قاتلان رودخانه: راه حل‌ غلطی به نام سدهای بزرگ

آیا احداثِ سدهایِ عظیمِ مولدِ نیرویِ برق‌آبی، آن‌طور که طرف‌دارانِ آن‌ها مدعی هستند، روشِ خوبی برایِ تولیدِ انرژیِ پاک، ارزان و تجدیدپذیر است؟ خوان پابلو اورِگو، که یک فعال زیست محیطیِ شیلیایی است در این مقاله نشان می‌دهد که پاکی، ارزانی و تجدیدپذیریِ نیرویِ برق‌آبی یک افسانه است. این مقاله ترجمه‌ی یکی از فصل‌هایِ کتابِ «انرژی: توسعه‌ی بیش از حد و توهمِ رشدِ بی‌انتها» است.

انسان‌هایِ معاصر، دوباره و دوباره برایِ به کار گرفتنِ جدیدترین کشف، اختراع یا فن‌آوری شتاب می‌کنند و آن‌را چنان در آغوش می‌گیرند که انگار قرار است مشکلاتِ انسان در حوزه‌ای معین را حل کند. ما این کار را با کوته‌نظریِ خیره‌کننده و افزاینده‌ای انجام داده‌ایم؛ و حتی در انتظارِ منافعِ بادآورده‌ی اقتصادی ناشی از به کارگیریِ فن‌آوری‌هایِ جدید، مشتاقانه به سوی‌شان رفته‌ایم. در بسیاری از موارد، تأثیراتِ ثانویه، هم‌افزاینده و تجمیعیِ اتخاذِ جدیدترین فن‌چاره‌ها بسیار ویران‌گر بوده است.

موتورهایِ درون‌سوزِ بنزینی، شکافتِ هسته‌ای، دِدِت، کلروفلوئوروکربن‌‌ها، آزبست و… بخشی از فهرستی طولانی از «معجزه‌هایِ تکنولوژیک» هستند که عواقبِ ناخواسته‌ای به همراه داشتند. تأثیراتِ نامطلوبِ استفاده‌ی بی‌پروایانه‌ی این تکنولوژی‌ها مستقیماً به نبودِ حکمت و دوراندیشی هنگامِ تصمیم‌گیری‌ برایِ توسعه و به کارگیری آن‌ها باز می‌گردد. آن‌چه موردِ نیاز است روی‌کردی کل‌نگرانه و سیستمیک است که بتواند ابعادِ زمانی-مکانی-اکولوژیکِ توسعه‌ی فن‌آورانه را در نظر بگیرد.

نابود کردنِ رودخانه‌های وحشی توسطِ سدهایِ بزرگ به منظورِ تولیدِ الکتریسیته، نمونه‌ای بارز از این دست «راهِ حل‌هایِ اشتباه» برایِ رفعِ «نیاز» انسان به انرژی است. مدرنیّت، بی‌دلیل این نیاز را بزرگ کرده است. با توجه به این‌که تولیدِ برق معمولاً تأثیراتِ زیست‌محیطیِ بسیار مخربی به همراه دارد، استفاده‌ی زیاد و بی‌فکرانه‌ی آن در جوامعِ مدرن بسیار جالب‌ِ توجه است. در این نقطه از تاریخِ انسان، تواناییِ ما در ندیدنِ موضوعاتی که اهمیتِ بنیادین‌شان از جنسِ «مرگ یا زندگی» است، به یکی از خصوصیت‌هایِ بارزِ ما تبدیل شده است.

سدهایِ برق‌آبیِ بزرگ به سدهایی گفته می‌شود که ارتفاعِ پایه تا تاجِ آن‌ها معمولاً بیشتر از ۱۵ متر (۴۹ فوت) است. این سدها فن‌آوریِ جدیدی محسوب می‌شوند که شکل‌گیری‌شان وابسته به توسعه‌ی سیمان‌هایِ فلزیِ مدرن است که تاریخِ آن به ساختِ سدِ هووِر بر فرازِ رودِ کولورادو در ۱۹۳۱ باز می‌گردد. از آن موقع تاکنون، تعدادِ سدهایِ بزرگ در سراسرِ جهان به بیش از ۴۵ هزار عدد افزایش یافته است که بزرگ‌ترینِ آن‌ها حدودِ ۳۰۰ متر (نزدیک به ۱۰۰۰ فوت) ارتفاع دارد. احداثِ سدها، جابه‌جایی‌هایِ میان‌آبریزی و برداشتِ آب برایِ آبیاری، حدودِ ۶۰ درصدِ رودخانه‌هایِ جهان را پاره ‌پاره کرده‌ است. هشتاد سال، در قیاس با تحولاتِ زمین‌شناسیک یا حتی تاریخِ انسان بازه‌ی زمانیِ بسیار کوتاهی است، به خصوص اگر سعی کنیم که وضعیت فایده-زیانِ این مگاتکنولوژیِ بحث‌برانگیز را روشن‌ سازیم.