مضمون مهاجرت و غربت در سینمای جهان

<p>ناصر غیاثی-چندی پیش در بخش فرهنگ رادیو زمانه در پرونده&zwnj;ی سهراب شهید ثالث از فیلم &laquo;در غربت&raquo; او سخن به میان آمد. این فیلم که در سال ۱۹۷۵ بر اساس زندگی کارگران مهاجر ترک به آلمان ساخته شد و به نمایش درآمد، از نخستین نمونه&zwnj;های رویکرد سینمایی به تم مهاجرت و غربت و پیامدهای فردی و اجتماعی این کنش اجتماعی است که در سرکوب سیاسی، اختناق و بلایای طبیعی و نیز فقر ریشه دارد. در مقاله&zwnj;ای که می&zwnj;خوانید، در ادامه&zwnj;ی همین موضوع به فیلم&zwnj;هایی پرداخته می&zwnj;شود که در تاریخ سینمای غرب، مهاجرت و غربت را مضمون قرار داده&zwnj;اند.</p> <p><strong><br /> محرومیت و غربت از یک ریشه&zwnj;اند</strong></p> <p>&nbsp;</p> <p>محرومیت کلمه&zwnj;ی دیگری برای غربت است. این را در فیلمی با عنوان ِ &laquo;در غربت&raquo; محصول ۱۹۷۵آلمان و ایران درمی&zwnj;یابیم. در این فیلم سهراب شهیدثالث فیلم&zwnj;ساز ِ ایرانی داستان کارگر مهاجر حسین را برلین غربی، در محله&zwnj;ی کارگری کرویتس&zwnj;برگ روایت می&zwnj;کند. حسین روزها سر ماشین پِرِس کار می&zwnj;کند و شب&zwnj;ها تنهاست. او وطن&zwnj;اش را ترک گفته و غربت او را نمی&zwnj;خواهد. تنهاست و به معنی ِ واقعی ِ کلمه در محرومیت به&zwnj;سرمی&zwnj;برد.</p> <p>&nbsp;</p> <p><strong>مهاجرت به بحران هویت می&zwnj;انجامد</strong></p> <p>&nbsp;</p> <p>آن که وطن&zwnj;اش را ترک می&zwnj;گوید، هویت&zwnj;اش را به خطر می&zwnj;اندازد. چرا که وطن، یا شاید مردم، یا شاید ملیت یا شاید هم کشور، همه&zwnj;ی این&zwnj;ها تأثیرات ژرفی بر شیوه&zwnj;های رفتاری معینی می&zwnj;گذارند، زمینه&zwnj;های فرهنگی آدمی را می&zwnj;سازند و عواطف ِ آدمی به آنها تکیه دارد. تغییر دادن وطن به وطنی تازه، به مردمی بیگانه و ملتی بیگانه به اجبار به لرزش&zwnj;هایی در درون می&zwnj;انجامد. جامعه&zwnj;ی میزبان از مهاجر می&zwnj;خواهد خود را با هنجار&zwnj;های فرهنگی و اجتماعی ِ او تطبیق دهد. هویت مهاجر با این خواست دچار چالش شده و مهاجر با از دست دادن ِ امنیت&zwnj;های عاطفی و عادت&zwnj;های سنتی مواجه می&zwnj;شود. نتیجه&zwnj;اش اغلب، بحران و کشاکش است. اما تاریخ انسان، تاریخ مهاجرت نیز هست. ابراهیم یا آینایاس Aeneas) ) ترویایی از قهرمانان ِ مهاجران به شمار می&zwnj;آیند. آینایاس از شهر در حال سوختن&zwnj;اش می&zwnj;گریزد و پس از سرگردانی&zwnj;های بسیار در ایتالیا وطن تازه&zwnj;ای می&zwnj;یابد. سینما نیز داستان ابراهیم و آینایاس و دیگر مهاجران را روایت کرده است.</p> <p>&nbsp;</p> <p><img height="180" width="127" align="left" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/large_500angstessenseeleauf.jpg" alt="" /></p> <p><strong>اندیشه&zwnj;ی بازآموزی</strong></p> <p>&nbsp;</p> <p>یکی از این روایت&zwnj;ها، داستان تجارب یک زن و یک مرد روس است که در سال ۱۹۱۲به ایالات متحده می&zwnj;رسند. رفتار مرد با همسرش در آغاز مانند رفتار با یک حیوان بارکش است. او را کتک می&zwnj;زند و خودش را صاحب اختیار او می&zwnj;داند. اما آرام آرام چون یک آمریکایی نمونه&zwnj;ی بازآموزی می&zwnj;شود. منظر روایت این فیلم آمریکایی با عنوان &laquo;به وجود آوردن یک شهروند امریکایی&raquo; (Making an American Citizen) ساخته&zwnj;ی کارگردان پیش&zwnj;کسوت فیلم صامت، گی بلوشه (Guy-Blanch&eacute;) همان منظری است که هنوز بر بخش اعظمی از درون&zwnj;مایه&zwnj;ی مهاجرت تسلط دارد: کشور میزبان نسبت به کشور ِ مهاجر از سطح تمدن بالاتری برخوردار است. مهاجر باید تربیت بشود، باید خود را تطبیق داده تا از این طریق به جامعه&zwnj;ی بهتری &laquo;ارتقا&raquo; داده شود.</p> <p>&nbsp;</p> <p><strong>اسطوره&zwnj;ی بنیان&zwnj;گذاری آمریکا</strong></p> <p>&nbsp;</p> <p>از طریق این پروسه&zwnj;ی تعلیم و تربیت، هویت فرهنگی مورد سئوال قرار می&zwnj;گیرد، با این وصف اما این پروسه را امری ضروری دانسته می&zwnj;شود. به همین خاطر است که مخاطبان آمریکایی با اکراه فیلم &laquo;مهاجر&raquo; (Immigrant ) ساخته&zwnj;ی چارلی چاپلین را که در سال ۱۹۱۷ به نمایش درآمد، دیدند. چاپلین استقبال ِ خصمانه&zwnj;ی دنیای تازه از مهاجران اروپایی را در این فیلم به تمسخر می&zwnj;کشد. مهاجرت که از اسطوره&zwnj;های بنیان&zwnj;گذاری ِ ایالات متحده به شمار می&zwnj;آید در سینما اغلب به عنوان روایت ِ فردیت، عشق و تطبیق فرد مهاجر با جامعه&zwnj;ی میزبان تعریف می&zwnj;شود. کارگردان آمریکایی، رون هاروارد در فیلم &laquo;دور، و خیلی دور&raquo; Far and Away که در سال ۱۹۹۲اکران شد، در قالب زندگی یک زن و شوهر مهاجر ایرلندی نمونه&zwnj;ای از اسطوره&zwnj;&zwnj;ی مهاجر خوشبخت را به&zwnj;دست داد. کارگردان ِ آمریکایی، مایکل چیمینو Michael Cimino در فیلم &laquo;دروازه&zwnj;ی جهنم&raquo; Heaven's Gate روایتی به&zwnj;غایت بدبینانه از مهاجرت تعریف می&zwnj;کند. در فیلم او دامداران ِ بزرگ، مهاجران اروپای شرقی را می&zwnj;تارانند و حتی آنها را به مرگ محکوم می&zwnj;کنند.</p> <p>&nbsp;</p> <p><a href="http://www.youtube.com/watch?v=811FIFlFDN8">[مهاجر، ساخته&zwnj;ی چارلی چاپلین، ۱۹۱۷]</a></p> <p><br /> &nbsp;</p> <p><a href="http://www.youtube.com/watch?v=fPtett8XTrA">[دروازه&zwnj;ی جهنم، مایکل چیمونو، ۱۹۹۲]</a></p> <p><br /> <strong>قاره&zwnj;ی رویاها</strong></p> <p>&nbsp;</p> <p>با وجود چنین واقعیت&zwnj;هایی که مایکل چیمینو نشان می&zwnj;دهد همچنان آمریکا برای انسان&zwnj;های سراسر دنیا به مثابه سرزمین رویاهاست. اما در هر حال فرد به&zwnj;دشواری می&zwnj;تواند خود را با جامعه&zwnj;ی میزبان تطبیق دهد. اغلب پس از گذشت ِ چندین نسل تطبیق کامل مهاجران با جامعه&zwnj;ی میزبان عملی&zwnj;ست. درون&zwnj;مایه&zwnj;ی &laquo;هم&zwnj;نام&raquo; (The Namesake، محصول مشترک آمریکا و هندوستان ۲۰۰۶) فیلم ِ تازه&zwnj;ی میرا ناریس Mira Naris نیز همین است. عنوان فیلم، به تنهایی اشاره دارد به گامی سخت برای مهاجران: تطابق دادن ِ اسم خود به زبان ِ بیگانه. همچنان که افسانه&zwnj;های قدیمی می&zwnj;دانستند، اسم آدمی حامل روان اوست. کارگردان سوئدی جان تروئل با دو فیلم در اوایل سال&zwnj;های هفتاد میلادی و ایمانوئل کریالسه Emanuele Crialese کارگردان ایتالیایی با فیلم &laquo;دروازه طلایی&raquo; نگاه ِ اروپایی به اسطوره&zwnj;ی بنیان&zwnj;گذاری آمریکا را به نمایش می&zwnj;گذارند. در فیلم کریالسه که در سال ۲۰۰۶ اکران شد، مهاجران ایتالیایی بر کشتی به گل نشسته، می</p> <p><img height="180" width="137" align="left" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/large_8616_0.jpg" alt="" /></p> <p>ان رویا و واقعیت، در ناکجاآباد، میان قاره&zwnj;ها سرگردان&zwnj;اند.</p> <p><a href="http://www.youtube.com/watch?v=3M5TM94lqYY">[ هم&zwnj;نام، میرا ناریس، ۲۰۰۶]</a></p> <p>&nbsp;</p> <p><a href="http://www.youtube.com/watch?v=8DD9xNvlnEk&amp;feature=related">[دروازه&zwnj;ی طلایی، ایمانوئل کریالسه]</a></p> <p>&nbsp;</p> <p>&nbsp;</p> <p><strong>قاچاقچیان ِ متلقب آدم</strong></p> <p>&nbsp;</p> <p>تازه پس از جنگ جهانی ِ دوم بود که مهاجرت در اروپا از نظر اجتماعی اهمیت یافت و به موضوعی سینمایی تبدیل شد. یکی از نخستین فیلم&zwnj;های اروپایی در این مورد را پیترو جرمی Pietro Germi کارگردان ایتالیایی در سال ۱۹۵۰ ساخته است. او در فیلم camino della speranza مهاجران را قربانی قاچاقچیان ِ متقلب آدم و دلالان دغل&zwnj;باز ِ کار توصیف می&zwnj;کند. سیسیلی&zwnj;ها پس از این که سرشان کلاه می&zwnj;رود و متحمل ضرر مالی می&zwnj;شوند، وارد فرانسه می&zwnj;شوند. آنها یک بار دیگر به مثابه افرادی فقیر و بیچاره قربانی استثمار می&zwnj;شوند. پیام فیلم این است که فرد وقتی می&zwnj;تواند بدون از دست دادن هویت&zwnj;اش خود را با جامعه&zwnj;ی کشور میزبان تطبیق دهد که شرافت&zwnj;اش در غربت از او سلب نشود.</p> <p><br /> <a href="http://www.youtube.com/watch?v=PuL-H_9QKj0">[نمایش کامل فیلم پیترو جرمی در هفت بخش در یوتیوب]</a><br /> &nbsp;</p> <p><br /> <strong>توانایی ِ فهمیدن</strong></p> <p><br /> برای حفظ شرافت فرد مهاجر دو عامل مهم است: امکان ارتباط&zwnj;گیری مهاجران و آمادگی ارتباط&zwnj;گیریِ مردم سرزمین میزبان. این دو عامل در فیلم Katzelmacher اثر ِ تمثیلی راینر ورنر فس&zwnj;بیندر Rainer Werner Fassbinder درباره&zwnj;ی غربت وجود ندارد. کارگر مهاجر یونانی تنها به دلیل ندانستن زبان نمی&zwnj;تواند حرف جوان&zwnj;های آلمانی را بفهمد و آن جوان&zwnj;ها نیز هر نوع تفاهم اجتماعی را از او دریغ می&zwnj;دارند. غریبه تک می&zwnj;افتد و تنها به عنوان &laquo;برقگیر&raquo; ِ خشونت و سرخوردگی مورد استفاده واقع می&zwnj;شود. فیلم دوم فس</p> <p>&zwnj;بیندر در مورد وضع ِ کارگران مهاجر در آلمان &laquo;Angst essen Seele auf&raquo; نتایج روانی چنین فقدان ِ امکانات را پیش رومی&zwnj;گذارد. علی که آفریقایی است، دچار زخم معده می&zwnj;شود. در این فیلم تن علی نسبت به کشاکشِ بین فرهنگ&zwnj;ها واکنش نشان می&zwnj;دهد.</p> <p><a href="http://www.youtube.com/watch?v=MbtPqeR7st0"> [Angst essen Seele auf از راینر ورنر فس&zwnj;بیندر در ۹بخش در یوتیوب]</a></p> <p><br /> <strong>سنت&zwnj;ها یا تطبیق دادن خود با کشور میزبان؟</strong></p> <p>&nbsp;</p> <p><img height="180" width="128" align="left" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/large_475730.jpg" alt="" /></p> <p>با سینمای فس&zwnj;بیندرمشکلات ِ بینافرهنگی به یکی از مهم&zwnj;ترین درون&zwnj;مایه&zwnj;های سینمای تبدیل آلمان شد. این درون&zwnj;مایه بیشتر توسط کارگردان&zwnj;هایی با پیشینه&zwnj;ی مهاجرت شکل گرفت. هارک بوم Hark Bohm در سال ۱۹۸۷ در فیلم یاسمینِ Yasemin برای نخستین بار در سینمای آلمان کشمکش یک زن جوان ترک را بین مهاجرت و سنت به نمایش گذاشت و به گسست هویت ِ او وضوح &zwnj;بخشید. این گسست در سال ۲۰۰۴ توسط فاتیح آکین Fatih Akin در فیلمِ Gegen die Wand به اوج خود رسید. شخصیت اول فیلم زنی است که آشکارا بر سنت&zwnj;های نسل پدرومادرش عصیان می&zwnj;کند.</p> <p>&nbsp;</p> <p><a href="http://www.youtube.com/watch?v=OoEskub6VdY">[ Gegen die Wand ساخته&zwnj;ی فاتیح آکین]</a></p> <p><strong><br /> جشن زنده&zwnj;دلی</strong></p> <p>&nbsp;</p> <p>در این فاصله فیلم&zwnj;های بسیاری به زندگی روزمره&zwnj;ی مهاجرانی می&zwnj;پردازند که فقط از کشمکش تشکیل نشده بل&zwnj;که زنده&zwnj;دلی را نیز می&zwnj;شناسد. این فیلم&zwnj;ها با کمدی و شوخ&zwnj;طبعی، روایتی از اشخاصی به&zwnj;دست می&zwnj;دهند که موفق شده&zwnj;اند بعد از مهاجرت خود را با کشور میزبان تطبیق دهند و در فرهنگ کشور میزبان هویت&zwnj;شان را گسترش دهند.</p> <p>&nbsp;</p> <p><strong>میدان ِ نبرد فرهنگ&zwnj;ها</strong></p> <p>&nbsp;</p> <p>اما در عین حال اسپایک لیSpike Lee در فیلم Do the Right Thing ما را به این نکته توجه می&zwnj;دهد که حتی پس از دهه&zwnj;ها مهاجرت، درون دیگ ذوب کننده&zwnj;ی آمریکایی فرهنگ&zwnj;ها، غربت، تک افتادگی و خشونت&zwnj;های نژادپرستانه زیر سقف نازک اجتماعی پنهان شده&zwnj;اند. متیو کاسوویتس Mathie</p> <p>u Kassovitz در فیلم &laquo;نفرت&raquo; Hass دوربین را به میدان نبرد فرهنگ&zwnj;ها در حومه&zwnj;های پاریس معطوف کرده و توجه&zwnj;را به جبهه&zwnj;گیری&zwnj;های تهدیدآمیز جلب می&zwnj;کند: چه بسا تلاش فرد برای تطبیق دادن خود با جامعه کشور میزبان، به نوعی آفساید اجتماعیِ جهان&zwnj;های موازی بینجامد. قهرمانان کاسوویتس، یک یهودی، یک آفریقایی رنگین&zwnj;پوست و یک عرب هستند. حریف ِ مشترک آنها قدرتِ منظم فرانسه است. کُشتن و مُردن در نظر گرفته</p> <p>شده و محرومیت ِ غریبه هم چنان چیرگی دارد.</p> <p><a href="http://www.youtube.com/watch?v=q70QQj0KHwQ&amp;NR=1">[تریلر نفرت، متیو کاسوویتس]</a></p> <p>&nbsp;</p> <p><a href="http://www.youtube.com/watch?v=ftwpq6D-R74">[سکانس درخشانی از &laquo;نفرت&raquo;. در این سکانس یک مهاجر مقابل آینه با دشمن خیالی می&zwnj;جنگد]</a></p> <p>&nbsp;</p> <p><img height="180" width="121" align="left" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/large_poster_do_the_right_thing.jpg" alt="" /></p>