیون و دویست هزار نفر را در خود جای دهد؛ طرحی بسیار بلندپروازانه و جنجالی که به قیمت تخریب تمام محلات تاریخی اطراف مسجدالحرام تمام شده است؛ محلاتی که بخشی از تاریخ هزار و چهار صد ساله مسلمانان در آن شکل گرفته است.

با این حال به گفته رییس سازمان تحقیقات میراث اسلامی، این تخریب‌ها بیش از آنکه ناشی از نیاز مکه به توسعه باشد، ریشه در ایدئولوژی و تفکر وهابی‌ها دارد. او مقامات شهر مکه را متهم می‌کند که حفاظت از هر نوع اثر تاریخی را به عنوان شرک و بت‌پرستی قلمداد می‌کنند و هیچ‌گونه تمایلی به حفظ این آثار ندارند.