گزارش تازه‌ای از بازار کار ایران: بیکاری بیشتر، درس‌خوانده‌ها بیکارتر

دفتر آمار و پایش اقتصادی معاونت پژوهشی موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه ریزی، گزارشی در زمینه اشتغال در ایران منتشر کرده که در آن تحولات بازار کار ایران تا پایان سال ۱۳۹۴ بررسی شده است. این گزارش می‌گوید که هر چند مشارکت اقتصادی زنان بیشتر شده، اما بیکاری رو به افزایش است و تعداد فارغ‌التحصیلان بیکار هم افزایش داشته است.

این گزارش با عنوان «بررسی تحولات بازار کار ایران، فصل دوم ۱۳۹۴» از سوی کارشناسان این موسسه تهیه شده که ریاست آن را مسعود نیلی، مشاور ارشد اقتصادی رئیس جمهوری ایران بر عهده دارد.

بر اساس این گزارش، بررسی آمارهای مربوط به تغییرات جمعیت فعال و نرخ مشارکت نشان می‌دهد که از ابتدای سال ۱۳۹۳ فضای متفارتی بر عرضه نیروی کار حاکم شده است و مهم‌ترین تحول این است که روند کاهش نرخ مشارکت متوقف شده و الگوی فصلی آن نیز به کلی تغییر کرده است.

بنا بر این پژوهش، نرخ مشارکت طی یک روند صعودی از ۳۷ درصد در ابتدای سال ۱۳۹۳ به ۳۸.۲ درصد در فصل دوم سال ۱۳۹۴ افزایش یافته است.

روند نزولی نرخ مشارکت زنان هم در یک سال اخیر متوقف شده و تصمیم جمعیت غیرفعال زنان برای خارج ماندن از بازار کار تغییر کرده است و بخشی از این جمعیت تصمیم به جست‌و‌جو برای یافتن شغل گرفته‌اند.

بر این اساس، نرخ مشارکت زنان در یک روند صعودی از ۱۱.۷ درصد در فصل دوم سال ۱۳۹۳ به ۱۳.۷ درصد در فصل دوم سال ۱۳۹۴ رسیده است.

نرخ مشارکت مردان نیز در این دوره ۱.۵ درصد افزایش یافته است.

این گزارش می‌گوید که تعداد شاغلان کشور در پنج فصل اخیر تقریبا صعودی بوده و در فصل دوم سال ۱۳۹۴ نسبت به فصل دوم سال ۱۳۹۳ از افزایش قابل ملاحظه‌ای برخوردار شده است.

افزایش تعداد شاغلان در این فصل از یک سو به این دلیل است که خروج از جمعیت شاغل به غیرفعال در مردان به طور قابل توجهی نسبت به فصل مشابه سال قبل کاهش یافته است و از سوی دیگر ناشی از این است که با وجود افزایش میزان ورود به جمعیت شاغل زنان، میزان خروج از جمعیت شاغل به بیکار زنان افزایش چندانی نداشته است.

در نتیجه می‌توان گفت که در این فصل به طور کلی ایجاد اشتغال در مردان بیشتر ناشی از افزایش پایداری شغلی بوده و افزایش اشتغال در زنان را تا حد زیادی می‌توان به ایجاد شغل جدید مربوط دانست.

این گزارش سقوط و صعود تعداد بیکاران در ۱۰ سال گذشته را هم بررسی کرده و می‌گوید که تعداد بیکاران کشور از سال ۱۳۸۴ تا سال ۱۳۸۷ روندی نزولی دارد و حدود ۳۰۰ هزار نفر از کل تعداد بیکاران کشور کاسته شده، اما از سال ۱۳۸۸ به بعد، روند تعداد بیکاران تغییر می‌کند و به بیش از ۳.۲ میلیون نفر در سال ۱۳۸۹ می‌رسد.

از این سال مجددا روند تعداد بیکاران نزولی شده و تا سال ۱۳۹۳ ادامه می‌یابد.

به نظر می‌رسد از سال ۱۳۹۳ روند تغییرات بازار کار متفاوت از فصول قبل است. تعداد بیکاران فصل زمستان ۱۳۹۳ نسبت به تعداد بیکاران فصل زمستان سال ۱۳۹۲ افزایش یافته است. همچنین تعداد بیکاران در فصل بهار و تابستان ۱۳۹۴ نسبت به فصل‌های مشابه سال قبل افزایش یافته است.

تعداد بیکاران در فصل دوم سال ۱۳۹۴ نسبت به فصل مشابه سال قبل افزایشی به میزان ۴۷۸.۲ هزار نفر داشته است.

شایان ذکر است سهم زنان از افزایش تعداد بیکاران در فصل دوم سال ۱۳۹۴ نسبت به فصل مشابه سال قبل، ۲۰۹.۲ هزار نفر و سهم مردان ۲۶۸.۹ هزار نفر بوده است.

توقف کاهش بیکاری

نرخ بیکاری مردان از سال ۱۳۹۰ روند کاهشی پیدا کرده است اما طی چند فصل اخیر روند کاهشی آن متوقف شده به طوری‌ که در سه فصل اخیر نسبت به فصل‌های مشابه سال قبل افزایش پیدا کرده است.

نرخ بیکاری مردان کشور در فصل دوم سال ۱۳۹۴ نسبت به فصل مشابه سال قبل یک درصد افزایش پیدا کرده است.

نرخ بیکاری زنان تصویر متفاوتی با نرخ بیکاری مردان دارد. روند صعودی نرخ بیکاری زنان که از سال ۱۳۸۴ شروع شده بود از ابتدای سال ۱۳۹۱ متوقف شده و در فصول گذشته دارای نوسان‌هایی بوده است.

نرخ بیکاری زنان در فصل دوم سال ۱۳۹۴ نسبت به فصل مشابه سال قبل ۱.۸ درصد افزایش پیدا کرده است.

ابتدای امسال، مرکز آمار جمهوری اسلامی میانگین نرخ بیکاری سال ۱۳۹۴ را ۱۱ درصد اعلام کرد که نشان می‌دهد نرخ بیکاری نسبت به سال ۱۳۹۳ افزایش یافته است.

بر اساس گزارش مرکز آمار ایران، نرخ بیکاری اعلام شده برای مردان ۹.۳ درصد و برای زنان ۱۹.۴ درصد است. بنابراین، نرخ بیکاری زنان بیش از دو برابر مردان است.

فارغ التحصیلان دانشگاه‌ها بیکارتر شده‌اند

بیکاران دارای تحصیلات عالی از کل جمعیت دارای تحصیلات عالی طی ۱۰ سال اخیر حدود ۱۰ درصد بوده اند که طی فصل‌های اخیر افزایش محسوسی داشته است.

تعداد بیکاران دارای تحصیلات دیپلم و زیردیپلم در ۱۰ سال اخیر کاهش یافته اما تعداد بیکاران دارای تحصیلات عالی افزایش یافته است.

تعداد بیکاران دارای تحصیلات دیپلم و زیر دیپلم در چهار فصل اخیر نسبت به فصل‌های مشابه سال قبل افزایش یافته است، به‌ طوری که این تعداد در فصل دوم سال ۱۳۹۴ نسبت به فصل مشابه سال قبل افزایشی به میزان ۲۴۳.۳ هزار نفر داشته است.

بررسی آمارها نشان می‌دهد بخش عمده‌ای از افزایش تعداد بیکاران دارای تحصیلات دیپلم و زیردیپلم مربوط به رکود بخش ساختمان بوده است.

با توجه به رکود بخش ساختمان در چند فصل اخیر، خروج از جمعیت شاغل به بیکار و غیرفعال افزایش یافته که با توجه به ترکیب نیروی کار این بخش، بخش عمده‌ای از این افراد بیکار شده را افراد دارای تحصیلات دیپلم و زیردیپلم تشکیل داده‌اند.

این گزارش افزایش اشتغال تعداد بیکاران دارای تحصیلات عالی در سال‌های اخیر را ناشی از دو عامل می‌داند: اول این که بازار کار ایران شغل‌های مناسبی برای جمعیت دارای تحصیلات بالای دانشگاهی فراهم نمی‌کند و دوم این که کیفیت آموزش عالی تناسب چندانی با نیازهای سمت تقاضای بازار کار ندارد.

فروردین امسال، عادل آذر، رئیس مرکز آمار ایران نرخ بیکاری فارغ‌التحصیلان دانشگاهی را ۱۸.۵ درصد اعلام کرد و گفت که حدود یک‌میلیون نفر از تحصیل‌کرده‌های فوق‌ دیپلم به بالا بیکارند.»

فارغ التحصیلان می‌خواهند کار کنند

این گزارش می‌گوید که با توجه به افزایش نرخ مشارکت و به‌خصوص نرخ مشارکت زنان در چند فصل اخیر و همچنین توقف روند صعودی جمعیت غیرفعال، به نظر می‌رسد تصمیم جمعیت غیرفعال برای خارج ماندن از بازار کار تغییر کرده است و به سمت جمعیت فعال روی آورده‌اند.

بر این اساس پیش‌بینی نویسندگان این گزارش این است که با توجه به بهبود روابط ایران در عرصه‌های بین‌المللی و تغییر جهت انتظارات عامه مردم و کاهش اثر مأیوس‌کنندگی در فصول آتی، ایران شاهد افزایش عرضه نیروی کار باشد که اگر اقتصاد نتواند متناسب با این تحولات اشتغال جدید ایجاد کند، نرخ بیکاری افزایش خواهد یافت.

عامل دیگری که در تحولات فصول آینده بازار کار ایران موثر خواهد بود مساله افراد دارای تحصیلات عالی بدون شغل است.

این گزارش با بررسی آمارها می‌گوید که در فصل دوم سال ۱۳۹۴ از ۳۹.۴ میلیون نفر جمعیت غیرفعال، ۵.۵ میلیون نفر دارای تحصیلات عالی (فارغ‌التحصیلان و دانشجویان) هستند که هنوز وارد بازار کار نشده‌اند.

همچنین بخش عمده‌ای از این جمعیت در گروه سنی ۲۰ تا ۴۰ سال قرار دارند. در صورت کاهش اثر مأیوس‌کنندگی این بخش از جمعیت و ورود آن به جمعیت فعال، بهبود قابل توجه در بخش تولید و به‌ویژه ایجاد شغل‌های نیازمند تحصیلات برای مقابله با افزایش نرخ بیکاری جمعیت دارای تحصیلات عالی، ضرورت بیشتری پیدا می‌کند.

این گزارش هشدار می‌دهد که بخش قابل‌ توجهی از جمعیت در سن کار دارای تحصیلات عالی با این انگیزه در شرایط رکودی سال‌های اخیر به جمعیت فعال وارد نشده‌اند که در آینده و در شرایط اقتصادی بهتر و با تحصیلات بالاتری وارد بازار کار شوند.

در صورت عدم ایجاد شغل به تعداد کافی برای این گروه جمعیتی، در آینده میان‌مدت جمعیت بیکار دارای تحصیلات عالی به میزان قابل‌ ملاحظه‌ای بیشتر شده و در نتیجه تفاوت سطح تحصیلی بیکاران و شاغلان در کشور وخیم‌تر نیز خواهد شد.

به لحاظ اقتصادی این امر به معنی سرمایه‌گذاری غیربهینه در جهت افزایش سرمایه انسانی از طریق گسترش تحصیلات عالی است که منجر به افزایش بهره‌وری نیروی کار نمی‌شود.

البته پدیده رشد جمعیت غیرفعال ناشی از عدم ورود افراد تحصیل کرده به بازار کار و کسب تحصیلات بیشتر، در نهایت متوقف خواهد شد، زیرا با افزایش سن این افراد و ادامه تحصیل در مقاطع بالای تحصیلات عالی دیگر امکان بیرون ماندن این افراد به انگیزه کسب تحصیلات بیشتر وجود ندارد و در صورت نیافتن شغل مناسب، احتمال بیکار ماندن آنها در دوره‌ای نسبتا طولانی افزایش می‌یابد.

این پدیده در ادبیات بازار کار، بیکاری بلندمدت نامیده می‌شود.

اهمیت بررسی این پدیده در بازار کار از این جهت است که در صورت وقوع آن با گذشت زمان زیاد از دوره تحصیلات، سرمایه انسانی کسب شده دچار استهلاک می‌شود و این امر موجب از دست رفتن قابلیت فرد حتی در صورت وجود شغل متناسب با تحصیلات فرد است.

نرخ بیکاری بلند مدت

نرخ بیکاری بلندمدت مردان کشور از سال ۱۳۹۰ روند صعودی داشته اما طی سه فصل اخیر کاهش یافته است. نرخ بیکاری بلندمدت زنان کشور نیز تصویر مشابهی با نرخ بیکاری بلندمدت مردان دارد اما سرعت افزایش آن بعد از سال ۱۳۹۰ بیشتر از مردان بوده است.

نرخ بیکاری بلند مدت زنان و مردان کشور در فصل دوم سال ۱۳۹۴ نسبت به فصل مشابه قبل به ترتیب به میزان ۴.۲ و ۴.۶ درصد کاهش یافته است.

با افزایش سطح تحصیلات جمعیت بیکار طی ۱۰ سال گذشته، نرخ بیکاری بلندمدت افراد دارای تحصیلات عالی در یک روند صعودی به ۴۹.۲ درصد در فصل دوم سال ۱۳۹۴ رسیده است. بدین معنی که در فصل تابستان ۱۳۹۴، ۴۹.۲ درصد از بیکاران دارای تحصیلات فوق دیپلم و لیسانس، بیش از یک سال بیکار بوده‌اند.

نرخ بیکاری بلندمدت افراد دارای تحصیلات دیپلم و زیردیپلم در یک روند نزولی به ۳۳ درصد در فصل دوم سال ۱۳۹۴ رسیده است. نرخ بیکاری بلند مدت افراد دارای تحصیلات عالی در فصل دوم سال ۱۳۹۴ نسبت به فصل مشابه سال قبل به میزان ۱.۳ درصد کاهش یافته است.

به نوشته این گزارش، سرمایه‌گذاری‌های انجام شده برای گسترش آموزش عالی نتوانسته منجر به رشد تولید از مجرای افزایش بهره‌وری در بنگاه‌های اقتصادی شود، زیرا نه تنها بنگاه‌ها تقاضایی برای نیروی کار با تحصیلات عالی نداشته‌اند، بلکه سرمایه انسانی کسب شده نیز با بیکار ماندن افراد در یک دوره طولانی بدون استفاده مانده و به مرور مستهلک می‌شود.

از سوی دیگر هر چقدر این دوره طولانی‌تر شود، سرمایه انسانی افرادی که تا دوره‌های متأخر تحصیل کرده‌اند، بیشتر با نیاز بنگاه‌هایی که در جهت جذب نیروی کار متخصص گام برمی‌دارند، همخوانی دارد و لذا احتمال شاغل شدن افرادی که دچار پدیده بیکاری بلندمدت شده‌اند کاهش خواهد یافت.

متن کامل گزارش موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی را در اینجا ببینید.