سیاست و ادبیات داستانی در دهه‌ی ۴۰ و تهیدستان شهری
<p>وحید والی‌زاده: «ماشین سواری براقی آمد روبروی ما کنار خیابان ایستاد و جای خالی را پر کرد. آقا و خانمی جوان و یک توله سگ سفید براق از آن پیاده شدند. پسربچه درست همقد احمد حسین بود و شلوار کوتاه و جوراب سفید و کفش روباز دورنگ داشت و موهای شانه‌خورده و روغن‌زده داشت. در یک دست عینک سفیدی داشت و با دست دیگر دست پدرش را گرفته بود. زنجیر توله سگ در دست خانم بود که بازوها و پاهای لخت و کفش پاشنه‌بلند داشت و از کنار ما گذشت. عطر خوشایندی به بینی‌هایمان خورد. قاسم پوسته‌ای از زیر پایش برداشت و محکم زد پس گردن پسرک. پسرک برگشت نگاهی به ما کرد و گفت: ولگردها!<br /> احمد حسین با خشم گفت: برو گمشو بچه ننه!<br /> من فرصت یافتم و گفتم: حالا می‌آیم خایه‌هایت را با چاقو می‌برم. <br /> بچه‌ها همه یک‌دفعه زدند زیر خنده. پدر دست پسرک را کشید و داخل هتلی شدند که چند متر آنطرف تر بود.»</p> <p> </p> <!--break--> <p><br /> صمد بهرنگی داستان «بیست و چهار ساعت در خواب و بیداری» را در سال ۱۳۴۷نوشت. او شاید پیشگام به تصویر کشیدن تقابل خصمانه‌ای بود که می‌رفت تا در فاصله‌ی یک دهه، نقش تعیین کننده‌ای بر سرنوشت تحولات اجتماعی بگذارد. دهه‌ی ۴۰، فقط دهه‌ی شکوفایی داستان‌نویسی ایران نبود. در این دهه دگرگونی عمده‌ای در فضای شهری ایران شکل گرفت که از آنجا که در «اعماق» جامعه و در «خارج از محدوده»‌ها جریان داشت، توسط بسیاری درک نشد. شاید مهم‌ترین بیان و درک این تکاپوی جدید شهری را دو داستان‌نویس چپگرای ایرانی، صمد بهرنگی در داستان «بیست و چهار ساعت در خواب و بیداری»، و غلامحسین ساعدی در آشغالدونی به دست دادند.</p> <p><br /> <strong>تحولات جمعیتی و تهیدستان شهری</strong></p> <p><br /> از ابتدای دهه ۴۰، شهرهای بزرگ ایران با پدیده‌ی نوینی روبرو شدند: مهاجرت کلان و بی‌سابقه از روستاها به شهرها. از ابتدای این دهه، میلیون‌ها نفر از روستاها کنده شده و به کناره‌ی شهرها سرازیر شدند. در حاشیه‌های تهران و دیگر شهرهای بزرگ حلبی‌آبادهای متعددی بر پهنه‌ی بیابان های بیرون شهر رشد کردند. این حلبی‌آبادها پناهگاه جمعیت تازه‌ای بودند که در جست‌وجوی کار به شهرها کوچ کرده بودند و با کارهای حاشیه‌ای، موقت و پست، شکم خود را سیر می‌کردند و با ورقه های حلبی و آت و آشغال‌های دم دست، آلونک‌هایی برای خواب و زندگی خود فراهم می‌آوردند. در نظم شهری موجود، آنها چون شبح بودند. اگرچه در شکل تکدی‌گری، فعلگی، مشاغل پست، اوراقی‌ها و دست‌فروشی‌ها، در تمام شهر گسترده بودند، اما تو گویی به چشم نمی‌آمدند. تنها پس از انقلاب ضد سلطنتی ۵۷ که دیگر شهرنشینان از دیدن آنها جاخورده و متوجه حضور آنها شده بودند، این‌بار این اشخاص در رکاب خمینی درآمدند و با نام مستضعفین شناخته شدند.</p> <p><img width="250" height="187" align="left" alt="" src="http://radiozamaneh2.vps.redbee.nl/sites/default/files/saedi_1.jpg" /><br /> عمدتا مهاجرت گسترده روستاییان به شهر را از نتایج انقلاب سفید شاه در ابتدای دهه‌ی ۴۰ می‌دانند. برخی از تحلیلگران راست‌گرا معتقدند که روستاییان که شیفته‌ی زرق و برق زندگی شهری شده بودند با فروش تکه زمین‌هایی که یک‌شبه در اصلاحات ارضی به‌دست آورده بودند، برای بهره‌مندی از امکانات و جذابیت‌های زندگی در شهر راهی شهرهای بزرگ شدند. برخی از تحلیگران چپگرا نیز معتقدند که اصلاحات ارضی در واقع به منظور رهاسازی روستاییان از زمین‌های کشاورزی و عرضه‌ی نیروی کار قابل خرید برای توسعه‌ی سرمایه‌دارای انجام شد. اما در واقع، گسترش شدید زاغه‌نشینی در اطراف شهرهای بزرگ نشان‌دهنده‌ی ماهیت نظام حاکم اجتماعی بود. خط مشی اقتصادی شاه که حمایت امپریالیسم را نیز دربرداشت به تخریب و ورشکستگی کامل شیوه‌ی تولید کهنسال و رایج در روستاهای ایران منجر شده بود؛ امری که به همراه کاهش نرخ مرگ و میر نوزدان و افزایش ناگهانی جمعیتی در روستاها در مقایسه با سده‌های پیشین، باعث شده بود که برای جمعیت بی‌شماری ادامه‌ی بقا تنها با مهاجرت به شهرها امکان‌پذیر باشد، چرا که تولید روستایی قابلیت جذب و تأمین این جمعیت را نداشت. از طرف دیگر، این جمعیت قابلیت جذب در شیوه ی تولید سرمایه‌داری را نیز نداشت. تنها کانون‌های کوچک صنعتی در برخی از مناطق ایران وجود داشت که آنها نیز قابلیت جذب این سیل جمعیت را نداشتند. به‌علاوه شیوه‌ی تولید سرمایه‌داری به نیروی کاری محتاج بود که آموزش و دانش متناظر با آن را دریافت کرده باشد. مسأله‌ای که در تضاد عمیق با بی‌سوادی گسترده در مناطق روستایی قرار داشت. درنتیجه جمعیت عظیمی که از روستاها کنده شدند و در شهرها قادر به ادغام در فرآیند تولید نشدند، در حاشیه‌ی ورود به شهر متوقف شدند. فقر، تنگدستی و فرودستی روزمره‌ی آنها بروز عریانی بود از بی‌عدالتی ساختار اقتصادی مسلط در اجتماع. با این حال طبقات حاکم و روشنفکران قادر به تشخیص و مشاهده‌ی زیرپوست شهر نبودند.</p> <p><br /> <strong>دو داستان، دو درک متفاوت</strong></p> <p><br /> این قشر اجتماعی سال‌ها پیش از آن‌که در مقطع انقلاب ضد سلطنتی ۵۷ مرئی شوند، در دو داستان به تصویر کشیده شدند. روایت، خود کنشی اجتماعی در عرصه‌ی نمادین است. داستان گفتن از یک گروه اجتماعی خاص که در عرصه‌ی نمادین حذف شده و اصلا تصویری ندارد، تلاش برای به میان کشیدن آن گروه اجتماعی است. تنها با به حساب آمدن یک قشر یا یک گروه‌بندی اجتماعی، امکان دارد مسائل آنها مسائل اجتماعی شود، مطالبات‌شان شنیده شود، رفتار و منش‌شان شناخته شود، و میان گروه‌های اجتماعی مختلف تعاملی دگرگون‌ساز امکان‌پذیر شود.</p> <p><img width="195" height="300" align="left" alt="" src="http://radiozamaneh2.vps.redbee.nl/sites/default/files/samad_behrangi_0.jpg" /><br /> داستان‌های «بیست و چهار ساعت در خواب و بیداری»، و «آشغالدونی»، اما صرفاً داستان‌هایی نیستند که در آنها تهی‌دستان شهری جایگاه شخصیت‌های اصلی داستان را می‌گیرند. این دو داستان همزمان دو درک و بینش متفاوت درباره‌ی این زیرطبقه را صورت‌بندی و پیشنهاد می‌کنند؛ درک‌هایی که در ادامه‌ی مقاله آنها را توضیح خواهم داد.</p> <p><br /> دریافت اجتماعی از این دو اثر اما همپایه نبود. صمد بهرنگی و داستان بیست و چهار ساعت در خواب و بیداری او، به نگاه و درک غالب نیروهای چپ پیشروی اجتماعی بدل شد، و آشغالدونی، به رغم محبوبیت نویسنده‌اش، مغفول ماند و حاشیه‌ای خوانده شد. در سال‌های اول انقلاب، که کمونیست‌ها و کتابخوانان ایرانی توسط تهیدستانی که در خدمت رژیم سازمان‌دهی شده بودند قصابی می شدند، تضاد میان آن تصویر ذهنی و این واقعیت عینی به سردرگمی عمومی انجامید. چرا توده‌های پابرهنه به نیروهای سیاسی‌ای که برای رهایی و رفاه آنها مبارزه می‌کردند خنجر زدند؟ سرخوردگی عمومی از فرودستان در میان جان به‌دربردگان ماحصل این آشفتگی بود.</p> <p><br /> مقایسه‌ی دو داستان بهرنگی و ساعدی نشان خواهد داد که ساعدی درکی پیچیده‌تر و عمیق‌تر از این قشر اجتماعی به‌دست داد که در تضاد با نتیجه‌گیری‌های بهرنگی بود. اگر بهرنگی تضاد عریان میان تهیدستی این قشر و شکوه مسموم جامعه‌ی شاهنشاهی را رصد کرد و کودک پابرهنه را مستعد پیوستن به مبارزه مسلحانه علیه دیکتاتوری تصویر می‌کرد، (پایان بندی مشهور داستان بیست و چهارساعت در خواب و بیداری: کاش آن مسلسل مال من بود) اما ساعدی توانست به سطجی ژرف‌تر نقب زند و با روانشناسی اجتماعی این قشر، تصویری چندبعدی‌تر و واقعی‌تر از آنان ترسیم کند. تصویری که اگر مغفول نمی‌ماند، در اصلاح و تدقیق سیاست رهایی‌بخش بسیار اثربخش می‌بود.</p> <p><br /> ادامه دارد.</p> <p> </p>
وحید والی‌زاده: «ماشین سواری براقی آمد روبروی ما کنار خیابان ایستاد و جای خالی را پر کرد. آقا و خانمی جوان و یک توله سگ سفید براق از آن پیاده شدند. پسربچه درست همقد احمد حسین بود و شلوار کوتاه و جوراب سفید و کفش روباز دورنگ داشت و موهای شانه‌خورده و روغن‌زده داشت. در یک دست عینک سفیدی داشت و با دست دیگر دست پدرش را گرفته بود. زنجیر توله سگ در دست خانم بود که بازوها و پاهای لخت و کفش پاشنه‌بلند داشت و از کنار ما گذشت. عطر خوشایندی به بینی‌هایمان خورد. قاسم پوسته‌ای از زیر پایش برداشت و محکم زد پس گردن پسرک. پسرک برگشت نگاهی به ما کرد و گفت: ولگردها!
احمد حسین با خشم گفت: برو گمشو بچه ننه!
من فرصت یافتم و گفتم: حالا می‌آیم خایه‌هایت را با چاقو می‌برم.
بچه‌ها همه یک‌دفعه زدند زیر خنده. پدر دست پسرک را کشید و داخل هتلی شدند که چند متر آنطرف تر بود.»
صمد بهرنگی داستان «بیست و چهار ساعت در خواب و بیداری» را در سال ۱۳۴۷نوشت. او شاید پیشگام به تصویر کشیدن تقابل خصمانه‌ای بود که می‌رفت تا در فاصله‌ی یک دهه، نقش تعیین کننده‌ای بر سرنوشت تحولات اجتماعی بگذارد. دهه‌ی ۴۰، فقط دهه‌ی شکوفایی داستان‌نویسی ایران نبود. در این دهه دگرگونی عمده‌ای در فضای شهری ایران شکل گرفت که از آنجا که در «اعماق» جامعه و در «خارج از محدوده»ها جریان داشت، توسط بسیاری درک نشد. شاید مهم‌ترین بیان و درک این تکاپوی جدید شهری را دو داستان‌نویس چپگرای ایرانی، صمد بهرنگی در داستان «بیست و چهار ساعت در خواب و بیداری»، و غلامحسین ساعدی در آشغالدونی به دست دادند.
تحولات جمعیتی و تهیدستان شهری
از ابتدای دهه ۴۰، شهرهای بزرگ ایران با پدیده‌ی نوینی روبرو شدند: مهاجرت کلان و بی‌سابقه از روستاها به شهرها. از ابتدای این دهه، میلیون‌ها نفر از روستاها کنده شده و به کناره‌ی شهرها سرازیر شدند. در حاشیه‌های تهران و دیگر شهرهای بزرگ حلبی‌آبادهای متعددی بر پهنه‌ی بیابان های بیرون شهر رشد کردند. این حلبی‌آبادها پناهگاه جمعیت تازه‌ای بودند که در جست‌وجوی کار به شهرها کوچ کرده بودند و با کارهای حاشیه‌ای، موقت و پست، شکم خود را سیر می‌کردند و با ورقه های حلبی و آت و آشغال‌های دم دست، آلونک‌هایی برای خواب و زندگی خود فراهم می‌آوردند. در نظم شهری موجود، آنها چون شبح بودند. اگرچه در شکل تکدی‌گری، فعلگی، مشاغل پست، اوراقی‌ها و دست‌فروشی‌ها، در تمام شهر گسترده بودند، اما تو گویی به چشم نمی‌آمدند. تنها پس از انقلاب ضد سلطنتی ۵۷ که دیگر شهرنشینان از دیدن آنها جاخورده و متوجه حضور آنها شده بودند، این‌بار این اشخاص در رکاب خمینی درآمدند و با نام مستضعفین شناخته شدند.
عمدتا مهاجرت گسترده روستاییان به شهر را از نتایج انقلاب سفید شاه در ابتدای دهه‌ی ۴۰ می‌دانند. برخی از تحلیلگران راست‌گرا معتقدند که روستاییان که شیفته‌ی زرق و برق زندگی شهری شده بودند با فروش تکه زمین‌هایی که یک‌شبه در اصلاحات ارضی به‌دست آورده بودند، برای بهره‌مندی از امکانات و جذابیت‌های زندگی در شهر راهی شهرهای بزرگ شدند. برخی از تحلیگران چپگرا نیز معتقدند که اصلاحات ارضی در واقع به منظور رهاسازی روستاییان از زمین‌های کشاورزی و عرضه‌ی نیروی کار قابل خرید برای توسعه‌ی سرمایه‌دارای انجام شد. اما در واقع، گسترش شدید زاغه‌نشینی در اطراف شهرهای بزرگ نشان‌دهنده‌ی ماهیت نظام حاکم اجتماعی بود. خط مشی اقتصادی شاه که حمایت امپریالیسم را نیز دربرداشت به تخریب و ورشکستگی کامل شیوه‌ی تولید کهنسال و رایج در روستاهای ایران منجر شده بود؛ امری که به همراه کاهش نرخ مرگ و میر نوزدان و افزایش ناگهانی جمعیتی در روستاها در مقایسه با سده‌های پیشین، باعث شده بود که برای جمعیت بی‌شماری ادامه‌ی بقا تنها با مهاجرت به شهرها امکان‌پذیر باشد، چرا که تولید روستایی قابلیت جذب و تأمین این جمعیت را نداشت. از طرف دیگر، این جمعیت قابلیت جذب در شیوه ی تولید سرمایه‌داری را نیز نداشت. تنها کانون‌های کوچک صنعتی در برخی از مناطق ایران وجود داشت که آنها نیز قابلیت جذب این سیل جمعیت را نداشتند. به‌علاوه شیوه‌ی تولید سرمایه‌داری به نیروی کاری محتاج بود که آموزش و دانش متناظر با آن را دریافت کرده باشد. مسأله‌ای که در تضاد عمیق با بی‌سوادی گسترده در مناطق روستایی قرار داشت. درنتیجه جمعیت عظیمی که از روستاها کنده شدند و در شهرها قادر به ادغام در فرآیند تولید نشدند، در حاشیه‌ی ورود به شهر متوقف شدند. فقر، تنگدستی و فرودستی روزمره‌ی آنها بروز عریانی بود از بی‌عدالتی ساختار اقتصادی مسلط در اجتماع. با این حال طبقات حاکم و روشنفکران قادر به تشخیص و مشاهده‌ی زیرپوست شهر نبودند.
دو داستان، دو درک متفاوت
این قشر اجتماعی سال‌ها پیش از آن‌که در مقطع انقلاب ضد سلطنتی ۵۷ مرئی شوند، در دو داستان به تصویر کشیده شدند. روایت، خود کنشی اجتماعی در عرصه‌ی نمادین است. داستان گفتن از یک گروه اجتماعی خاص که در عرصه‌ی نمادین حذف شده و اصلا تصویری ندارد، تلاش برای به میان کشیدن آن گروه اجتماعی است. تنها با به حساب آمدن یک قشر یا یک گروه‌بندی اجتماعی، امکان دارد مسائل آنها مسائل اجتماعی شود، مطالبات‌شان شنیده شود، رفتار و منش‌شان شناخته شود، و میان گروه‌های اجتماعی مختلف تعاملی دگرگون‌ساز امکان‌پذیر شود.
داستان‌های «بیست و چهار ساعت در خواب و بیداری»، و «آشغالدونی»، اما صرفاً داستان‌هایی نیستند که در آنها تهیدستان شهری جایگاه شخصیت‌های اصلی داستان را می‌گیرند. این دو داستان همزمان دو درک و بینش متفاوت درباره‌ی این زیرطبقه را صورت‌بندی و پیشنهاد می‌کنند؛ درک‌هایی که در ادامه‌ی مقاله آنها را توضیح خواهم داد.
دریافت اجتماعی از این دو اثر اما همپایه نبود. صمد بهرنگی و داستان بیست و چهار ساعت در خواب و بیداری او، به نگاه و درک غالب نیروهای چپ پیشروی اجتماعی بدل شد، و آشغالدونی، به رغم محبوبیت نویسنده‌اش، مغفول ماند و حاشیه‌ای خوانده شد. در سال‌های اول انقلاب، که کمونیست‌ها و کتابخوانان ایرانی توسط تهیدستانی که در خدمت رژیم سازمان‌دهی شده بودند قصابی می شدند، تضاد میان آن تصویر ذهنی و این واقعیت عینی به سردرگمی عمومی انجامید. چرا توده‌های پابرهنه به نیروهای سیاسی‌ای که برای رهایی و رفاه آنها مبارزه می‌کردند خنجر زدند؟ سرخوردگی عمومی از فرودستان در میان جان به‌دربردگان ماحصل این آشفتگی بود.
مقایسه‌ی دو داستان بهرنگی و ساعدی نشان خواهد داد که ساعدی درکی پیچیده‌تر و عمیق‌تر از این قشر اجتماعی به‌دست داد که در تضاد با نتیجه‌گیری‌های بهرنگی بود. اگر بهرنگی تضاد عریان میان تهیدستی این قشر و شکوه مسموم جامعه‌ی شاهنشاهی را رصد کرد و کودک پابرهنه را مستعد پیوستن به مبارزه مسلحانه علیه دیکتاتوری تصویر می‌کرد، (پایان بندی مشهور داستان بیست و چهارساعت در خواب و بیداری: کاش آن مسلسل مال من بود) اما ساعدی توانست به سطجی ژرف‌تر نقب زند و با روانشناسی اجتماعی این قشر، تصویری چندبعدی‌تر و واقعی‌تر از آنان ترسیم کند. تصویری که اگر مغفول نمی‌ماند، در اصلاح و تدقیق سیاست رهایی‌بخش بسیار اثربخش می‌بود.
ادامه دارد.
نظرها
نظری وجود ندارد.