نشست ژنو؛ ناکامی در توافق، کوتاه شدن فاصله‌ها

مذاکرات ژنو  که در میانه راه به نشستی با حضور عالی‌رتبه‌ترین دیپلمات‌های ایران و ۱+۵ تبدیل شده بود، بدون رسیدن به توافق پایان یافت. قرار است دور جدید مذاکرات در ۲۰ و ۲۱ نوامبر مجددا در ژنو برگزار شود. بدین ترتیب سرنوشت تفاهم محتمل هسته‌ای به نشست بعدی ژنو موکول گشت.

در حالی که پیش‌بینی می‌شد توافق اولیه در نشست حاصل شود، اما در لحظات پایانی مخالفت فرانسه مذاکرات را بی‌نتیجه به پایان رساند. مذاکرات بر خلاف طراحی اولیه از دو روز به سه روز تغییر یافت و به دعوت کاترین اشتون رئیس روابط خارجی اتحادیه اروپا، جان کری، وستروله، فابیوس، لاوروف و هیگ وزاری خارجه آمریکا، آلمان، فرانسه، روسیه و بریتانیا در ژنو حضور یافتند. معاون وزیر خارجه چین آخرین دیپلمات عالی رتبه‌ای بود که به مذاکرات ژنو  پیوست.

مذاکرات به صورت فشرده و در قالب نشست‌های یکجانبه و چندجانبه دنبال شد. مرکز اصلی مذاکرات در دو دور، گفتگوی اشتون، کری و ظریف بود که دور اول نزدیک به ۵ ساعت طول کشید. بر خلاف تصور اولیه حضور روسای دستگاه‌های دیپلماسی طرفین نشانه رسیدن به توافق نبود بلکه افزایش تلاش‌ها برای حل مشکلات و رفع موانع بود.

اراده جدی در مذاکرات

ژنو ۴ در طول ۸ سال گذشته جدی‌ترین دور مذاکرات هسته‌ای بود. طرفین برای نخستین بار با اراده جدی برای حل مسائل به میدان آمده بودند. موضوع مذاکرات فقط مناقشه هسته‌ای بود. تفاوت رویکرد ایران کاملا قابل مشاهده بود این بار بر خلاف دوره فعالیت تیم قبلی مذاکره کننده هسته‌ای، گفتگو‌ها برای خرید زمان و یا مذاکره برای مذاکره نبود بلکه تلاشی جدی برای رسیدن به تفاهم در چارچوب امتیازات متوازن متقابل بود. همه بخش‌های حکومت پشتیبان تفاهم بودند منتها بر سر امتیازات رد و بدل شده تفاوت‌هایی وجود دارد.

مذاکرات ژنو ۴ فاش ساخت که از بدو شروع به کار دولت روحانی، گفتگو‌های پشت پرده‌ای بین ایران و آمریکا و اتحادیه اروپا در جریان بوده و بر این اساس، پیش‌نویس توافق اولیه آماده شده بود. منتها این توافق برای شروع کار و آغاز فرایند رسیدن به توافقی جامع بود. عباس عراقچی اعلام کرد ۱+۵، چارچوب پیشنهادی ایران شامل توافق بر سر اهداف و مراحل اولیه و پایانی را پذیرفته است. کاخ سفید هم اعلام کرد آمریکا امادگی دارد تا به صورت محدود، موقتی و برگشت‌پذیر بخشی از تحریم‌ها را در مقابل اقدامات تهران در کاهش ابعاد برنامه اتمی خود کاهش دهد.

ایران در عمل پذیرفته است با حفظ اصل غنی سازی، ابعاد و دامنه آن را برای اعتماد سازی کاهش دهد. امری که برای نخستین بار در ۸ سال گذشته دیده می‌شود و مشابه اقدامات دوران ریاست روحانی بر تیم مذاکره کننده هسته‌ای است.

محل نزاع

آنگونه که لوران فابیوس وزیر خارجه فرانسه اعلام کرد، کانون اختلافات بین طرفین عدم انعطاف ایران در تغییر در برنامه تکمیل و راه‌اندازی راکتور آب سنگین اراک بوده است. در عین حال برخورد با ذخیره اورانیوم غنی شده بیست درصدی نیز بخش دیگری از مشکلات بوده است.

 فرانسه انتظار داشت که ایران بخش اعظم ذخیره فوق را به خارج بفرستد و یا درجه پایین‌تر سوخت هسته‌ای و یا پودر تبدیل کند. همچنین از تولید و نصب سانتریفوژ‌های با قابلیت بالا خودداری نماید تا بدین ترتیب اعتمادسازی لازم برای مرحله اول توافقات حاصل شود. اما بر مبنای گزارش‌های منتشر شده ایران تنها تعلیق در غنی‌سازی بیست درصدی و عدم فعال کردن سانتریفوژ‌های پیشرفته را پذیرفته بود. همانگونه که پیش‌بینی می‌شد وقتی مذاکرات به جزئیات رسید اختلافات و دشواری‌ها بیشتر نمایان شدند.

وزیر خارجه فرانسه اظهار داشت که پیش‌نویس اولیه توافقنامه محتمل بیشتر به نفع ایران است و برای اعتمادسازی کافی نیست. وی گفت بعد از دور‌های طولانی مذاکره باید توافق شامل مفاد محکم و قابل اتکایی باشد. او همچنین تاکید کرد که نگرانی‌های کشور‌های عربی و اسرائیل نیز باید در توافقنامه رعایت گردد.

در این راستا جواد ظریف اعلام کرد: «بعد از ۸ سال حرکت جدیدی در دیپلماسی صورت گرفته است.» او اضافه کرد: «هنوز توافقی صورت نگرفته اما در مسیر رسیدن به توافق گام‌های خوبی برداشتیم. حتما در هر توافقی سه گامی را که مطرح کردیم یعنی هدف مشترک گام اول و آخر باید هر سه با هم پیش بروند»

ظریف در واکنش به نگرانی‌های وزیر خارجه فرانسه از رآکتور آب سنگین اراک گفت: «آب سنگین جزیی از برنامه هسته‌ای ایران است. اینکه یک کشور بحث آب سنگین را مطرح کرده باشد خیلی چیز عجیبی نیست.»

او تاکید کرد : «این اراده را داریم که درنشست بعدی گام‌های رو به جلویی برداریم. اما تفاوت‌هایی داریم به همین دلیل مذاکره می‌کنیم. اگر تفاوت نداشتیم که تا ساعت یک صبح (به وقت محلی) مذاکره نمی‌کردیم.»

پس از اتمام مذاکرات ژنو، حسن روحانی‌، رییس‌جمهور ایران، روز یکشنبه (۱۰ نوامبر/ ۱۹ آبان) در صحن مجلس شورای اسلامی گفت: «جمهوری اسلامی ایران روی میز مذاکره‌اش عقلانیت، منطق و تدبیر را گذاشته است و با همین اهرم در برابر دیگران حاضر می‌شود.» او پیش‌تر در ملاقات با وزیر خارحه ژاپن گفته بود که غرب باید از فرصت استثنایی موجود برای دستیابی به راه‌حلی عقلانی سود برد.

روحانی افزود: «منافع ملی خط قرمز ماست که از جمله آن حقوق، حقوق هسته‌یی در چارچوب مقررات بین‌المللی از جمله غنی‌سازی در خاک ایران است.» وی در حین مذاکرات در توئیتر نوشته بود: نتایج برد- برد نه تنها مطلوب، بلکه قابل دستیابی است.

بروز شکاف در ائتلاف غرب

در این دور از مذاکرات معلوم شد کشور‌های غربی وحدت نظر در چگونگی توافق با ایران ندارند. فرانسه محکم‌ترین مواضع را اتخاذ کرد و این بار آمریکا نزدیک‌ترین کشور غربی به مواضع ایران در مصالحه بود. بریتانیا و آلمان نیز به موضع آمریکا نزدیک بودند. ویلیام هیگ وزیر خارجه بریتانیا اظهار داشت جامعه بین‌الملل از فرصت پیش آمده در ایران باید به‌هنگام استفاده کند.

البته اختلافات بین طرفین زیاد نبود و  انها تا حدودی دغدغه‌های مشترک داشتند، ولی سختگیری فرانسه بیشتر بود. جان کری بعد از پایان مذاکرات اعلام کرد که آمریکا با بخشی از نگرانی‌های فرانسه موافق است.

دلایل اینکه دولت فرانسه در مذاکرات انعطاف نشان نداد و خواهان عقب‌نشینی بیشتر ایران از موضع هسته‌ای‌اش شد به صورت قطعی معلوم نیست. هرچند دولت سوسیالیستی فرانسه در دوره‌های قبلی مذاکره نیز انتقادی‌ترین مواضع را داشت. فابیوس در نشست نیویورک نیز تذکر داد که طولانی شدن مذاکرات در حالی که هر روز بر تعداد سانتریفوژ‌های ایران اضافه می‌شود و کارخانه آب سنگین اراک نیز به راه‌اندازی و تولید نزدیک‌تر می‌شود، مشکل‌ساز است.

یووال اشتاینیتز وزیر امور امنیتی اسرائیل شاید قبل از مشخص شدن ناکامی مذاکرات از موضع دولت فرانسه خبر داشت که روز شنبه ۹ نوامبر اعلام کرد: «اسرائیل متحدینی در بین مذاکره‌کنندگان برای پیگیری نگرانی‌هایش دارد.»

البته موضع فرانسه فراتر از دغدغه‌های اسرائیل است ولی نقش این فاکتور را نمی‌توان نادیده گرفت. همچنین بازی پلیس خوب و بد در بین کشور‌های غربی را نیز نمی‌توان کلا بی‌اعتبار دانست.

چشم‌انداز آتی مذاکرات

علی‌رغم ناکامی ژنو ۴، فاصله‌ها در این دور از مذاکرات کم شد و طرفین به نقطه توافق نزدیک شدند. ظریف، کری و اشتون همگی تاکید کردند که اختلافات کم‌تر شده و طرفین به توافق نزدیک شده‌اند. اما لحن سخنان اشتون و ظریف به امیدواری سابق نبود.

در این میان دولت اسرائیل بیشترین حساسیت را نشان داده است. نتانیاهو موافقتنامه احتمالی در ژنو ۴ را "معامله قرن" برای ایران و معامله‌ای بد برای غرب نامید. همچنین اعلام کرد اسرائیل منتظر امریکا نمی‌ماند و در صورت احساس خطر به تنهایی وارد عمل خواهد شد.

گرچه به نظر می‌رسد این موضعگیری تهدیدی بیش نباشد، اما در عین حال تماس تلفنی اوباما با نتانیاهو نشان می‌دهد مخالفت اسرائیل می‌تواند موفقیت در مذاکرات را تحت الشعاع قرار دهد.

معضل کلیدی توافق در نمایش اراده واقعی از سوی حکومت ایران در کنار گذاشتن ماجراجویی هسته‌ای است. توقف غنی‌سازی اورنیوم بیست درصدی پایان بخش نگرانی‌های جامعه جهانی نیست بلکه آغاز آن است.

در واقع مسیر تولید پلوتونیم و یا تزریق اورانیوم غنی‌شده ۵ درصدی به سانتریفوژ‌های پیشرفته مسیر‌های دیگر تولید بالقوه جنگ‌افزار اتمی هستند. تفاهم اعلام شده هسته‌ای زمانی به واقعیت نزدیک می‌شود که جامعه جهانی اطمینان یابد که تعامل حکومت فقط وقفه‌ای بر فعالیت‌های حساس هسته‌ای نیست بلکه از نقطه گسست مذاکرات و شروع دوباره ماجراجویی هسته‌ای دور می‌شود. در عین حال غرب نیز باید امتیازات متناسب ارائه نماید.

در این دور از مذاکرات بر مبنای برخی گزارش‌های غیر رسمی، آمریکا و متحدانش پذیرفته بودند منابع مالی بلوکه شده ایران در خارج به ارزش تقریبی ۵۰ میلیارد دلار ازاد شود و برخی از تحریم‌ها در حوزه‌های پتروشیمی، کشتیرانی و سنگ‌های فلزی به صورت محدود برداشته شود. البته مجید تخت‌روانچی از اعضاء هیئت مذاکره‌کننده اعلام کرد انتظار ایران برداشتن تحریم‌های بانکی و نفت است.

برخی از گزارش‌ها حاکی است دولت آمریکا بعد از ریاست جمهوری روحانی، حساسیت‌ها و نظارت هایش بر همکاری‌های تجاری و مالی شرکت‌های خارجی با ایران را عملا و به صورت اعلام نشده کاهش داده است. خزانه‌داری امریکا به نحو چشمگیری تعداد شرکت‌هایی که تحریم‌ها را دور می‌زنند در مقایسه با گذشته کمتر اعلام کرده است.

در مجموع اگرچه نشست ژنو  محصولی در بر نداشت اما مسیر برای تفاهم هسته‌ای محتمل را به میزان قابل‌اعتنایی کم کرد و در عین حال پیچیدگی‌ها و دشوار‌های آن را نیز برجسته ساخت.

 طرح جزئیات و بحث مفصل پیرامون آنها نشان‌دهنده پیشرفت مذاکرات است امری که در دوره‌های قبلی گفتگو‌ها غایب بود.

معلوم نیست این دور از مذاکرات، بر آیت‌الله خامنه‌ای و اصول‌گرایان چه تاثیری بگذارد. ممکن است خامنه‌ای همانطور که قبلا نسبت به خصومت دولت فرانسه تذکر داده بود و در سخنرانی اخرش به‌مناسبت ۱۳ آبان بار دیگر بر عدم خوشبینی اش به مذاکرات تاکید کرد، به میدان بیاید و تصمیمی مشابه سال ۱۳۸۳ برای قطع همکاری‌ها بگیرد.

او اعلام کرد در صورت شکست مذاکرات ضرری متوجه کشور و نظام نخواهد شد و تصریح کرد موافقت او جنبه تاکتیکی داشته تا این فرصت نیز به آزمایش گذاشته شود. البته این احتمال در مقطع فعلی پایین است.

فعلا شواهد نشان می‌دهد طرفین و به‌خصوص ایران، نیازمند رسیدن به توافق هستند. وجود مذاکرات فشرده و طولانی و حضور وزاری خارجه در ژنو نشانگر مساعد بودن فضا برای توافق است. نشست بعدی ژنو می‌تواند پایانی بر ماراتون هسته‌ای باشد اگر چه هنوز قطعیتی وجود ندارد. اما دشواری‌ها و موانع جدی است.