مدافعان حرم از کجا می‌آیند؟

- حرمین شرفین در خطر است، دشمنان حرامی به حضرت زینت رحم نمی‌کنند، مامان! عمه سادات در خطر است، چگونه از رفتن من ممانعت می‌کنی، آیا یادت رفت روز عاشورا برخی با همین حرف‌ها امام حسین را تنها گذاشتند.

این گفته‌های محمد‌امین کریمیان، «مدافع حرم» و طلبه دهه هفتادی است که خرداد ماه ۹۵ در شهر حلب سوریه کشته شد. او در حوزه علمیه فلسفه می‌خواند، قبلا دو بار به سوریه رفته بود و آرزو داشت روزی جای مرتضی آوینی را بگیرد.

مادر آقای کریمیان در گفت‌و‌گو با وب‌سایت مشرق می‌گوید: «با گفتن این حرف‌ها مرا قانع کرد که به سوریه برود. از کودکی فردی با ایمان و مطیع امر ولی فقیه بود. وقتی خبر را شنیدم نمی‌توانستم گریه کنم، نمی‌دانستم چگونه جای خالی‌اش را پر کنم. نمی‌توانستم باور کنم که او شهید شد، از اینکه می‌دیدم پسرم به آرزوی خود رسید خدا را شکر کردم.»

با آغاز درگیری‌ها در سوریه و عراق، ایران هرگونه فعالیت نظامی‌اش را در این کشورها انکار می‌کرد اما حالا همه‌جا صحبت از «مدافعان حرم» است. صدا‌و‌سیما درباره‌شان برنامه می‌سازد، تصاویرشان بر در و دیوار شهرها نقش می‌بندد و ورزشکاران مدال‌های‌شان را به آن‌ها تقدیم می‌کنند.

مدافعان حرم چه کسانی هستند، از چه پایگاه اجتماعی‌ای در جامعه ایران برخوردارند و در افکار عمومی ایرانیان چه جایگاهی دارند؟

سیطره یک روایت

حامد هاشمی، پژوهشگر فلسفه و علوم سیاسی که در پنج سال اخیر روی مساله حضور ایران در جنگ داخلی سوریه مطالعه کرده است، به رادیو زمانه می‌گوید: «این‌که روایت رسمی دولت ایران در جنگ داخلی سوریه روایت نسبتا غالب جمعیت ایران است، نقشی اساسی در شناسایی مدافعان حرم دارد. برخلاف افغانستانی‌ها که با انگیزه‌های بسیار متفاوتی عازم سوریه می‌شوند، یا عده کمی از ارتشی‌ها که با اهداف ایران در سوریه همدلی ندارند، ایرانیانی که داوطلبانه برای جنگ در سوریه ثبت‌‌نام می‌کنند و آن‌ها را مدافعان حرم می‌نامیم، کسانی هستند که طبیعتا روایت رسمی ایران را عمیقا باور دارند و خیلی‌های‌شان با انگیزه‌هایی صادقانه و وطن‌پرستانه و البته عموما درون فضای غلیط مذهبی/شیعی به این راه می‌روند. گویا ثبت‌نام و انتظاری طولانی مدتی پیش پای افراد خودانگیخته برای رسیدن به سوریه وجود دارد و به نظر می‌رسد تقاضا آن قدر بالا هست که کسانی رسما به جرم "کلاهبرداری از دواطلبان اعزام به سوریه"، دستگیر شده‌اند.»

مدافعان حرم، عنوانی کلی‌ست که در رسانه‌های رسمی داخل ایران برای تمامی جنگجویان شیعه‌ای به کار می‌رود که در عراق و سوریه با پشتیبانی ایران و علیه گروه‌های اسلام‌گرای افراطی چون گروه دولت اسلامی (داعش)، جبهه النصره و احرار الشام و ... می‌جنگند.

تعداد دقیق این نیروها مشخص نیست اما آن‌طور که گفته می‌شود حدود ۱۰ گروه شبه نظامی را شامل می‌شوند. اعضای مدافعان از کشورهای ایران، افغانستان، پاکستان، عراق، لبنان و یمن هستند و هر کدام نام مخصوص خود را دارند.

آن‌ها خودشان را «سپاه بین‌المللی شیعیان» معرفی می‌کنند و می‌گویند هدف‌شان مبارزه با تروریست‌های تکفیری و حفاظت از اماکن مقدس شیعیان در عراق و سوریه است.

مطابق با این توضیح، رسانه‌ها نیز همگی یک حرف را درباره آن‌ها تکرار می‌کنند: «مدافعان حرم مردانی هستند که بیرون از مرزهای ایران جان می‌دهند تا مردم امنیت و آرامش داشته باشند.»

ملی‌گرایی، تشیع و توافق جمعی برای جنگ در سوریه

عبدالرضا داوری، مدیر مسئول ماهنامه بررسی‌های اقتصادی، تحقیقی درباره خاستگاه طبقاتی مدافعان حرم انجام داده است. یافته‌های او از سه شاخص سطح درآمد، میزان تحصیلات و محل زندگی یک جامعه آماری ۵۱ نفره مدافع حرم استخراج شده که در بین سال‌های ۹۲ تا ۹۴ کشته شده‌اند.

نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که ۵۴.۹۰ درصد از جمعیت مدافعان به طبقه پایین، ۴۳.۱۳ به طبقه متوسط و ۱.۹۷ به طبقه بالای جامعه تعلق داشته‌اند.

اما به اعتقاد حامد هاشمی، طیف کسانی که با اعزام به سوریه و حضور نظامی ایران در آن کشور همدل‌اند وسیع است و انگیزه‌ این افراد هم از انگیزه‌های رزم‌جویانه شیعی تا انگیزه‌های ملی‌گرایانه افراطی متغیر است: «نمی‌توان آنها را به یک طبقه اجتماعی منحصر دانست. طیف این افراد، برای مقایسه مثلا، از طیف بسیجی‌هایی که در جریانات سال ۸۸ در خیابان‌ها به کمک سرکوب مردم شتافته بودند وسیع‌تر و متنوع‌تر است. دوری سوریه و تنگ بودن کانال ارتباطی با واقعیت‌های آن، این شرایط را فراهم کرده که برخلاف مثلا مواجهه سال ۸۸، تعداد خیلی بیشتری بتوانند داستان رسمی حکومت درباره سوریه را باور کنند.»

میدان تبلیغات، پیوند «دفاع از حرم» با زندگی روزمره

قرارگاه‌های فرهنگی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و برنامه‌های صدا و سیما از جمله مهم‌ترین بازوهای تبلیغاتی «فرهنگ‌ دفاع از حرم» هستند. علاوه بر این، ستادها و موسسه‌های بسیاری راه‌اندازی شده که کار آن‌ها تولید محصولات رسانه‌ای و هنری و برگزاری مراسم برای بزرگداشت مدافعان حرم است.

خواننده‌های جوان با به کارگیری موسیقی الکترونیک، رپ و متال و ...، موزیک ویدیوهایی می‌سازند که به سبک بازی‌های کامپیوتری شوتر و مملو از جلوه‌های ویژه است.

چنین تولیداتی به‌خصوص برای پسران نوجوان در ایران، جذاب و هیجان‌انگیر است.

فعالان فضای مجازی حامی مدافعان حرم هم با انتشار عکس، پوستر و پیام‌های متنی در شبکه‌های اجتماعی چون اینستاگرام و تلگرام حضور پررنگی دارند.

اسطوره‌سازی از فرماندهان نظامی، به‌خصوص قاسم سلیمانی، فرمانده سپاه قدس به‌عنوان الگوی مبارزه با دشمن، از جمله محورهای اصلی فعالیت‌های مدافعان مجازی حرم را تشکیل می‌دهد.

برخی شبکه‌های تلویزیونی چون کانال «افق» صدا و سیما، به‌شکل مستمر روی موضوع دفاع از حرم کار می‌کنند.

ماه رمضان امسال، برنامه‌ آشپزی به نام «کدبانو» از این تلویزیون پخش شد که در اصل مصاحبه‌ با همسران و مادران مدافعان حرم در حین آشپزی بود. مجموع این تبلیغات قصد دارد دخالت نظامی ایران در سوریه و عراق را اجتناب‌ناپذیر نشان دهد و آن را به اشکال مختلف با اعتقادات مذهبی و فرهنگ عامه مردم پیوند بزند.

غیرتمندی، وطن‌پرستی، حفظ حجاب، مقاومت در برابر بیگانگان و آمادگی برای جنگ آخرالزمان، عمده مفاهیمی‌ست که از میدان تبلیغاتی مدافعان حرم به گوش می‌رسد.

حامد هاشمی: به نظر نمی‌رسد که دولت ایران با تعداد داوطلبان برای اعزام به سوریه مشکلی داشته باشد. در واقع به دلایلی مشتاق نیست نیروهای ایرانی زیادی را علنا در خاک سوریه به جنگ بفرستد و تا حد امکان از شیعیان افغانستانی، پاکستانی، عراقی و لبنانی برای نیل به مقاصد نظامی‌اش استفاده می‌کند. اما از لحاظ تبلیغاتی تمامی تلاشش را می‌کند که فرهنگ جدید "مدافعان حرم" در داخل ایران از رونق نیفتد و حمایت مردمی از هر آن‌چه ایران در سوریه انجام می‌دهد افت نکند تا ایران با مانع جدیدی در خانه خود روبه‌رو نشود که در این راستا تا به‌حال کاملا موفق بوده است. برخی افکار‌سنجی‌ها حاکی‌ست حدود ۸۰ درصد جمعیت ایران با حمایت از بشار اسد موافق هستند.

 هراس از دست‌ رفتن «امنیت»

به گزارش سازمان عفو بین‌الملل، از آغاز درگیری‌ها و با بالا گرفتن جنگ داخلی در سوریه، تنها ۱۷ هزار نفر زیر‌شکنجه و در زندان‌ها مرده‌اند، بیش از ۶۰‌ هزار نفر ناپدید و نزدیک به ۱۱ میلیون نفر مجبور به ترک خانه‌های خود شده‌اند. تعداد کشته‌ها نیز بیش از ۳۰۰ هزار نفر است.

علی‌رغم این گزارش‌ها، حکومت ایران و بخش زیادی از مردم معتقدند که پشت صحنه بحران سوریه توطئه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی علیه جمهوری اسلامی و جمعیت شیعیان است.

از نظر حامد هاشمی، سیاست خارجی جمهوری اسلامی همواره با اعتقادات مذهبی/ انقلابی گره خورده و تغییر جدیدی که در این سیاست دیده می‌شود، حرکت از سمت پان اسلامیزم به‌ سوی هر چه شیعی‌تر شدن جایگاه ایران است: «رقابت بر سر رهبری جهان اسلام دیگر برای ایران از دست رقته است، به همین خاطر به‌طور روز افزونی خود را در قامت حافظ و ملجاء شیعیان جهان تصویر می‌کند. نکته قابل توجه این است که این "حفاظت از شیعیان" مثل دوران کلاسیک جمهوری اسلامی در مقابل اسرائیل یا غرب نیست، بلکه بیشتر در مقابل خشم اکثریت باقی مسلمانان تعریف می‌شود.»

احمد علم‌الهدی، امام جمعه مشهد در تازه‌ترین سخنان خود گفته است: «با برجام و مذاکره جلوی جنگ را نگرفتیم و با مدافعان حرم جلوی جنگ را گرفتیم، اگر این مدافعان حرم نبودند امروز آمریکا و داعش وسط این کشور بودند. استکبار از نیرویی که در کویر عراق می‌جنگد، می‌ترسد. به تمام کشورهای منطقه که مزدور آمریکا هستند، دسترسی داریم.»

پیش از این، علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی هم در ملاقات با خانواده‌های مدافع حرم گفته بود: «آن‌ها با دشمنی مبارزه کرده‌اند که اگر جلویش گرفته نمی‌شد باید در کرمانشاه و همدان و بقیه استان‌ها با آن می‌جنگیدند.»

اظهارات این‌چنینی که بارها از سوی مقامات ایران تکرار شده است، مدافعان حرم را به عنوان بازیگران اصلی صحنه سیاست خارجی و عاملی معرفی می‌کند که برای کشور صلح و ثبات به ارمغان آورده‌اند.

در مقابل و از نگاه بخش زیادی از مردم، مدافعان حرم «امنیت» جامعه‌‌ای را برقرار کرده‌اند که با پشت سر گذاشتن یک انقلاب خشونت‌بار، هشت سال جنگ و سال‌ها انزوا و تحریم بین‌المللی، در موقعیت شکننده‌ای به سر می‌برد.

در این میان تعصب مذهبی، گرایش‌های تند ملی گرایانه، نزاع ایران و عربستان با هم، باور عمومی به حقیقت نبرد حق و باطل و گاهی هم نژادپرستی، بی‌توجهی افکار عمومی ایرانیان به واقعیت‌های جنگ سوریه را تقویت می‌کند.

در همین زمینه