راه دشوار ایران برای بازگشت به بازار جهانی نفت

انتظار ایران برای رسیدن به صندلی دبیرکلی اوپک به نیم قرن رسید. در حالی که پیش از برگزاری آخرین نشست سران اوپک، مقام‎های ایرانی از عزم نماینده ایران برای رسیدن به دبیرکلی اوپک خبر داده بودند، اعضای بزرگترین سازمان تولید کنندگان نفت به تمدید دبیرکلی یک ساله نماینده لیبی رای دادند تا فاصله ایران با صندلی دبیرکلی اوپک به ۵۰ سال برسد.

آخرین بار ایران در سال‎های ۱۹۶۱ تا ۱۹۶۴ توانست دبیرکلی این سازمان را در اختیار بگیرد و پس از انقلاب در رقابت با کشورهای عربی منطقه، حتی در دوره‎هایی که انتخاب دبیر بر اساس نام کشورها و به صورت دوره‎ای بود، این امکان را به دست نیاورده است.

بیژن زنگنه وزیر نفت جمهوری اسلامی ایران در پایان این نشست به خبرنگاران گفته است که ایران آماده بازگشت به بازار جهانی نفت است. او گفته است: «تا اوایل سال آینده ایران می‎تواند به میزان صادرات قبلی خود برسد و سایرکشورها باید جای ایران را باز کنند.» او همچنین از غول‎های نفتی جهان دعوت کرده است که به ایران بازگردند.

زنگنه اظهار امیدواری کرده ‎است که تا شش ماه آینده موانع حضور شرکت‎های خارجی در ایران برطرف شود و ایران بتواند جایگاه خود در میان کشورهای تولید‎کننده نفت عضو اوپک را به دست آورد. پس از اعمال تحریم‎های اقتصادی و کاهش تولید نفت در ایران، عراق جایگاه دومین تولید کننده نفت اوپک و بخشی از بازار جهانی نفت ایران را در اختیار گرفت و ایران هم‎اکنون پنجمین تولید کننده نفت اپک به شمار می‎آید.

عربستان نیز از فرصت کاهش تولید و صادرات نفت ایران بهترین بهره ممکن را برده‎ و میزان صادرات روزانه این کشور به نه میلیون بشکه در روز افزایش پیدا کرده است. کویت و امارات متحده عربی دیگر کشورهایی هستند که کمبود بازار نفت ناشی از تحریم ایران را جبران کردند.

حال مقام‎های ایرانی امیدوارند پس از گشایش اندکی که در پرونده هسته‎ای ایران و تحریم‎های بین‎المللی به وجود آمده است، نفت ایران بار دیگر جایگاه خود در بازار جهانی را پیدا کند.بر اساس توافقنامه ژنو، اتحادیه اروپا و امریکا تحریم‎های جدیدی علیه ایران وضع نخواهند کرد و صادرات نفت ایران به میزان فعلی باقی خواهد ماند. همچنین امریکا اعلام کرده‎است که تحریم‎های سخت علیه ایران را لغو نمی‎کند.

میزان صادرات نفت ایران در یک سال گذشته به ۸۰۰ تا ۹۰۰ هزار بشکه در روز سقوط کرده و به گفته وزیر نفت جمهوری اسلامی، ایران قصد دارد باردیگر میزان صادرات روزانه خود را به بیش از دو میلیون افزایش دهد. او گفته است که ایران در آینده‎ای نزدیک توانایی صادرات چهارمیلیون بشکه نفت در روز را هم به دست می‎آورد.

مدیرعامل پایانه‎های نفتی ایران پا را از این فراتر نهاده و گفته است: «ایران در آینده‎ای نزدیک برای صادرات شش میلیون بشکه نفت در روز خیز برمی‎دارد.» اما آیا واقعا این‎گونه است که بیژن زنگنه روایت می‎کند و ایران می‎تواند جایگاه خود در بازار نفت جهان را به دست بیاورد و بار دیگر به صادرات نفت بالای دو میلیون بشکه در روز بازگردد؟

بازار از دست رفته ایران

هادی کحال‎زاده، کارشناس مسائل اقتصادی ایران در باره اظهارات زنگنه و تحولات نفتی پیش‌روی ایران می‎گوید: « این اظهارات بیشتر یک عملیات روانی علیه عربستان و جغرافیای اقتصادی جدیدی است که در منطقه در حال شکل‎گیری است.»

او می‎گوید:«بهترین دوره صادرات نفتی ایران پس از انقلاب به سال ۱۳۸۳ – ۱۳۸۴ بازمی‎گردد که ایران سرمایه‎گذاری صیانتی انجام داد و به توان صادراتی ۴.۳ میلیون بشکه در روز رسید. برای حفظ این توان هم ایران سالانه به سرمایه‎گذاری ۷ تا ۱۰ میلیارد تومان نیاز دارد که در دوره احمدی‎نژاد متوقف شد.»

این کارشناس مسائل اقتصادی ایران اعتقاد دارد: «چنانچه ایران بخواهد به میزان تولید قبلی نفت در بازار جهانی بازگردد، باید سوءمدیریت کنونی را برطرف کند، سرمایه‎گذاری صیانتی را انجام دهد و البته مساله تحریم‎ها را هم حل کند. این مساله هم در کوتاه مدت امکان پذیر نیست. چرا که چاه‎های نفت ایران پیر و تکنولوژی آن فرسوده شده است، نیاز به تزریق گاز برای استخراج بیشتر دارد، اما پروژه‎های پارس جنوبی که یکی از کارویژه‎هایش، افزایش ظرفیت تزریق گاز به چاه‎های نفت است، متوقف شده است و روند سرمایه‎گذاری صیانتی هم در شرایط فعلی تقریبا ناممکن به نظر می‎رسد.»

کحال زاده می‎گوید: « پروسه بازگشت به سال ۸۴ یک پروسه زمان‎بر است و آقای زنگنه هم می‎داند که در کوتاه مدت به دلایل فنی و سیاسی این امکان وجود ندارد. با این حال او نگران شکل‎گیری شکل جدیدی از بازار نفت است و می‎خواهد هشدارهای لازم را به عربستان و عراق بدهد که ایران یک‎بار دیگر به بازار باز می‎گردد و سهمی که بر اثر تحریم‎ها از ایران گرفته شده و به این کشورها رسیده‎است را باید بازگردانند. اظهارات او بیشتر یک تحرک سیاسی است تا هم به رقیبان نفتی ایران هشدار بدهد و هم یک چشم‎انداز مثبتی به مشتریان نفتی ایران ارائه کند.»

آن‎گونه که معاون پیشین برنامه‎ریزی و نظارت برمنابع هیدروکربنی وزارت نفت گفته است: «به طور متوسط سالانه نیاز به ۵۰ میلیارد دلار سرمایه‎گذاری در صنعت نفت داریم.» بیژن زنگنه نیز در گفت‎وگو با نشریه فاینشال تایمز گفته است: « صنعت نفت و گاز ایران به ۵۰ میلیارد دلار سرمایه‎گذاری نیاز دارد.»

او از مذاکره با شرکت‎های بین‎المللی برای بازگشت به حوزه انرژی ایران خبر داده و گفته است: «هیچ قرارداد نفتی تا پیش از حل و فصل مساله هسته‎ای ایران وجود ندارد اما توافق ژنو خوش‎بینی برای حل مساله و بازگشت ایران به باز نفت را افزایش داده است.»

اما هادی کحال‎زاده معتقد است که این خوش‎بینی در کوتاه مدت تحقق‎ناپذیر است چرا انگیزه قوی از سوی امریکا برای برداشتن تحریم‎ها وجود ندارد: «دولت‎های مختلف امریکا در سال‎های گذشته ۳۰ تا ۳۲ تحریم علیه نفت و گاز ایران تصویب کرده‎اند و چشم‎انداز مثبتی برای لغو این تحریم‎ها در کوتاه مدت وجود ندارد.»

او می‎گوید: « ایران در حوزه نفت نیازمند سرمایه‎گذاری و تکنولوژی است اما در حال حاضر با کمبود منابع مالی روبرو است و از سوی دیگر به دلیل تحریم‎ها امکان فعالیت شرکت‎های چند ملیتی در ایران وجود ندارد.»

کاهش قیمت نفت در راه است

آن‎گونه که بیژن زنگنه گفته است، دولت در لایحه بودجه سال آینده قیمت هر بشکه نفت را صد دلار در نظر گرفته است. این در حالی است که تحولات بازار نفت احتمال کاهش قیمت نفت در سال آینده را افزایش داده است. عراق تصمیم دارد با سرمایه‎گذاری بیشتر تولید نفت خود را به شش میلیون بشکه در روز افزایش دهد. معاون نخست‎وزیر این کشور اعلام کرده است که پس از لغو تحریم‎های ایران نیز عراق برنامه‎ای برای کاهش تولید و صادرات نفت ندارد.

همچنین امریکا به عنوان یکی از بزرگترین مصرف‎کنندگان انرژی تصمیم دارد تا استفاده از منابع داخلی خود را افزایش دهد. در چنین شرایطی با افزایش عرضه و کاهش تقاضا، قیمت نفت کاهش خواهد یافت. برآورد شرکت‎های بین‎المللی نشان‎دهنده کاهش احتمالی ۱۰ تا ۱۵ دلاری قیمت هر بشکه نفت در ماه‎های آینده است.

کحال‎زاده در این باره می‎گوید: « چشم انداز بازار نفت برای ایران مثبت نیست و با توجه به تحولات بازار انرژی و حرکت امریکا به عنوان کشوری که یک چهارم نفت جهان را مصرف می‎کند به سمت خوداتکایی، تقاضا برای نفت کشورهای خاورمیانه کاهش خواهد یافت. از سوی دیگر، عراق هم تولید نفت با مشخصه‎های نفت ایران را افزایش داده و بخشی از بازار از دست رفته ایران را به دست گرفته است. برای همین نمی‎توان انتظار داشت که با افزایش تولید احتمالی نفت ایران، قیمت نفت همچنان صد دلار باقی بماند.»

او افزایش مصرف داخلی را یکی دیگر از مشکلات ایران برای بازگشت به بازارجهانی عنوان می‎کند و می‎گوید: « مصرف داخلی ایران به ۱.۸ میلیون بشکه در روز افزایش یافته و برآوردهای کارشناسان گویای افزایش بیشتر مصرف داخلی است. به همین دلیل، برای دست‎یابی به میزان صادرات قبلی، دولت راه دشواری در پیش دارد و در عین حال نیازمند تکنولوژی و پیش از آن سرمایه‎گذاری است که خارج از توان دولت است.»

بر اساس برآوردهای رسمی، در چهار سال گذشته به صورت میانگین، تولید نفت ایران ۳۰۰ هزار بشکه در روز  افت داشته است. گزارش اوپک بیانگر کاهش ۱۶ هزار بشکه‎ای تولید نفت ایران در روز است. بر اساس این گزارش میزان تولید نفت ایران در ماه اکتبر به دو میلیون و ۶۵۱ هزار بشکه رسیده و یک میلیون و ۸۰۰ هزار بشکه آن در داخل کشور مصرف شده است.

با این حال وزارت نفت جمهوری اسلامی ایران تولید نفت ایران در اکتبرماه را سه میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه اعلام کرده است. اما مسعود میرکاظمی، رئیس کمیسیون انرژی مجلس گفته است: « کمبود منابع مالی برای سرمایه‎گذاری میزان تولید نفت ایران را کاهش داده است.» پیش از این، مقام‎های وزارت نفت، نوسازی و مرمت چاه‌های نفت را یکی از دلایل اصلی کاهش تولید نفت عنوان کرده بودند.

رقابت منطقه‎ای و تنهایی ایران

تقابل ایران با جهان بر سر مساله هسته‎ای، ایران را در انزوا قرار داده است و رقبای منطقه‎ای ایران نیز بیشترین بهره را از این وضعیت برده‎اند. عربستان، عراق، امارات متحده عربی، کویت و قطر پس از اعمال تحریم‎های نفتی علیه ایران، بخشی از بازار از دست رفته ایران را به دست گرفته‎اند و حال نیز همه تلاش خود را برای عدم بازگشت ایران به بازار نفت به کار گرفته‎اند.

جلوه عینی‎تر این رقابت در نشست سران اوپک بیشتر به چشم آمد. در حالی که ایران امیدوار بود بتواند پس از نزدیک به نیم‎قرن باردیگر کرسی دبیرکلی اوپک را در اختیار بگیرد، عربستان و متحدان او مانع از این کار شدند.

هادی کحال‎زاده در این باره می‎گوید: « دبیرکلی اوپک یک مزیت روانی دارد و کشورهای عضو معمولا به نوعی رهبری کشوری که دبیرکلی را برعهده دار می‎پذیرند. این مساله امکان بیشتری برای چانه‎زنی و مدیریت بازار  فراهم می‎کند. اما عربستان و متحدان او در سال‎های گذشته همواره مانع از دبیرکلی ایران شده‎اند و در بهترین شرایط  در کمیته‎های اجرایی، جایگاهی برای ایران در نظر می‎گیرند.»

او می‎افزاید: «روابط بین‎المللی و منطقه‎ای  مانع رسیدن ایران به دبیرکلی اوپک شده است. حتی در دوره‎هایی که ایران دارای روابط بین‎المللی خوبی بوده، عربستان و متحدان او در منطقه نگذاشته‎اند کرسی دبیرکلی به ایران برسد. در شرایط فعلی هم که روابط ایران با کشورهای منطقه تنش‌آلود است، طبیعتا عربستان و متحدان او نمی‎گذارند این موقعیت به ایران برسد.»

ایران در برداشت از میادین نفت و گاز مشترک نیز از رقبای منطقه‎ای خود عقب مانده است. مدیرعامل شرکت ملی نفت زیان ایران از عدم برداشت از میادین مشترک را روزانه ۱۰۰ میلیون دلار  اعلام کرده و گفته است:  «برای تحقق تمام فازهای پارس جنوبی تا دو سال آینده باید حداقل ۲۵ میلیارد دلار سرمایه‎گذاری صورت بگیرد.» سرمایه‎گذاری که نه در توان دولت محروم از درآمدهای نفتی است و نه شرکت‎های بین‎المللی اجازه ورود به آن را دارند.