اقتصاد مرگ و شکوفایی در گورستان

گورکن‌ها هرگز خوشنام نبوده‌اند اما در این حرفه پولساز رقابتی بی‌رحمانه وجود دارد. درآمد سالانه کاسبی با خدمات پس از مرگ در ‌آلمان نزدیک ۱۵ میلیارد یورو برآورد می‌شود. گورستان‌های اروپا نیز هم‌‌زمان با رواج سوزاندن مردگان، خلوت می‌شوند تا طبیعت در این بین نفسی تازه کند.

یک بار در سال کمی قبل از «عید قدیسان»، گورکن‌های منطقه «اوبربایرن» در جنوب آلمان و همسایگان اتریشی‌شان دور هم جمع می‌شوند. ابتدا در کلیسا دست به دعا می‌برند. بعد در مهمانسرای روستا با غذاهای گوشتی و آبجو سورچرانی می‌کنند. سپس با تعریف جوک‌‌های بی‌تربیتی قهقه می‌زنند و مراسم با همراهی سازدهنی و تصنیف‌های محلی ادامه می‌یابد.

این تجمع عجیب شاید در سال‌های آینده دیگر برگزار نشود: گورکن‌ها حتی در منطقه سنتی کوهپایه‌های آلپ در حال «مردن» هستند. شرکت‌های خدماتی جدید و زنجیره‌ای، آرام آرام این شغل سنتی را نابود می‌کنند.

مرگ به آرامی خانه‌ها و خانواده‌ها را ترک کرده و ساکن بیمارستان‌ها و خانه‌های سالمندان شده است. مرده‌ها تا زمان تشیع و تدفین، در سردخانه‌ای تاریک می‌مانند. نجارها دیگر قد و قواره درگذشتگان را اندازه نمی‌گیرند، بلکه تابوت‌های پیش‌ساخته در اندازه‌های مختلف در دسترس هستند. مردگان را نه دوستان متوفی، بلکه مردانی سیاهپوش و بی‌نام به سمت گور می‌برند.

طبق اطلاعات اداره آمار فدرال، سالانه حدود ۸۴۰ هزار نفر در آلمان می‌میرند که این رقم در سال ۲۰۵۰ به یک میلیون نفر خواهد رسید. تقریبا نیمی از درگذشتگان تبدیل به خاکستر می‌شوند. ۳۳ هزار گورستان آلمان، محل دفن کسانی است که به خاک سپرده می‌شوند.

درآمد سالانه ناشی از کاسبی با خدمات پس از مرگ در ‌آلمان را بالغ بر ۱۵ میلیارد یورو تخمین می‌زنند. سهم اصلی را ۳۸۰۰ موسسه خاکسپاری و مالکان ۳۳ هزار گورستان‌ می‌برند و درکنار این دو گروه، سنگتراش‌ها، باغبان‌ها، موزیسین‌های گورستان و گلفروشان هم بی‌نصیب نمی‌ماند.

موسسات خاکسپاری در رقابت بر سر به چنگ آوردن جنازه‌ها، پیشنهادهای مختلفی برای دفن خاکستردان در چمنزار پر از گل، آرامگاه جنگلی و باغ‌های روستایی ارائه می‌دهند. بعضی از شرکت‌های اینترنتی هم برای کاهش هزینه‌ها، جسد را در جمهوری چک می‌سوزانند و ظرف خاکستر را در گورستان‌های دورافتاده شرق آلمان به خاک می‌سپارند.

بخش بزرگی از گورستان‌های درون و حاشیه شهرها، متعلق به شهرداری‌هاست که قبرها را به بازماندگان متوفی برای ۲۰ تا ۲۵ سال اجاره می‌دهند. بازماندگان موظفند به قبور رسیدگی کنند. کاری که یا مستقیما توسط خود آنها انجام می‌‌گیرد یا با پرداخت پول ماهیانه، به موسسات باغبانی واگذار می‌شود. یکی از دلایل استقبال از سوزاندن جسد و دفن خاکستردان در محلی جمعی یا ناشناس، صرفه‌جویی در هزینه‌های اولیه و بعدی‌ است.

از سال ۲۰۰۴ به بعد بیمه درمانی اجباری، دیگر پولی بابت هزینه‌های تدفین پرداخت نمی‌کند به همین دلیل بسیاری از شرکت‌های خصوصی بیمه و موسسات خاکسپاری بیمه ویژه‌ای ارائه می‌کنند که هزینه‌ها را به عهده خواهند گرفت.

طبق قانون، تدفین و بدرود محترمانه با جسد امری الزامی‌ست. هزینه‌های مالی مربوط تدفین بستگی به نوع مناسبات خانوادگی متوفی و وضعیت مالی او دارد. در موارد مشخصی اداره کمک‌های اجتماعی هزینه‌های مربوطه را به عهده می‌گیرد.

اما مثل همیشه، هر جا که مسئله اصلی سود باشد، ماجراهای عجیب هم رخ می‌دهد. میشائیل شومرس، روزنامه‌نگار آلمانی، کتابی بر اساس یک سال تحقیق در مورد صنف گورکن‌ها و مرده‌شورها نوشته که "تجارت بدون مرگ" نام دارد. در این کتاب از جمله آمده که بعضی از موسسات خاکسپاری، به خانه‌های سالمندان و بیمارستان‌ها، بابت هر مورد فوت که به آنها ارجاع داده شود پورسانتاژ می‌دهند. در مواردی مانند جا زدن تابوت ارزان با نوع گرانبها و یا به زور جادادن مرده بلندقد در تابوت کوچک، کار به دادگاه کشیده است.

ارائه خدمات ویژه موسسات کفن و دفن، بازار کاسبی از مردم را داغ‌تر کرده است. مثلا می‌توان تابوت رنگارنگ و طراحی شده سفارش داد. می‌توان خاکستردان را با ۱۰۰۰ یورو در کلیسا گذاشت و حتی جایی در استادیوم فوتبال هامبورگ برای گذاشتن خاکستردان مرده‌ای خرید که شیفته فوتبال بوده است.

۲۲ ماه مه روز جهانی تنوع زیستی است و همه ساله در این روز، آسیب‌دیدگی این ثروت‌ طبیعی در مرکز توجه قرار می‌گیرد. پژوهشگران اکنون به «تنوع زیستی» برچسب قیمت زده‌ و منفعت اکوسیستم جهانی را برای انسان‌ها بین ۱۶ تا ۶۴ هزار میلیارد دلار بر‌آورد کرده‌اند. البته این امر که ارزش‌گذاری مادی موجب حفاظت بیشتر از طبیعت می‌شود بسیار سوال‌برانگیز است. در واقع طبیعت به همان سطحی کاهش داده می‌شود که موجب آسیب‌دیدگی آن شده است: منافع اقتصادی.

اما تغییر فرهنگ تدفین، افزایش طول عمر و در نتیجه کاهش تعداد گورهای جدید و عدم تمدید اجاره گورها، کمکی به طبیعت بوده و موجب افزایش فضای طبیعی شده است.

در آلمان ۹۵۰۰ گونه گیاهی، ۱۴۴۰۰ نوع قارچ و ۴۸۰۰۰ گونه جانوری خانه‌زاد هستند و بسیاری از آنها در گورستان‌ها به زیست خود ادامه می‌دهند. آنجا که برای طبیعت مزاحمتی ایجاد نشود، تنوع زیستی پیروزمند است. کارشناسان این وضعیت را «کاهش تراکم مداخله» توسط انسان می‌نامند. به زبان ساده: آرامش گورستان را برهم نمی‌زنیم.

در گورستان‌ها نه تنها روباه و خرگوش بلکه جغد، سمندرک، سمور، وزغ، موش صحرایی، ملخ و حتی راکون هم یافت می‌شود. این باغ‌های عاری از انواع آفت‌کش‌ها، چندان کوچک هم نیستند: مجموع ۱۹۶ گورستان فعال شهر برلین مساحتی معادل ۱۴۰۰ زمین فوتبال دارند که مکانی وسیع و دنج برای انواع پرندگان آوازخوان، گنجشک‌ها و زاغک‌ها (گیاهانی با گل زرد از تیره کاسنیان) هستند.

گورستان نه تنها برای حیوانات بلکه برای گیاهان هم بهشت است. در گورستان‌های برلین تا کنون ۷۰۰ گونه از گیاهان نهان‌زاد و گلدار وحشی شناسایی شده که ۱۰درصد آنها از گونه‌های در خطر انقراض هستند. همچنین در گورستان‌های شهر کلن ۴۵۰ گونه مختلف گیاه‌، گلسنگ و خزه شمارش شده‌اند.

اما آیا این تنوع با «کود انسانی» زیرخاک مرتبط است؟ نه الزاما، زیرا در گورستان‌هایی هم که مدت‌هاست تدفینی رخ نمی‌دهد، تنوع زیستی به فراوانی مشاهده می‌شود.

به همین دلیل هنگامی که از خاکسپاری باز می‌گردید برای دیگران از خزندگان و پرندگان متنوع، آوازهای دلنشین، گل‌های کمیاب و آرامش زندگی‌بخش گورستان چیزی نگویید تا طبیعت حداقل در مکانی محدود طبیعی بماند، در غیر اینصورت به کندن قبر خود سرعت بخشیده‌اید.