علوم انسانی و ترجمه‌ی آن در ایران

<p>اندیشه زمانه- در ادامه گفت&zwnj;وگوهایی که درباره مسئله علوم انسانی با جمعی صاحب&zwnj;نظران داشتیم، در منزل آخر پای صحبت داریوش آشوری نشستیم.داریوش آشوری، متولد ۱۳۱۷، یکی از شکل&zwnj;دهندگان به زبان فارسی مدرن در حوزه&zwnj;ی علوم انسانی است. او ترجمه کرده، لغت گردآورده، مفهوم&zwnj;سازی کرده و درباره&zwnj;ی زبان اندیشیده است، آن هم از این زاویه که چگونه زبان خود را به روی جهان باز کنیم و بتوانیم با آن مسائل جدید را درک و تبیین کنیم.</p> <p>&nbsp;</p> <p>گفت&zwnj;وگوی طولانی با داریوش آشوری از اصطلاح &quot;علوم انسانی&quot; شروع می&zwnj;شود، پس از آن بحث به زبان این علوم کشیده می&zwnj;شود. از این بحث نقبی زده می&zwnj;شود به پروژه&zwnj;ی &quot;زبان باز&quot; او.</p> <!--break--> <p>&nbsp;</p> <p>&nbsp;</p> <p>گفت و گو با داریوش آشوری در چهار قسمت منتشر می&zwnj;شود.</p> <p>&nbsp;</p> <p>&nbsp;</p> <p>&nbsp;</p> <p><strong>اندیشه&zwnj;ی زمانه: آقای آشوری، این اصطلاح &quot;علوم انسانی&quot; از کی و چگونه در زبان فارسی رایج شده است؟</strong></p> <p>&nbsp;</p> <p>داریوش آشوری: همچنان که می&zwnj;دانید، &raquo;علومِ انسانی&raquo; ترجمه&zwnj;ای ست از عنوانِ sciences humaines در زبانِ فرانسه. هسته&zwnj;ی این علوم در آن کشور روان&zwnj;شناسی، جامعه&zwnj;شناسی، و مردم&zwnj;شناسی (آنتروپولوژی) بوده است و گاه علومِ زبانی و تاریخ هم به آن افزوده می&zwnj;شود. در جوارِ آن، در آن جا علومِ اجتماعی (sciences sociales) را داریم که ، به معنایِ سرراست، علومِ مربوط به جامعه اند، یعنی علومِ اقتصادی، علومِ سیاسی، جغرافیا، و همچنین باز جامعه&zwnj;شناسی.[۱]</p> <p>&nbsp;</p> <p>در ایران، از آغاز برپاییِ دانشگاهِ تهران و در جریانِ توسعه&zwnj;ی آن، به پیروی از مدلِ فرانسوی، رشته&zwnj;یِ زبان&zwnj;هایِ خارجی، باستان&zwnj;شناسی، تاریخ، جغرافیا، روان&zwnj;شناسی و علوم تربیتی، زبان&zwnj;شناسی، و جامعه&zwnj;شناسی به دانشکده&zwnj;ی ادبیات و علوم انسانی [۲] پیوسته بود و علومِ سیاسی و اقتصادی به دانشکده&zwnj;ی حقوق و علومِ سیاسی و اقتصادی [۳]. تا این که، با برپایی دانشکده&zwnj;ی اقتصاد )در سال ١٣۴۲ (و دانشکده&zwnj;ی علوم اجتماعی )در سالِ ۱۳۵۱(، این رشته&zwnj;ها مستقل شدند. در این دوران رفته-رفته مدلِ کالج&zwnj;ها و دپارتمان&zwnj;های دانشگاه&zwnj;هایِ امریکایی بر مدلِ فرانسوی چیره شد.</p> <p>&nbsp;</p> <p>غلامحسین صدیقی، نخستین استادِ جامعه&zwnj;شناسی &ndash; به گمان&zwnj;ام از سال ۱۳۱۷&mdash;با شیوه&zwnj;ی خاص خود، از علوم انسانی سخن می&zwnj;گفت که، به گفته&zwnj;یِ او، &laquo;شانزده و بلکه هفده علم است.&raquo; او، به این ترتیب، علومِ اجتماعی را یکسره در علومِ انسانی می&zwnj;گنجاند. اما با برپایی مؤسسه&zwnj;ی مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ۱۳۳۷، اگر چه از نظر اداری وابسته به دانشکده&zwnj;ی ادبیات بود، با داشتنِ بخش&zwnj;هایِ پژوهشی و کارِ میدانی برایِ جامعه&zwnj;شناسی، مردم&zwnj;شناسی، و جمعیت&zwnj;شناسی، این رشته&zwnj;ها به عنوانِ رشته&zwnj;هایِ علومِ اجتماعی، جایگاهی مستقل از علوم انسانیِ وابسته به دانشکده&zwnj;ی ادبیات یافتند. مجله&zwnj;ای هم که آن مؤسسه از نیمه&zwnj;ی دوم دهه&zwnj;ی چهل منتشر می&zwnj;کرد &minus; و من سردبیرِ آن بودم &minus; نامه&zwnj;ی علومِ اجتماعی نام داشت. از دهه&zwnj;یِ چهل، با آمدنِ دانش&zwnj;آموختگانِ علومِ اجتماعی از امریکا &minus; که مفهومِ &laquo;علومِ انسانی&raquo; هنوز در آن جا ناآشنا بود &minus; این مفهوم که در ایران نیز چندان رواجی نداشت و معنایِ روشنی از آن در ذهن&zwnj;ها نبود، رفته-رفته هر چه بیش&zwnj;تر جای خود را به مفهومِ علومِ اجتماعی داد.</p> <p>&nbsp;</p> <p>و اما رواجِ مفهومِ علومِ انسانی در ایران، اجتماعی علومِ شاملِ ، در دهه&zwnj;هایِ اخیر می&zwnj;باید به این دلیل باشد که، از سویی، &laquo;علومِ انسانی&raquo; از نیمه&zwnj;یِ دومِ سده&zwnj;یِ بیستم مفهومِ فراگیرتری شده و علومِ اجتماعی را نیز در بر گرفته یا با آن مترادف شده است (تأثیرِ مفهومِ Geisteswissenschaften آلمانی را هم در این میان فراموش نباید کرد.).</p> <p>&nbsp;</p> <p>در چهل-پنجاه ساله&zwnj;یِ اخیر با ترجمه&zwnj;یِ مفهومِ sciences humaines از زبانِ فرانسه به human sciences در زبانِ انگلیسی، از راهِ نفوذِ فراوانِ اندیشه&zwnj;هایِ پُست&zwnj;مدرن، به&zwnj;ویژه میشل فوکو، در امریکا اکنون این مفهوم رواج یافته و چه&zwnj;بسا در بسیاری جاها جایِ مفهومِ قدیمیِ humanities را در آن زبان گرفته باشد.</p> <p>&nbsp;</p> <p>برخی دانشگاه&zwnj;های بریتانیا نیز در دهه&zwnj;های اخیر دپارتمان&zwnj;های علومِ انسانی دایر کرده اند. یکی از دلایلِ رواجِ مفهومِ علومِ انسانی شکسته شدنِ مرزبندی&zwnj;هایِ گذشته میانِ رشته&zwnj;های علومِ اجتماعی و انسانی، به معنای دیرینه، و گرایش به مطالعه&zwnj;ی میان&zwnj;رشته&zwnj;ای (interdisciplinary) در قلمروِ شناختِ رفتار و روابطِ انسانی و ساختارهای اجتماعی ست که یک سرِ آن به علومِ زیست&zwnj;شناختی می&zwnj;رسد و سرِ دیگر-اش، برای مثال، به علومِ زبان&zwnj;شناختی.</p> <p>&nbsp;</p> <p>در نتیجه، به دنبالِ مفهوم امروزیِ علومِ انسانی در اروپا و امریکا، علومِ انسانی در ایران نیز محدودیتِ معناییِ قدیم آن را ندارد و به مفهومِ فراگیرِ آن در اندیشه&zwnj;یِ پُست&zwnj;مدرن به کار می&zwnj;رود.</p> <p>&nbsp;</p> <p><strong>در اروپا، &quot;علوم انسانی&quot; محصول رویکرد فلسفه به انسان و، به سخنِ دیگر، تقویتِ گرایشِ گیتیانه (سکولار) در آن بوده است. ادبیات نیز با گرایشِ انسانیِ خود، به شکل&zwnj;گیریِ &quot;علومِ انسانی&quot; یاری رسانده است. در ایران ولی، با توضیحی که شما دادید، علوم انسانی با ترجمه پا گرفته است و آنچه اینک به نام علوم انسانی یا علوم اجتماعی می&zwnj;شناسیم، نه ربطی به فلسفه&zwnj;ای دارد که در این مرز&ndash;و- بومِ فرهنگی رایج بوده و نه به ادبیات آن. آیا بر این مبنا می&zwnj;توان گفت که این علوم یکسر با این جامعه و فرهنگ آن بیگانه&zwnj;اند؟</strong></p> <p>&nbsp;</p> <p>آشوری: این که شما گفته اید یکسره درست است. در کل، همچنان که می&zwnj;دانید، بسترِ اندیشه&zwnj;یِ مدرن انسان&zwnj;باوری (اومانیسم) است. تکیه بر انسان&zwnj;باوریِ گیتیانه (سکولار) زمینه&zwnj;سازِ آزاد شدنِ قوّه&zwnj;ی فهم در انسان از بند و زنجیری شد که چیرگیِ الاهیاتِ قرونِ وسطایی و یزدان&zwnj;سالاریِ (تئوکراسیِ) آن بر آن می&zwnj;گذاشت. پیش&zwnj;زمینه&zwnj;ی پیدایش و رشدِ علومِ انسانی در قرنِ نوزدهم جهادِ پرشوری بود که روشنگریِ قرنِ هجدهم، &quot;قرنِ روشنایی&quot;، به نامِ عقل، برایِ زدودنِ جهل و خرافه&zwnj;اندیشیِ &quot;عصرِ تاریکی&quot;، با پیش بردنِ علم، به راه انداخت و بنیادهای فلسفی و نظری آن را استوار کرد.</p> <p>&nbsp;</p> <p>بدیهی ست که تمامیِ جامعه&zwnj;هایی که در بسترِ چنین جهشِ شگرفِ تاریخی قرار نداشته&zwnj;اند و بخشِ بزرگی از آن&zwnj;ها به زور-و-ضربِ استعمارگریِ اروپایی با مدرنیّت و تمامیِ جنبه&zwnj;هایِ مادّی و اندیشگیِ آن رویارو شده اند، باید از راهِ &quot;ترجمه&quot; با دستاوردهایِ آن آشنا شوند.</p> <p>&nbsp;</p> <p>ترجمه را این جا باید با تمامیِ بُعدهایِ تو-در-تویِ فرهنگی و زبانیِ آن در نظر داشت، همچنین با تمامیِ &quot;سوءِ تفاهم&zwnj;ها&quot;یی که برمی&zwnj;انگیزد و آشوب&zwnj;هایِ ذهنی و اجتماعی&zwnj;ای که پدید می&zwnj;آورد. یعنی، با ملقمه&zwnj;سازی&zwnj;هایِ ناشیانه&zwnj; از درآمیختنِ مفهوم&zwnj;هایِ وام&zwnj;گرفته از آن سو با مفهوم&zwnj;ها و فضایِ کلیِ فهم در عالمِ دیرینه&zwnj;یِ فرهنگی و زبانیِ بومیِ خود.</p> <p>&nbsp;</p> <p>در جهانِ ایرانیِ ما &minus; به عنوانِ پاره&zwnj;ای از جهانِ زیر-و-زبر شده با ورودِ جبریِ مدرنیّت &minus; انقلابِ مشروطیت، جنبشِ ملی کردنِ نفت، انقلابِ اسلامی، دولت، مجلس، وزارتخانه&zwnj;ها، تمامیِ نهادهایِ مدرنِ اداری، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، و سیاسی، تمامیِ ساخت-وسازهایِ مدرنِ شهری و صنعتی، و همچنین تمامیِ عالمِ مفهومیِ وابسته به آن&zwnj;ها و جایگیر در زیرساختِ آن&zwnj;ها، و از جمله همین زبانی که من اکنون دارم با آن در باره&zwnj;ی این چیزها سخن می&zwnj;گویم &minus; همه و همه، به یک معنایِ بسیار گسترده، فراورده&zwnj;ی &quot;ترجمه&quot; و تاریخِ گسترش و بالندگیِ آن اند. تمامیِ &quot;روشنفکریِ&quot; ما، با آنچه از روشنگریِ اروپا آموخته و آنچه از مایه&zwnj;یِ بومی، خودآگاه و ناخودآگاه، با آن درآمیخته، فراورده&zwnj;یِ &quot;ترجمه&quot; است. در نتیجه، دانشگاه هم در جهانِ ما یک &quot;ترجمه&quot;&zwnj;یِ بومی ست از اصلِ فرنگیِ آن. به همین دلیل، مترجمان در جهانِ ما این&zwnj;همه اهمیّت دارند و نام&zwnj;شان رویِ جلدِ کتاب&zwnj;ها به&zwnj;درشتیِ نامِ نویسنده&zwnj;یِ اصلی چاپ می&zwnj;شود!</p> <p>&nbsp;</p> <p>تمامیِ رابطه&zwnj;یِ &quot;ما&quot; با جهانِ مدرن و تمامیِ دستاوردهایِ آن یک رابطه&zwnj;یِ جذبِ اُسمُزی از راهِ &quot;ترجمه&quot; است. به همین دلیل، علومِ انسانی و فلسفه&zwnj;ای که از راهِ ترجمه وارد می&zwnj;شود همه&zwnj;جا، در همه&zwnj;یِ کشورها، رنگ-و-رویِ بومیِ مفهومی و کاربردیِ خود را می&zwnj;پذیرد. این نکته را حتا در موردِ علومِ طبیعی نیز می&zwnj;توان گفت، اما نه در ساحتِ مفهومی، که وابسته به اصل می&zwnj;ماند و کمتر دگردیسیِ بومی می&zwnj;پذیرد، بلکه در ساحتِ کاربُردی.</p> <p>این نکته، که شما به آن اشاره کرده اید، درست است که علومِ انسانی و مفهوم&zwnj;هایِ آن ربطی به فلسفه&zwnj;یِ کهن بومی&mdash;یا بهتر است بگوییم، حکمتِ الاهی &minus; و جهان&zwnj;بینیِ دینیِ وابسته به آن ندارند، اما با جذبِ اُسمُزیِ فلسفه و جهان&zwnj;بینیِ اومانیستیِ مدرن رفته-رفته راه بر نفوذِ آن به درونِ فهمِ بومی گشوده می&zwnj;شود، تا به جایی که آن فلسفه و الاهیّات، چه&zwnj;بسا از چشمِ حاملانِ سنّتِ آن&zwnj;ها نیز، بر همین زمینه&zwnj;یِ فهمِ انسان&zwnj;باورانه در قالبِ اجتماعی و تاریخی فهمیده می&zwnj;شود (چنانکه &quot;اسلامیانِ&quot; انقلابی یا انقلاب&zwnj;زده&zwnj;یِ ما هم، در پرتوِ مفهومِ مدرنِ انقلاب و همه&zwnj;یِ پی&zwnj;آمدهایِ رفتاریِ آن، ناخودآگاه، &quot;اسلام&quot; را کمابیش با همین مفهوم&zwnj;هایِ گیتیانه می&zwnj;فهمند و تفسیر می&zwnj;کنند).</p> <p>&nbsp;</p> <p>در زمینه&zwnj;یِ ورود و جذبِ جهان&zwnj;بینیِ انسان&zwnj;باورانه ایدئولوژی&zwnj;هایِ سیاسیِ مدرن، از لیبرالیسم و سوسیالیسم گرفته تا کمونیسم و فاشیسم، هم نقشِ اساسی دارند. ایدئولوژی&zwnj;ها البته یک فهمِ تقلیدیِ سطحی، اما کمابیش همه&zwnj;گیر، از مفهوم&zwnj;هایِ علومِ انسانی و تاریخی و جهان&zwnj;بینیِ آن&zwnj;ها را واردِ فضایِ ذهنیّتِ بومی می&zwnj;کنند، به&zwnj;ویژه فضایِ ذهنیّتِ &quot;روشنفکرانه&quot;یِ بومی که خود فراورده&zwnj;یِ این گونه فهم از انسان و تاریخِ انسانیّت است.</p> <p>&nbsp;</p> <p>اما، در موردِ ایران می&zwnj;توان گفت، با زمین&zwnj;لرزه&zwnj;ای که با انقلابِ اسلامی در پیکره&zwnj;یِ فرهنگِ کهنِ این سرزمین رخ داده و شکاف&zwnj;ها و تنش&zwnj;هایِ ژرفی که در آن پدید آمده، نه تنها برایِ ذهن&zwnj;هایِ جویا و پُرسا، که برایِ تمامیِ جامعه&zwnj;یِ ایرانی، از هر سطح و رده، پرسش&zwnj;هایِ حیاتی&zwnj;ای پدید آمده است.</p> <p>&nbsp;</p> <p>برایِ پاسخگویی به این پرسش&zwnj;ها ست که در این سی&zwnj;ساله در میانِ روشنفکران، خودآگاه و ناخودآگاه، جنبشِ بزرگی برایِ ترجمه&zwnj;یِ متن&zwnj;هایِ فلسفه و علومِ انسانیِ مدرن به زبانِ فارسی درگرفته است. می&zwnj;توان گفت که، در پرتوِ آن پرسش&zwnj;ها و این جنبش برای پاسخگویی به آن&zwnj;ها، نه تنها سرامدانِ فرهنگیِ جامعه&zwnj;یِ ایرانی که لایه&zwnj;هایِ گسترده&zwnj;ای از طبقه&zwnj;یِ میانه&zwnj;یِ شهرنشین نیز، نسبت به جامعه&zwnj;هایِ همانند و هم&zwnj;سطح، چه&zwnj;بسا از مرحله&zwnj;یِ تقلید و تکرارِ طوطی&zwnj;وار گذشته و به درکِ منطقِ شیوه&zwnj;یِ اندیشه&zwnj;یِ مدرن و عالمِ رفتاریِ آزاداندیشانه&zwnj;یِ آن نزدیک&zwnj;تر شده اند. به همین دلیل است که، از چشمِ حاکمیّتِ بندگی&zwnj;طلب و خرافه&zwnj;پرست علومِ انسانی چیزی خطرناک شده است و به آن حمله می&zwnj;بَرَند. ساز-و-کارِ جذبِ اُسمُزی از راهِ ترجمه کارامدیِ خود را این جا نشان داده است.</p> <p>&nbsp;</p> <p>ادامه دارد</p> <p><br /> <strong>پانویس&zwnj;ها:</strong></p> <p>&nbsp;</p> <p>[۱] برای این بحث از این کتاب بهره گرفته ام:<br /> Jean-Fran&ccedil;ois Dortier, Les sciences humaines, Editions Sciences Humaines, Presse Universitaires de France, 1998</p> <p>[۲] این عنوان ترجمه&zwnj;ای ست از نامِ مدلِ اصلیِ فرانسویِ آن:<br /> Facult&eacute; des Lettres et des Sciences Humaines</p> <p>[۳] این نیز ترجمه&zwnj;ای ست از نامِ مدلِ اصلیِ فرانسوی:<br /> Facult&eacute; de Droits, des Sciences Politiques, et Economiques</p> <p><br /> <strong>مطالب مرتبط :</strong></p> <p>&nbsp;</p> <p><a href="http://zamaaneh.com/idea/2010/11/post_842.html">&bull; علوم اجتماعی و مسئله زن &ndash; گفت&zwnj;وگو با شهلا شفیق</a><br /> <a href="http://zamaaneh.com/idea/2010/10/post_827.html">&bull;&laquo;درر برابر علوم انسانی رهایی&zwnj;بخش، بدیلی وجود ندارد&raquo; &minus; گفت&zwnj;وگو با مهرداد مشایخی</a><br /> <a href="http://zamaaneh.com/idea/2010/10/post_822.html">&bull; جامعه&zwnj;شناسی ایرانی و راه&zwnj;های بن&zwnj;بست &ndash; امین بزرگیان، بابک مینا</a><br /> <a href="http://zamaaneh.com/idea/2010/10/post_814.html">&bull; نقد انگیزه&zwnj;های سیاسی و فقدان جدیت معرفتی &minus; گفت&zwnj;وگو با رضا کاظم&zwnj;زاده</a><br /> <a href="http://zamaaneh.com/idea/2010/09/post_810.html">&bull; چرا نمی&zwnj;توان جامعه&zwnj;شناسی را &laquo;اسلامی&raquo; کرد &ndash; گفت&zwnj;وگو با علی&zwnj;اکبر مهدی</a><br /> <a href="http://zamaaneh.com/idea/2010/09/post_806.html">&bull; با تحقیر عقل انسانی، نمی&zwnj;توان علوم انسانی تأسیس کرد &minus; گفت&zwnj;وگو با محمد برقعی</a><br /> <a href="http://zamaaneh.com/idea/2010/09/post_804.html">&bull; خوابی که جمهوری اسلامی برای روان ایرانی دیده است &ndash; گفت&zwnj;وگو با مژگان کاهن</a><br /> <a href="http://zamaaneh.com/idea/2010/09/post_804.html">&bull; علت هراس حکومتگران در ایران از علوم اجتماعی - گفت&zwnj;وگو با کاظم علمداری</a><br /> <a href="http://zamaaneh.com/idea/2010/09/post_796.html">&bull; مشکل حکومت اسلامی، نه علوم انسانی که آزادی&zwnj;خواهی است - گفت&zwnj;وگو با مهدی خلجی</a><br /> &nbsp;</p> <p>&nbsp;</p>