حفاظت از محیط زیست در مناطق جنگ‌زده

اهمیت حیاتی حفاظت از محیط زیست به هنگام جنگ و درگیری‌های مسلحانه و همچنین نقش اساسی مدیریت منابع طبیعی در جلوگیری از بروز درگیری‌ها و کمک به صلح پایدار مورد تاکید روزافزون سازمان ملل متحد است. به همین دلیل این سازمان روز ششم نوامبر را به عنوان «روز جهانی مقابله با بهره برداری از محیط زیست به هنگام جنگ و درگیری‌های مسلحانه» نام‌گذاری کرده است. هدف از این نام‌گذاری که از سال ۲۰۰۱ آغاز شده افزایش آگاهی‌های عمومی نسبت به تأثیرات زیان‌بار جنگ بر محیط زیست و منابع طبیعی و همچنین سوء استفاده‌ها و بهره برداری‌های نا به جایی است که از این منابع به هنگام جنگ‌ها صورت می‌گیرد.

[podcast]http://www.zamahang.com/podcast/2010/20131107_Environment_War_Rouhani.mp3[/podcast]

بان کی مون، دبیر کل سازمان ملل متحد، امسال در پیامی به مناسبت این روز اعلام کرد تقویت مدیریت منابع طبیعی و پایش مدام آن‌ها در کشورهای جنگ‌زده می‌تواند مانع آن شود تا محیط زیست و منابع طبیعی خود به عاملی برای درگیری‌ها و جنگ‌های بیشتر تبدیل شوند. با مدیریت بهتر و مراقبت بیشتر از این منابع می‌توان از آن‌ها به سود بازسازی اقتصادی و کمک به صلح و ثبات در مناطق جنگی استفاده کرد.

ارتباط جنگ‌ها با منابع طبیعی

به گزارش برنامه محیط زیستی ملل متحد UNEP حداقل چهل درصد از جنگ‌ها و درگیری‌های داخلی در ۶۰ سال اخیر با استفاده و تسلط بر منابع طبیعی مرتبط بوده است. منابعی که گاه مانند الماس، چوب، نفت و طلا بسیار گران‌بها هستند و یا مانند آب و خاک حاصلخیز، کمیاب و حیاتی‌اند. سوء استفاده از محیط زیست در کشورهای فقیر یا در حال توسعه که وابستگی شدیدتری به منابع طبیعی دارند بیشتر رخ می‌دهد.

جنگ‌های داخلی این فرصت را در اختیار طرف‌های درگیر می‌گذارد تا با استفاده از خلاءهای موجود حفاظتی به بهره‌برداری بی‌رویه و تخریب گسترده منابع طبیعی بپردزاند. تخمین زده می‌شود در سومالی که از دهه نود میلادی درگیر جنگ‌های خونین داخلی بوده، تجارت غیرقانونی و قاچاق ذغال سالانه بیش از ۳۸۴ میلیون دلار درآمد برای گروه‌های مسلح تروریستی فراهم کرده است.

 از دهه نود میلادی تاکنون حداقل ۱۸ جنگ ویرانگر به دلیل رقابت برای تسلط بر منابع طبیعی به راه افتاده است. جنگ‌های داخلی در بسیاری از کشورهای آفریقایی مانند لیبریا، آنگولا و جمهوری دمکراتیک کنگو مستقیم به دلیل تصاحب منابع ارزشمند طبیعی بوده است. در دارفور و همچنین خاورمیانه نیز منازعات فراوانی برای تصاحب منابع آبی و خاک حاصلخیز در جریان بوده است. با افزایش روز افزون جمعیت جهان و نیاز به استفاده از منابع طبیعی برای تأمین غذا و انرژی، احتمال بروز درگیری‌ها و جنگ‌های بیشتری در دهه‌های آینده بر سر استفاده از این منابع وجود خواهد داشت.

برنامه تحقیقاتی بین‌المللی در مورد جنگ و محیط زیست

از سال ۲۰۰۸ تاکنون برنامه زیست محیطی سازمان ملل متحد به همراه موسسه حقوق محیط زیست و همچنین دانشگاه‌های توکیو و مک‌گیل در کانادا برنامه‌ای تحقیقاتی را برای بررسی نحوه مدیریت منابع طبیعی در مناطق جنگ‌زده انجام داده‌اند. در این پروژه بزرگ بیش از ۱۵۰ مورد مختلف در ۶۰ کشور و منطقه جنگ‌زده جهان مطالعه شده است. این پروژه برای پاسخ‌گویی به بحران‌هایی که زاده جنگ‌های داخلی و یا منطقه‌ای هستند، یک کارزار تبلیغاتی و آموزشی را نیز آغاز کرده است. این کارزار شامل افتتاح یک وب‌سایت جدید به همراه انتشار مواد آموزشی و همچنین مطالعات انجام شده در مناطق جنگ‌زده است. بیش از ۲۲۵ محقق در این برنامه‌های پژوهشی مشارکت کرده‌اند  (نگاه کنید به اینجا).

سازمان ملل متحد همچنین «صلح‌بانی محیط زیستی» را به عنوان راه حلی جهت حفاظت از منابع طبیعی در مناطق بحرانی معرفی کرده است. منظور از صلح‌بانی محیط زیستی، منظور کردن مدیریت منابع طبیعی در تمام مراحل پیشگیری و کاهش خطرات جنگ، دستیابی به آتش بس و صلح و همچنین بازسازی مناطق جنگ‌زده است.

پاک‌سازی سلاح‌های جنگی

از دیگر موارد مهمی که در ارتباط با جنگ و محیط زیست وجود دارد، نابودی سلاح‌های برجای مانده بدون وارد کردن خسارت به طبیعت است. این اتفاق هم‌اکنون در مقیاس وسیع در سوریه در جریان است. سازمان منع تسلیحات شیمیایی که جایزه صلح نوبل سال ۲۰۱۳ را نیز به همین خاطر دریافت کرده، هم‌اکنون مشغول نابودی کلیه سلاح‌های شیمیایی و تأسیسات تولید آن‌ها در این کشور است.

اما به جز سلاح‌های شیمیایی و هسته‌ای که تأثیرات غیر قابل جبرانی بر انسان و محیط زیست برجای می‌گذارند، مین‌های زمینی نیز به شدت باعث آلوده و خطرناک‌کردن مناطق طبیعی می‌شوند.

ایران و افغانستان جزو آلوده‌ترین مناطق جهان به مین‌های زمینی هستند. با گذشت بیش از بیست سال از پایان جنگ ایران و عراق، هنوز انفجار مین در نقاط غربی و جنوبی ایران قربانی می‌گیرد. در تازه‌ترین مورد، انفجار یک مین در روز ۲۶ مهرماه امسال در شهر مریوان هفت کودک را زخمی کرد. با آن‌که کار پاک‌سازی مناطق مرزی ایران از مین‌های زمینی از سال ۱۳۶۶ آغاز شده، اما هنوز مناطق بسیاری در ایران آلوده هستند.

افغانستان نیز به جز آن که به شدت با مین‌های زمینی آلوده است، حدود نیمی از جنگل‌های خود را در استان‌های ننگرهار، کنار و نورستان در جریان جنگ‌های طولانی داخلی از دست داده است. مطابق گزارشی که برنامه محیط زیستی سازمان ملل در سال ۲۰۰۳ منتشر کرد، بیش از پنجاه درصد از درختان پسته وحشی در افغانستان قطع و چوب آن‌ها فروخته شده است. زندگی حدود هشتاد درصد از مردم افغانستان به طور مستقیم به منابع طبیعی و زمین وابسته است. اما وجود سال‌ها جنگ داخلی و ناامنی به علاوه ضعف مدیریت و همچنین از میان رفتن روش‌های سنتی استفاده از منابع طبیعی، افغانستان را با بحران جدی در این زمینه مواجه کرده است.

جرایم زیست محیطی و باندهای تبهکار

به مناسبت روز ششم نوامبر، کنفرانسی جهانی در شهر نایروبی در کنیا به منظور بررسی جرایم زیست محیطی برگزار شد. شکار غیرقانونی حیوانات کمیاب که به عنوان یکی از جرایم زیست محیطی طبقه‌بندی می‌شود اکنون به یک معضل جهانی تبدیل شده است. تخمین زده می‌شود سالانه حدود ۱۵ تا ۲۰ میلیون دلار از این راه عاید گروه‌های مسلح و تروریستی می‌شود که از شکار حیواناتی مانند فیل یا کرگدن به عنوان یک منبع درآمد استفاده می‌کنند. همچنین سالانه حدود ۱۱ تا ۲۶ میلیون تن ماهی و آبزیان دیگر به طور قاچاق صید می‌شود. در بسیاری از سواحل آفریقایی، این صیدها با حمایت گروه‌های مسلح که در حال نبرد با یکدیگر یا دولت‌های مرکزی هستند صورت می‌گیرد. تحقیقات سازمان ملل متحد نشان می‌دهد در پشت پرده سوء استفاده از منابع طبیعی در بسیاری از مناطق بحران زده، باندهای تبهکار و گروه‌های مسلح قرار دارند.