ترکیه در عراق و ریسمان جویده شده ائتلاف ضد داعش

به موازات تشدید تنش بین مسکو و آنکارا، ترکیه با نقل و انتقال نیروهای تازه‌نفس نظامی در اطراف موصل، رو در روی دولت مرکزی عراق ایستاده است. به نظر می‌رسد عدم توجه دولت ترکیه به اولتیماتوم‌های روسیه و اکنون عراق، بیش از آن‌که از سر لجاجت باشد، نشان از برنامه‌ریزی مشخص و هدفمندی دارد. ترکیه در ظاهر به هم‌پیمانانش در مسکو و بغداد پشت کرده و به تعبیر ولادیمیر پوتین «از پشت خنجر می‌زند». اما ترکیه در پی چیست؟

عراق و پیمان‌های نانوشته مقابله با داعش

واکنش حیدر العبادی، نخست وزیر عراق به نقل و انتقال نیروهای ترکیه در اطراف موصل، تند و صریح بود: ترکیه ۴۸ ساعت فرصت دارد که خاک عراق را ترک کند، وگرنه عراق هر گزینه‌ای را برای خود محفوظ می‌داند.

عبادی طی این دو روز با سفیران و نمایندگان کشورهایی دیدار کرد که هر یک در عراق و سوریه نقشی ایفا می‌کنند. ایران و روسیه از یک سو و آلمان از سوی دیگر. این در حالی است که عراق در  چند ماه گذشته با دادن اطلاعات امنیتی به نقش‌آفرینان در سوریه، سعی داشته که شمار هم‌پیمانان منطقه‌ای خود را در رویارویی با داعش افزایش دهد. اما چرا عراق به حضور ۶۰۰ نیروی نظامی ترکیه در خاک خود روی خوش نشان نمی‌دهد؟

روی کار آمدن العبادی نتیجه ناکارآمدی دولت نوری المالکی بود؛ دولتی که نارضایتی قبایل سنی مذهب را دامن زد و به زعم بسیاری در قدرت‌گیری و پیش‌روی داعش در عراق نقش مؤثری را بازی کرد. در روزهای آغازین حمله داعش به شهرهای عراق، ارتش این کشور نه تنها مقاومت چندانی نکرد، بلکه با رها کردن شهرها و فرار از میدان جنگ به شدت مورد انتقاد قرار گرفت. در آن زمان کردستان عراق پرچم‌دار مبارزه با داعش بود.

با روی کار آمدن العبادی، ارتش عراق هم‌چنان از انجام عملیاتی موفق و کارآمد در برابر داعش عاجز بود و از ایالات متحده و هم‌پیمانانش دست یاری می‌طلبید. ضعف دولت مرکزی عراق تا ورود شبه‌نظامیان شیعی حشد الشعبی که به طور مستقیم از سوی سپاه قدس ایران حمایت می‌شدند ادامه یافت در واقع دولت مرکزی عراق تنها زمانی توانست ارتش خود را در برابر داعش صف‌آرایی کند که جمهوری اسلامی ایران پا به میدان گذاشت.

نقش ایران در عراق

عراق علاوه بر موقعیت سوق‌الجیشی‌ و هم‌جواری با مرزهای غربی ایران، که می‌تواند دروازه‌ای برای ورود تحرکات داعش به ایران محسوب شود، قلب هژمونی ایران در منطقه را به تپش درمی‌آورد.

از همان روزهای اول سقوط صدام حسین و حزب بعث، جمهوری اسلامی ایران در صدد بر آمد که عراق را پایگاه دوم نفوذ اقتصادی، سیاسی و نظامی خود در منطقه کند. اما حرکت شبه نظامیان داعش به سمت شرق و نزدیک شدن به بغداد، پیامی به تهران بود که ورود به عرصه سیاسی عراق تنها از مسیر نفوذ به دولت مرکزی آن کشور هموار نمی‌شود.

پیروزی‌های شبه‌نظامیان شیعی و به خصوص گروه شبه‌نظامی حشد الشعبی در شرق عراق توانسته است پرچم جمهوری اسلامی ایران را به عنوان فاتح جنگ در برابر داعش در مناطق شیعه‌نشین عراق بالا ببرد. تلاش آیت‌الله سیستانی برای کوتاه کردن هم‌دستان اقتصادی ایران در عراق که با اصلاحات حیدر العبادی ممکن می‌شد چندان موفق نبود.

پس از تلاش‌های مقامات ایرانی برای حمایت از نوری المالکی و تحت فشار قرار دادن العبادی برای گسترش روابط تجاری با این کشور، نخست وزیر عراق در عمل چاره‌ای جز هم‌پیمانی با ایران در حوزه نظامی نیافت. اعلام کمک‌های اطلاعاتی و امنیتی دولت عراق به ایران، روسیه و ائتلاف علیه داعش، این نوید را در آغاز حضور روسیه در منطقه می‌داد که دولت مرکزی عراق بر سر انتخابی تاریخی تردید را کنار گذاشته است.

طی روزهای گذشته، حشد الشعبی و شیعیان متمایل به جمهوری اسلامی ایران در عراق، با بزرگ‌نمایی بیرون راندن شبه نظامیان داعش از شهر شیعه‌نشین سامرا، خود را به عنوان آلترناتیوی موفق برای رویارویی با داعش و حفظ دولت مرکزی عراق معرفی کردند.

هم ایران و هم روسیه در پی آن هستند که ثبات دولت مرکزی عراق را در زیر پرچم خود حفظ و مستحکم کنند. در این میان، ترکیه باید تلاشی مضاعف کند تا بتواند ورق را در عراق به نفع خود و متحدانش در ناتو برگرداند.

شریان کردستانِ بارزانی از موصل تا آنکارا

دولت مسعود بارزانی از آغاز حملات داعش به شهرهای عراق چشم امید به دو نقطه مهم و تعیین کننده داشت: اول، موصل؛ شهری که در دشت نینوا مورد مناقشه آشوریان و کردها بوده است و شریان حیات تجارت نفتی کردستان عراق را می‌سازد. دوم، ترکیه؛ به عنوان حامی کردستان عراق در فروش نفت و نیز سدی در برابر هژمونی حزب اتحاد دموکراتیک در شمال سوریه یا همان «کردهای غیر خودی».

طی دو سال گذشته، دولت بارزانی از نابسامانی در دولت مرکزی عراق و بی‌ثباتی در این کشور در اثر گسترش حملات داعش در جهت استقلال کردستان عراق سود برده، اما در مواجه با داعش به تنهایی چندان موفق نبوده است. نزدیک شدن داعش به دروازه‌های اربیل، دولت بارزانی را بر آن داشت که از ایالات متحده و هم‌پیمانانش کمک بخواهد. تصرف نواحی غیر کردنشین مانند موصل و سنجار توسط داعش که منجر به آوارگی ایزدیان و آشوریان شد، هم‌پیمانان غیرکرد دولت اقلیم کردستان را به سمت دولت مرکزی عراق متمایل‌تر کرد. در این شرایط بارزانی به دنبال متحدانی خارج از اقلیم کردستان رفت.

مقامات کردستان عراق در۲۲ ماه مه ۲۰۱۴ از روانه کردن اولین محموله نفتی کردستان عراق به ترکیه خبر دادند. معامله‌ای که گرچه دولت ترکیه را بارها مجبور به پاسخ‌گویی کرد، اما برای دولت بارزانی در کردستان عراق و دولت اردوغان معامله‌ای برد-برد بود.

ترکیه، که پیشتر نیز با موافقت دولت بارزانی نظامیان خود را به بهانه آموزش پیشمرگه‌های کرد در کردستان عراق مستقر کرده بود، طی ماه‌های گذشته توانسته است جایگاه ویژه‌تری برای پشتیبانی از بارزانی بسازد. ترکیه ناتو را پشت خود دارد، در برابر حزب کارگران کردستان ایستاده است و در تلاش است که نیروهای ی‌پ‌گ را در شمال سوریه تضعیف کند. گذشته از آن با احتمال افزایش تحریم‌های روسیه علیه ترکیه و پیوستن ایران به روسیه در خصومت‌های جاری، ترکیه می‌تواند خریدار و یا واسطه خوبی برای فروش نفت کردستان عراق باشد.

ترکیه در عراق چه می‌خواهد؟

گرچه ترکیه دروازه‌بانی ناتو در منطقه را برعهده دارد و دولت اردوغان بیشترین توان نظامی خود را به قیمت سرکوب مخالفان داخلی در این عرصه به کار بسته، اما خود نیز به دنبال سهم قابل توجهی در منطقه است. همسایگی با سوریه و عراق، امکان مداخله‌گری مستقیم ترکیه را آسان‌تر کرده است، به خصوص که ترکمن‌های این مناطق به خوبی می‌توانند دستان یاری‌دهنده‌اش باشند.

مسأله کرد در ترکیه بیش از آن که بر پایه نژادی کردهای ساکن حاشیه شرقی و جنوب شرقی این کشور استوار باشد، به همسویی آن‌ها با آنکارا وابسته است. دولت اردوغان ترجیح می‌دهد با اقلیم کردستان عراق و دولت بارزانی رابطه‌ای نزدیک داشته باشد، تا کانتون‌های روژآوا که حمایت دشمن یعنی عبدالله اوجالان را دارند.

از همه مهم‌تر، تجهیز ترکیه در برابر روسیه است. حضور روسیه به معنای قدرت‌گیری دشمنان دولت اردوغان در منطقه یعنی دولت بشار اسد و احتمالاً پ‌ی‌د است. جمیل باییک، رییس مشترک کنفدرالیسم جوامع کردستان "ک‌ج‌ک"، اول دسامبر در شبکه بی‌بی‌سی ترکی گفت که روژآوا نه تمایلی به ایالات متحده دارد نه روسیه. با این حال اردوغان می‌داند که در صورت ورود به جنگ با روسیه، روژآوا را در مقابل خود خواهد یافت.

مسأله این‌جاست که حضور و نفوذ ایران در عراق اگر با حمایت نظامی روسیه همراه شود، در برابر قدرت‌طلبی اردوغان در این کشور و حتی در منطقه سد بزرگی خواهد ساخت. روسیه تا به امروز نیروهای نظامی خود را در نزدیکی مرزهای شمالی، جنوبی و آب‌های غربی ترکیه به صف کرده است. ایران نیز با تأیید ادعای روسیه مبنی بر حمایت ترکیه از داعش و خرید نفت از آن، می‌تواند مرزهای شرقی ترکیه را در اختیار بگیرد. اگر ترکیه نتواند روسیه را متقاعد کند که به مذاکرات تن در دهد، خود را وارد جنگی کرده که نتیجه آن از پیش معلوم است.

در همین زمینه

عبادی برای خروج ترکیه از خاک عراق به ناتو متوسل شد

اولتیماتوم عراق به ترکیه برای خروج از اطراف موصل

عراق سفیر ترکیه در بغداد را احضار کرد

عراق خواهان خروج فوری نظامیان ترکیه از اطراف موصل شد