ناامنی مرز ایران و ترکیه، جدال بر سر چیست؟

دو حمله مسلحانه به مسافران ایرانی عازم ترکیه، بیش از آن که تلفاتی داشته باشد، تصویر خطرناکی از این کشور برای آنها ترسیم کرده است. با بالا گرفتن درگیری‌‌های ترکیه و پ‌ک‌ک در نزدیکی مناطق مرزی ایران و عراق، دولت ترکیه نیاز به جلب حمایت همسایگان خود دارد. آیا ناامنی مرزها، ایران را هم در پروژه دولت ترکیه علیه پ‌ک‌ک درگیر خواهد کرد؟

سازمان نظارت و ارزیابی خدمات گردشگری ایران با صدور بخشنامه‌ای به ادارات کل استانی و تورهای گردشگری زمینی، دستور العملی ابلاغ کرده که به موجب آن سفرها و تورهای گردشگری زمینی به ترکیه به حداقل برسد و تنها «در صورت ضرورت مبرم» انجام شود.

درصد قابل توجهی از گردشگران ترکیه، مسافرانی هستند که از ایران به این کشور سفر می‌کنند. با احتساب آن که درآمد ناخالص ترکیه از صنعت توریسم به عنوان سومین صنعت سودآور این کشور نزدیک به ۹۶ میلیارد دلار است، می‌توان تخمین زد که اقتصاد ترکیه در صورت توقف تورهای ایرانی تا چه اندازه می‌تواند ضربه بخورد.

اما، این تنها صنعت توریسم ترکیه نیست که در صورت توقف حرکت قطارها و اتوبوس‌های ایرانی به این کشور و یا احیاناً بسته شدن مرز ایران و ترکیه آسیب خواهد دید. روابط دیپلماتیک و اقتصادی بین دو کشور که طی سال‌های اخیر به شدت متزلزل بوده است، در وضعیت شکننده‌تری قرار خواهد گرفت.

محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران که قرار بود سه‌شنبه، ۱۱ اوت به آنکارا سفر کند، بدون بیان هیچ دلیلی سفر خود را لغو کرد. از دیگر سو، همان روز داود کشاورزیان، رئیس سازمان راهداری و حمل و نقل جاده‌ای در دیدار با سفیر ترکیه در ایران، دولت ترکیه را مسئول حفظ امنیت کامیون‌ها و راه‌های تجاری بین ایران و ترکیه دانست.

به علاوه، طی دو روز سه‌شنبه و چهارشنبه، دو کامیون ترانزیتی ایرانی در مرز بازرگان در خاک ترکیه مورد حمله قرار گرفتند. گرچه این حمله‌ها تلفات جانی دربر نداشتند، اما کامیون‌ها و تمام بارهای آن‌ها آتش گرفت و از بین رفت. دولت ترکیه از چهارشنبه ۱۲ اوت/ ۲۱ مرداد برای مدتی نامعلوم مرز بازرگان را از سمت خاک ترکیه به ایران بسته است.

گرچه مسئولیت این حمله‌ها را هیچ گروهی به عهده نگرفته است و با توجه به درگیری‌های تازه بین نیروهای دولت ترکیه با نیروهای حزب کارگران کردستان، انگشت اتهام دولت ترکیه به سوی این حزب نشانه گرفته شده، اما پیش از این درگیری‌ها نیز انفجار در خط لوله گاز ایران به ترکیه بحث برانگیز شده بود.

دست چه کسی در کار است؟

دولت اردوغان در تلاش برای توجیه نقض پیمان صلح با کردها در سطح داخلی و بین‌المللی، حزب کارگران کردستان، پ‌ک‌ک را مسئول تمام حمله‌هایی معرفی می‌کند که از ژوئیه ۲۰۱۵ در این کشور اتفاق می‌افتد. در پاسخ به چرایی حمله به اتوبوس ایرانی، قطار ایران- آنکارا و کامیون‌های ترانزیتی که از مرز ایران وارد ترکیه شده بودند نیز جز این نکرده است.

این در حالی است که یگان‌ مدافع خلق، ه‌پ‌گ، که شاخه نظامی حزب کارگران کردستان است هر روز با انتشار بیانیه‌ای به شرح عملیاتی می‌پردازد که توسط گریلاهای این حزب صورت گرفته‌اند. پ‌ک‌ک تنها انفجار در خط ریلی تهران آنکارا را به عهده گرفته و در مورد دیگر حمله‌ها واکنشی نشان نداده و مسئولیتی نپذیرفته است.

اما بر فرض که این حمله‌ها توسط حزب کارگران کردستان صورت گرفته باشد؛ باید پرسید که این حزب چه انگیزه‌ای برای چنین اقدامی داشته است؟

پویا عزیزی، تحلیل‌گر سیاسی و برنامه‌ساز تلویزیون نوروز، از گروه‌های مسلح دیگری نام می‌برد که نه تحت کنترل ه‌پ‌گ هستند و نه وابستگی و ارتباطی با پ‌ک‌ک دارند. این روزنامه‌نگار آگاه به مسائل کردها در ترکیه، با یادآوری نمونه‌هایی از حمله‌هایی که این گروه‌های غیر مرتبط با ‌پ‌ک‌ک انجام داده‌اند، به «رادیو زمانه» می‌گوید: «در کل ه‌پ‌گ بنا به پرنسیب، عملیاتی را انجام نمی‌دهد که به طور مستقیم غیر نظامیان را هدف قرار دهد، بلکه به عنوان نیروی مدافع خلق همواره از غیرنظامیان در برابر دولت دفاع می‌کند.»

گزارش‌های منتشر شده توسط خبرگزاری‌های معتبری چون رویترز و آسوشیتدپرس نیز تعداد کشته شدگان در حمله‌های پ‌ک‌ک را کمتر از ۳۰تن عنوان می‌کنند که اکثر قریب به اتفاق آن‌ها سربازان ارتش ترکیه بوده‌اند. اما بر اساس ادعای دولت ترکیه، حمله‌های ارتش این کشور به پایگاه‌های حزب کارگران کردستان در شمال سوریه و عراق، موجب کشته شدن ۲۶۰ تن شده است. گرچه دولت اردوغان اعلام می‌کند تمام آن‌ها از نیروهای مسلح پ‌ک‌ک بوده‌اند، اما خبرگزاری‌ها با انتشار عکس‌هایی از مناطق بمباران شده توسط ترکیه، بیشتر کشته‌شدگان را غیرنظامیان اعلام می‌کنند.

گروهی بر این عقیده‌اند که حمله به اتوبوس ایرانی می‌توانسته کار دولت ترکیه باشد. پویا عزیزی در این‌باره می‌گوید: «چه بسا حمله‌کنندگان به اتوبوس ایرانی از سوی دولت یا از فاشیست‌های ترک باشند که بخواهند فضای درگیری را متشنج‌تر از پیش کنند و ایران را هم تحریک کنند که علیه پ‌ک‌ک حملات تازه‌ای را سازمان دهد بلکه مشروعیت حملات ترکیه بیشتر شود.»

اما با وجود آن که ایران از لحاظ سودآوری اقتصادی، چه در بخش گردشگری و چه ترانزیت کالا، به عنوان تنها همسایه «با ثبات» ترکیه برای این کشور اهمیت دارد، چه دلیلی دارد که دولت ترکیه حملاتی از این دست را طرح‌ریزی کند؟ بسته شدن مرزهای دو کشور برای ترکیه بسیار زیان‌بار خواهد بود و چنان‌چه این کشور نتواند «امنیت سرمایه» را در بخش‌های حیاتی صنایع خود که وابسته به ایران است، برای همسایه شرقی خود حفظ کند، بخش قابل ملاحظه‌ای از منافع اقتصادی خود را از دست خواهد داد.

شاهد علوی، روزنامه‌نگار و تحلیل‌گر سیاسی کرد، امکان نقش داشتن دولت اردوغان در طرح ریزی حمله به اتوبوس ایرانی را رد نمی‌کند اما آن را چندان محتمل هم نمی‌داند. او به رادیو زمانه می‌گوید: «فکر نمی‌کنم حمله به این اتوبوس لزوما کار دولت [ترکیه] در کلیت خود باشد. پ‌ک‌ک مستقیماً ادعای دولت ترکیه مبنی بر این که پ‌ک‌ک در حمله به اتوبوس ایرانی دست داشته را رد نکرده است. فرض را بر این می‌گیریم که کار پ‌ک‌ک نیست، که فرض معقولی هم هست. اما حمله به اتوبوس ایرانی منفعت خاصی متوجه دولت ترکیه نمی‌کند یا به بیان بهتر توازن قدرت را بین ایران و ترکیه تغییر نمی‌دهد و حامل پیام خاصی هم نیست.»

گرچه این حمله‌ها تلفات چندانی در پی نداشته است و نه حزب کارگران کردستان از آن سودی حاصل کرده و نه دولت اردوغان انگیزه‌ای برای چنین اقدامی دارد، اما این اتفاقات از سوی مقامات ایرانی ساده انگاشته نشده و به نظر می‌رسد در صورت تکرار موارد مشابه، روند جدیدی در ارتباط دیپلماتیک و اقتصادی تهران و آنکارا آغاز خواهد شد.

بده‌بستان‌های تهران و آنکارا

این که گفته شود انگیزه احتمالی پ‌ک‌ک از نا امن شدن مرز زمینی ایران و ترکیه، معلق شدن ولو موقت روابط تجاری و تبادل مسافر بین دو کشور و ضربه به اقتصاد ترکیه است، در برابر تصویر بزرگ‌تری از اوضاع منطقه و روابط دیپلماتیک دو کشور، استدلالی ضعیف است.

دولت اردوغان در کمترین زمان پس از آغاز حملات به مواضع پ‌ک‌ک در سوریه و کوهستان قندیل، به سراغ هم‌پیمانان خود هم در ناتو و هم در منطقه رفت. با مسعود بارزانی در خصوص اخراج نیروهای پ‌ک‌ک از کردستان عراق تلفنی گفت‌وگو کرد، با بردن طرح «منطقه امن در شمال سوریه» (منطقه‌ای که امروز به کانتون‌های روژآوا – کردستان سوریه تعلق دارد) به نشست ناتو، برای جلب حمایت کشورهای عضو پیمان آتلانتیک شمالی کوشید و زمانی که اصرار اعضای ناتو را مبنی بر عدم لغو پیمان صلح این کشور با کردها دید، بر «تروریستی» بودن پ‌ک‌ک پای فشرد و این حزب را مسئول حمله‌هایی معرفی کرد که خود پ‌ک‌ک آن را نمی‌پذیرد.

در این شرایط و با توجه به سابقه تنش‌های مشترک ایران و ترکیه با پ‌ک‌ک و حزب برادر آن در ایران یعنی پژاک، تصویر دیگری از آن چه در حال وقوع است ترسیم می‌شود.

شاهد علوی احتمال دست داشتن «بخشی» از دولت ترکیه در حمله به اتوبوس ایرانی را تنها با این انگیزه دور از ذهن نمی‌داند که ترکیه بخواهد ایران را در مقابله با پ‌ک‌ک با خود هم‌راستا کند. او در توضیح چنین احتمالی می‌گوید: « گرچه ایران و ترکیه بر سر مسأله سوریه اختلاف نظر دارند، در عین حال در برخورد با پ‌ک‌ک و پژاک هم‌سو هستند. این مسأله به تلاش بخشی از دولت و اطلاعات ترکیه برای بدنام کردن پ‌ک‌ک و مشروعیت بخشیدن به جنگ علیه این حزب برمی‌گردد.»

این تحلیل‌گر سیاسی اختلافات تهران و آنکارا را در مورد سوریه بی‌ارتباط به وقایع اخیر می‌داند و بر این باور است که این اتفاق تهدیدی برای روابط دو کشور نیست.

این اقدام، فارغ از آن که توسط پ‌ک‌ک انجام گرفته یا دولت ترکیه در آن دست داشته، توانسته به سرعت واکنش‌های بسیاری از ایرانی‌ها در برابر پ‌ک‌ک را برانگیزد و بخشی از ناسیونالیسم ضد کرد این اقدام را به عنوان حمله به «ایرانی‌ها» بازتاب می‌دهند. با این حال ایران با وجود سابقه روشن سرکوب نیروهای پژاک و پ‌ک‌ک چندان نیازی به جلب مشروعیت عام برای هم‌پیمانی احتمالی با ترکیه در سرکوب پ‌ک‌ک ندارد.

طرح «منطقه امن» در شمال سوریه که بلافاصله پس از آغاز حمله دولت ترکیه به مواضع پ‌ک‌ک از سوی این دولت مطرح شد، با سیاست‌های آمریکا و هم‌پیمانانش در منطقه بر سر چگونگی ساقط کردن دولت بشار اسد هم‌راستا است. در این طرح بخش شمالی سوریه «پاکسازی» و «امن» می‌شود. این محدوده در حال حاضر از حسکه در شمال شرقی تا نزدیکی حلب در شمال غربی در دست نیروهای مدافع خلق و به عبارتی کردها و هم‌پیمانان آن‌هاست. طبق طرح یاد شده، نیروهای سوری تعلیم دیده در ترکیه که آمریکا از آن‌ها به عنوان «مبارزان معتدل» نام می‌برد، در این منطقه مستقر می‌شوند.

جدی شدن این طرح که با مخالفت دولت ایران همراه است بر اختلافات بین تهران و آنکارا می‌افزاید. هم‌راستایی دو دولت در برخورد با پ‌ک‌ک و اختلاف بر سر هدف طرح مقابله دولت ترکیه با این حزب در سوریه، می‌تواند بر این گمان دامن زند که ناامن کردن مرز ایران با ترکیه وجه معامله این دو کشور در طرح منطقه امن باشد.