همکاری میراث فرهنگی و محیط زیست: گشودن درها ممکن است؟

سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران با امضاء تفاهم‌نامه‌ای راه را برای همکاری‌‌های مشترک در زمینه گردشگری در طبیعت باز کردند.

این همکاری در چارچوب دستیابی به اهداف «سند چشم‌انداز ۲۰ ساله» در بخش گردشگری و به‌منظور توسعه طبیعت‌گردی پایدار و تقویت زیرساخت‌ها در حوزه گردشگری و محیط زیست ایران انجام خواهد شد.

این تفاهم‌نامه روز دوشنبه ۲۲ اردیبهشت توسط معصومه ابتکار، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، و مسعود سلطانی‌فر، رئیس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور، امضاء شد.

ایران با داشتن جاذبه‌های طبیعی بکر و فراوان از چشم‌اندازهای جنگلی گرفته تا مناطق بیابانی و کوهستانی قابلیت‌های بسیار زیادی برای جذب گردشگران خارجی و داخلی دارد.

با این‌‌حال از این ظرفیت تا به حال استفاده درست و کافی صورت نگرفته و هرگاه سخن از گردشگری به میان آمده، در درجه اول تنها آثار تاریخی و فرهنگی  و یا اماکن مذهبی مورد توجه بوده است.

اکنون سازمان میراث فرهنگی و گردشگری امیدوار است با جلب حمایت سازمان حفاظت محیط زیست، راه را برای استفاده هرچه بیش‌تر از جاذبه‌های طبیعی ایران باز کند.

اما در همین حال، چگونگی اجرای این تفاهم‌نامه و نحوه حفاظت از محیط زیست و آثار طبیعی مورد پرسش حافظان محیط زیست قرار گرفته است.

این در حالی است که سازمان میراث فرهنگی هنوز به طور کامل نتوانسته از ظرفیت‌های گردشگری آثار فرهنگی و تاریخی استفاده کند، و در برخی موارد نیز رویکردهای «توریستی» باعث آسیب دیدن این آثار شده‌اند.

سازمان محیط زیست: شرط همکاری عدم تخریب طبیعت است

معصومه ابتکار در مراسم امضای این تفاهم‌نامه با ابراز نگرانی از تبعات مخرب گردشگری در برخی نقاط گفت: « باید مطمئن شویم که فرآیند گردشگری که ترویج می‌دهیم، از ابتدا تا انتها مخرب محیط زیست نباشد.»

او با اشاره به جنگل‌های هیرکانی و ارسباران این مناطق را جزو ۱۰ منطقه ویژه با تنوع زیستی بسیار زیاد در جهان‌ عنوان کرد و گفت: «جنگل‌های هیرکانی بیش از ۱۰ میلیون سال قدمت دارند، در حالی که بهترین جنگل‌ها در اروپا ۶ تا ۷ هزار سال قدمت دارند. باید بتوانیم از این قابلیت خدادادی استفاده کنیم تا هم دیگران از آن بهره ببرند و هم کشور به لحاظ اقتصادی از این منابع بهره‌مند شود.»

ابتکار همچنین در پیوند با اهمیت تنوع تالاب‌ها در کشور تاکید کرد: «خدمات تالاب‌ها تا بیست برابر بیشتر از زمین کشاورزی است، بنا بر این باید از ظرفیت‌های آن استفاده کرد.»

همچنین قرار گرفتن ایران در مسیر مهاجرتی پرندگان نیز یکی دیگر از ظرفیت‌های منابع طبیعی است که می‌تواند هر ساله مورد توجه گردشگران قرار گیرد.

فشارهای گردشگری بر منابع طبیعی

گرچه برنامه‌ریزی صحیح برای شناسایی و معرفی جاذبه‌های طبیعی ایران می‌تواند زمینه استفاده‌های اقتصادی از آن را فراهم کند، اما در صورتی که زیرساخت‌های مناسب برای حفاظت از محیط زیست مهیا نباشد، هجوم گردشگران تبعاتی بسیار منفی، حتیبیشتر از سود آن، در پی خواهد داشت.

عدم مدیریت صحیح زباله و پسماند در استان‌های ساحلی ایران در عمل باعث شده است تا با هجوم گردشگران به این مناطق در تعطیلات، طبیعت و محیط زیست زیر انبوهی از زباله دفن شود.

برآوردهای سازمان حفاظت محیط زیست حاکی از آن است که در این استان‌ها روزانه بیش از ۱۴ هزار تن زباله تولید می‌شود. به این ترتیب تولید یک چهارم کل زباله کشور در استان‌های ساحلی است.

از سوی دیگر، میانگین تولید زباله در سه استان شمالی ایران  بیشتر از سایر نقاط کشور است.

استان‌های گیلان، مازندران و گلستان در حالی در طول سال با بحران دفع زباله مواجه هستند که هر سال با آغاز سفرهای نوروزی و تعطیلات تابستان مشکل دفع زباله در این مناطق تشدید می‌شود.

در حالی که میزان تولید زباله در روزهای عادی در مازندران حدود ۳۰۰۰ تن است، در ایام نوروز حجم تولید زباله به بیش از ۱۵ هزار تن در روز می‌رسد.

به گفته استانداری مازندران، تنها در تعطیلات نوروز، بین ۱۲ تا ۱۵ میلیون گردشگر به این استان وارد می‌شود. در حالی که میزان تولید زباله در روزهای عادی در مازندران حدود ۳۰۰۰ تن است، در ایام نوروز حجم تولید زباله به بیش از ۱۵ هزار تن در روز می‌رسد.

افزایش میزان تولید زباله با ورود گردشگران در حالی است که هنوز تجهیزات لازم و کافی برای بازیافت و یا دفن زباله در شهرهای ساحلی  ایران وجود ندارد.

رئیس سازمان حفاظت محیط زیست نیز در مراسم امضای تفاهم‌نامه با سازمان میراث فرهنگی از عدم مدیریت زباله در مناطق گردشگری، به ویژه مازندران و گیلان، به عنوان یکی از تهدیدات جدی نام برد.

اما مشکل ازدیاد زباله در مناطق گردشگری فقط منحصر به سوحل دریای خزر و مناطق جنگلی شمال ایران نیست. شهرها و مناطق جنوبی ایران نیز در فصل‌های رونق گردشگری به شدت از این پدیده آسیب می‌بینند.

به گفته استانداری بوشهر، این استان در برخی از ایام سال سه برابر جمعیت بومی پذیرای مسافر است از این رو حجم تولید زباله نیز افزایش می یابد.

به طور میانگین در روزهای عادی میزان تولید زباله در بوشهر ۹۰۰ گرم برای هر نفر است که این مقدار حتی بدون وجود مسافران و گردشگران نیز بسیار بیشتر از ظرفیت این استان است.

آتش افروزی و تخریب زیستگاه‌های طبیعی

طبیعت می‌‌تواند افسون‌گر، آرامش‌ بخش و یا جذاب باشد و گردش در آن باعث آموختن، پیوند با ریشه‌های محیط زیست و یا پاسخ به حس ماجراجویی و کشف ناشناخته‌ها در افراد مختلف شود.

با این‌‌حال در غیاب آموزش، نظارت و حفاظت، گردشگری در طبیعت به صورت انبوه و مهار نشده به غیر از تولید زباله خسارت‌های فراوان دیگری نیز در پی خواهد داشت.

همه ساله در ایران، بخش زیادی از جنگل‌ها دچار آتش‌سوزی‌های کوچک و بزرگ می‌شوند که در اکثر آن‌ها، غفلت و بی‌احتیاطی در افروختن آتش مسبب اصلی است.

افزایش آتش‌سوزی در جنگل‌های ایران در حالی است که سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کل کشور فاقد امکانات کافی و فن‌آوری‌های جدید برای مقابله با آتش در مناطق جنگلی هستند.

در سال‌های گذشته، از جمله در مورد آتش‌سوزی در استان گلستان و استان فارس و کرمان، تنها نیروهای محلی و مردم با استفاده از حداقل امکانات به خاموش کردن آتش در مناطق طبیعی پرداختند.

به گفته خداکرم جلالی، رئیس سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری، از ۱۲۵ میلیون هکتار عرصه منابع طبیعی کشور تنها ۲۴۰۰ نفر حفاظت می‌کنند، به عبارتی در هر ۵۶ هزار هکتار تنها یک نیروی حفاظتی وجود دارد.

به همین دلیل، سالانه ۱۵ هزار هکتار از عرصه‌های منابع طبیعی بر اثر آتش سوزی دچار خسارت شده یا از بین می‌روند.

تخریب زیستگاه جانوران مختلف و آثار طبیعی و افزایش شکار غیرقانونی نیز می‌تواند در عدم نظارت کافی بر حضور گردشگران افزایش یابد.

به گفته انجمن غار و غارشناسی ایران، ایجاد امکانات و تاسیسات برای گردشگران در تعدادی از غارهای بکر و بردن امکانات شهری به داخل غارهای کم‌نظیری مانند غار علی‌صدر و غار کتله خور آسیب‌های جبران ناپذیری به این آثار طبیعی وارد کرده است.

سازمان میراث فرهنگی و تمایل به درآمدزایی

بحث استفاده از ظرفیت‌های تاریخی، فرهنگی و طبیعی ایران برای جلب گردشگران داخلی و خارجی و درآمدزایی برای کشور، بحثی است قدیمی که کمتر کسی در اصول با آن مخالف است.

اما در این میان به نظرمی‌رسد سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به دلیل کمبود بودجه بی‌سابقه تمایل بیشتری به استفاده از حضور گردشگران و همچنین همکاری با بخش خصوصی دارد.

پیش‌تر مسعود سلطانی‌فر، رئیس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، از وجود انبوه آثار ثبت نشده‌ای نام برده بود که حفاظت از آن‌‌ها با بودجه ناچیز میراث فرهنگی امکان پذیر نیست.

در فرودین ماه سال‌جاری نیز، سیاوش صابری، مدیرکل بناها و محوطه‌های تاریخی کشور اعلام کرد عملا بودجه هر بنای تاریخی ثبت شده تنها ۳۰۰ هزار تومان است.

با درنظر گرفتن چنین محدودیت‌هایی، سازمان میراث فرهنگی بارها به قصد خود برای واگذاری بناهای تاریخی به بخش خصوصی و یا رونق بخشیدن به گردشگری برای جذب درآمدهای بیشتر اشاره کرده است.

به نظر می‌رسد تفاهم‌نامه این سازمان با سازمان محیط زیست نیز بیشتر در همین راستاست.

سلطانی‌فر در مراسم امضای تفاهم‌نامه همکاری مشترک با محیط زیست گفت: «صنعت گردشگری در هشت سال گذشته تراز منفی داشت و هیچ اقدامی برای تحقق اهداف سند چشم انداز ۲۰ ساله در زمینه گردشگری انجام نشده است».

به گفته رئیس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، در سال ۲۰۱۴ یک میلیارد و ۱۸۷ میلیون نفر گردشگر در دنیا وجود داشت که این افراد یک میلیارد و ۲۵۰ میلیون دلار درآمد تولید کردند.

سلطانی فر ۱۰ درصد کل جاذبه‌های گردشگری در جهان را متعلق به ایران دانست، اما به گفته او سهم ایران از درآمد جهانی گردشگری بسیار کمتر از ۱۰ درصد بوده است.

رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گفت: «سال گذشته ۴/۵ میلیون نفر گردشگر وارد کشور شدند که یک میلیون و ۶۰۰ هزار نفر از آنها از عراق و یک میلیون از آذربایجان بودند و بقیه افراد از سایر کشورها و به طور کلی ۵ میلیارد دلار درآمد ارزی برای کشور ایجاد کردند.»

طبق آمار سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، خروج گردشگر از ایران در سال گذشته ۷ میلیون نفر بوده که در مجموع حدود دو میلیون هشتصد هزار نفر به سفرهای مذهبی رفته‌اند و بقیه افراد به کشورهای دیگر سفر کرده‌اند که در مجموع حدود ۱۰ میلیارد دلار ارز از کشور خارج شده است.

سلطانی‌فر همچنین ابراز امیدواری کرد ایران بتواند به مرکز «گردشگری حلال» در دنیا تبدیل شود.

درحالی که تاکنون برنامه‌‌های ایران برای استفاده از گردشگری به عنوان یکی از منابع درآمد اصلی ناکام مانده، و همچنین مدیریت گردشگری در طبیعت نیز با کاستی‌های فراوان رو به روست، آیا سازمان میراث فرهنگی قادر است با کمک سازمان محیط زیست، کسری بودجه خود را از راه توسعه طبیعت‌گردی جبران کند؟