سد موصل؛ تهدیدی بارها بزرگتر از داعش

۷ آگوست ۲۰۱۴، دو ماه بعد از تسخیر موصل، دومین شهر بزرگ عراق، گروه دولت اسلامی (داعش) با هاموی‌های آمریکایی به سمت سد موصل حمله کرد. این سد در ۴۰ کیلومتری شهر تسخیر شده موصل بر رودخانه دجله بنا شده‌ است و آن زمان در دست نیروهای کرد تحت فرمان مسعود بارزانی بود. داعش اما در حمله‌اش به سد موفق شد و توانست پیشمرگه‌ها را فراری دهد و همراه با آنها، ۱۵۰۰ خدمه مشغول به کار در تأسیسات عظیم سد موصل را نیز فراری داد. داعش حتی برخی از تجهیزات سد را تخریب کرد.

روز بعد جو بایدن، معاون اول رئیس‌جمهوری آمریکا با مسعود بارزانی تماس گرفت و از او قویاً خواست تا سد را هرطور شده بازپس بگیرد. هراسی درگرفته بود که شاید داعش سد را تخریب کند و شهرهای پرشماری را از موصل گرفته تا حوالی بغداد ویران کند. ۱۰ روز بعد پیشمرگه‌ها پس از نبردی سخت کنترل سد را دوباره در دست گرفتند.

اما نبرد بر سر سد کماکان ادامه یافت و حاصل آن نزدیک‌کردن وقوع فاجعه‌ای بود که بذرهایش از ابتدا در شالوده سد ریخته‌ شده‌ بود.

بزرگترین تهدید عراق؛ سدی در جای نادرست

وقتی کارشناسان آمریکایی پس از بازپس‌گیری سد و پایان‌ یافتن درگیری‌های دشوار به آزمایش سد پرداختند، به این نتیجه رسیدند که سد در حال تخریب است. مشکل سد ساختاری نبود. سد به شکلی ساخته شده‌ بود که در برابر بمباران‌های هوایی مقاومت کند و حتی وقتی جنگنده‌های آمریکایی در جنگ خلیج ژنراتور آن را هدف قرار دادند، سد بی‌آسیب باقی ماند.

عزام الواش، یکی از مهندسان کارشناس سد موصل مشکل سد موصل را چنین خلاصه می‌کند: «جای بدی ساخته‌شد.» الواش مهندس آب و فعال حامی محیط زیست عراقی است که سال‌ها به خاطر صدام در تبعید به سر برد و پس از سقوط او بازگشت.

سد «جای بدی» ساخته شده، زیرا بستری که سد روی آن قرار گرفته، بستری از سنگ‌های حل‌شونده و تحلیل‌رونده در آب است و نمی‌تواند در برابر فشار حاصل از جرم آب و سد و نیز جریان آب مقاومت کند. بستر سد در واقع از جنس «سنگ گچ» است و متزلزل. به همین خاطر برای جلوگیری از فروریختن‌اش، لازم بود که روزانه صدها کارگر تمهیدات ویژه‌ای را عملی کنند و هرگز نباید این فرآیند متوقف می‌شد. چراکه ۱۱ میلیارد مترمکعب آب پشت سد موصل در منطقه‌ای به طول ۱۳ کیلومتر ذخیره می‌شود.

این عملیات ویژه چیزی نیست به جز سیمان‌ریزی دائمی در بستر سد، تا وقتی سنگ گچ‌ها خورده می‌شوند و حفره ایجاد می‌کنند، مخلوط سیمانی این حفره‌ها را پر کند. مرحله‌ اول فاجعه، خورده‌شدن بستر است که حفره‌ها را ایجاد می‌کنند؛ مرحله دوم جاری شدن آب بین این حفره‌ها در بستر است که لایه‌ها را جابجا می‌کند؛ و بالاخره مرحله سوم هم شکست سد. مهندسان آمریکایی این سه مرحله را در نموداری مثلثی تصویر کرده‌اند و نام آن را «مثلث مرگ» گذاشته‌اند.

با وجود این تهدید، با آمدن داعش کارگرها رفتند و این عملیات روزانه متوقف شد. اطلاعات دقیقی از مدت توقف در دست نیست، چرا که مقام‌های عراقی از به‌ رسمیت‌ شناختن خطر این سد امتناع می‌کنند.

بسیاری از آنها ماجرای تهدید سد را از نظرگاه تئوری توطئه می‌بینند و آن را پروپاگاندای آمریکایی‌ها می‌دانند. محسن الشماری، وزیر سابق منابع آب عراق در نوامبر ۲۰۱۵ گفته‌ بود «هر که می‌گوید سد موصل ممکن است فروبریزد، حرف مفت می‌زند». او که از پیروان مقتدی صدر بود، هرگز حاضر به دیدار با آمریکایی‌ها نشد. وزیر بعدی، حسن الجنابی نیز درباره خطر شکست سد موصل گفت که از ادعاهای آمریکایی‌ها آگاه است، اما چون خودش شخصاً از سد بازدید نکرده، نمی‌تواند آنها را تأیید کند. ریاض النائمی، رئیس سد موصل هم که از زمان دولت بعث در این مقام بوده، می‌گوید: «مشکلاتی داریم. اما آمریکایی‌ها اغراق می‌کنند. این سد نمی‌شکند. همه‌چیز روبه‌راه است.» مقام‌های آمریکایی اوایل ۲۰۱۶ نزد او رفتند و عکس‌های ماهواره‌ای از میزان نفوذ آب از بستر سد را نشانش دادند، اما او تغییری در موضعش نداد. حالا او می‌گوید تنها سه‌هفته فرآیند ریختن سیمان متوقف بوده، وزیر از حدود چهار ماه می‌گوید، و مهندسان عراقی ناظر سد به خبرنگاران از ۱۸ ماه توقف سخن می‌گویند.

سدی حاصل جنگ ایران و عراق

دهه ۱۹۷۰ دولت‌های ترکیه و سوریه سدسازی بر رود فرات را آغاز کردند و این کار باعث شد تا آب رودخانه در پایین‌دست عراق کم‌ و‌ کمتر شود و ده‌ها هزار کشاورز وادار به ترک زمین‌های خود و مهاجرت اقلیمی شدند. صدام حسین نیز این کار را شروع کرد و پروژه‌های سدسازی بر دجله و فرات را تحت عنوان کلی «شبه‌جزیره» کلید زد. کارشناسان غربی به عراق آمدند تا مکان‌های مناسب را پیدا کنند و تنها چند مکان معدود برای ساختن سد بر دجله مشخص شد. محل کنونی، در شمال موصل یکی از آنها بود که در کنار زمین‌های وسیع قابل کشت‌ و‌ کار قرار داشت و آب سد می‌توانست برای آنها به کار رود.

با این حال، بستر سنگ گچی آن محل مشکلی اساسی بود و پروژه سد موصل هنوز به همین دلیل کلید نخورده بود. اما صدام جنگ با ایران را بر سر رودی دیگر آغاز کرد. ۱۹۸۱ جنگ به بن‌بستی خونین بدل شده‌ بود و بیشتر در کناره مرزها جریان داشت. بصره، شهر عراقی نزدیک خوزستان در جنوب این کشور، محل اصلی استقرار ارتش عراق در جریان جنگ آن سال‌ها بود. همزمان میزان بارش کمی بیشتر شده‌ بود و به لحاظ تاریخی، هرگاه بارش افزایش می‌یافت، طغیان دجله جنوب عراق را به قول یک افسر عراقی، به «دریاچه‌ای بزرگ» بدل می‌کرد. ۱۹۵۴ و ۱۹۶۹ دو سیلاب بزرگ بصره را در هم کوفته بود و حالا خطری شبیه همین صدام را نگران وضعیت ارتش خود در جنگ با ایران کرده‌ بود زیرا آنها هم در بصره مستقر بودند.

۱۹۸۱ صدام با توجه به ملاحظات جنگ دستور ساخت سریع سد را به ارتش داد و ارتش آغاز کرد. سد سه‌ساله و با کار شاق کارگران چینی پایان یافت و در این میان ۱۹ کارگر چینی نیز حین کار کشته‌ شدند که اکنون یادبودی به انگلیسی و چینی (و نه عربی) بدون ذکر علت مرگ برای آنها بالای سد ساخته شده. اما علت هولناک بود: کارگرها با سقوط در بین سیمان‌های خیس سد مردند، اما وقتی داخل سیمان می‌افتادند، کسی سیمان‌ریزی را متوقف نمی‌کرد. دستور آمده بود که کار باید بی‌وقفه ادامه یابد و ۱۹ کارگر چینی در بین سیمان‌های سد دفن شدند. شرکتی سوئیسی به صدام وعده داد که مشکل سنگ گچ را حل خواهد کرد و آن وقت عملیات ریختن مخلوط سیمان در بستر شروع شد. اما از همان زمان مشخص بود که تصمیم نادرست است. صدام دستور ساختن سدی دیگر را در شهر بادوش داد تا همچون دیواری محافظتی در صورت شکستن صد موصل، جولی سیلاب سهمگین را بگیرد. اما ۴۰ درصد از آن تمام نشده بود که صدام به کویت حمله کرد و در نهایت، پس از ورود آمریکا و بمباران تجهیزات عراق و نیز وضع تحریم‌ها، این سد هرگز پایان نیافت. پس از سقوط او نیز در سال ۲۰۱۱ دولت عراق با شرکتی ایتالیایی برای مرمت سد به مذاکره نشست و این شرکت پذیرفت، اما نهایتاً هرگز تا آوریل ۲۰۱۶ وارد عراق نشد، زیرا بغداد رشوه زیادی از آنها خواسته بود و ایتالیایی‌ها هم نمی‌خواستند مبلغی آن‌چنانی را به‌عنوان رشوه بپردازند.

خطرناک‌ترین سد دنیا

سال ۲۰۰۶، گردان مهندسان ارتش آمریکا از سد بازدید کرد و در گزارشی هولناک توضیح داد که «سد موصل خطرناک‌ترین سد دنیا است.» دولت آمریکا بر بغداد فشار آورد تا ظرفیت ذخیره سد را با بالاآوردن ارتفاع بستر به میزان ۱۰ متر کاهش دهد. اما فشارها پس از داعش کاهش یافت.

در فوریه امسال سفارت آمریکا در بغداد اعلامیه‌ای صادر کرد که ادبیات‌اش از عرف ادبیات دیپلماتیک، ادبیاتی که نمی‌خواهد تشویش و تنش و اضطراب بیافریند، به شکل معناداری فاصله داشت: «سد موصل با تهدید جدی و بی‌سابقه شکستی فاجعه‌بار رویارو است. و هشدار اندکی راجع به آن داده می‌شود.» اندکی بعد سازمان ملل هم بیانیه خود را درباره احتمال فروریختن سد موصل صادر کرد: «ممکن است صدها هزار انسان کشته‌شوند.» اما آمریکایی‌ها خیلی اوقات هم سکوت کرده‌اند و واشنگتن نمی‌خواهد تهدید سد را دیگر به اطلاع عمومی برساند.

در ژانویه ۲۰۱۶، کارشناسان آمریکایی دریافتند که یک بلوک سی‌متری سد کج شده، زیرا یک سوی آن نشست کرده‌است. وزارت خارجه اما از انتشار عمومی گزارش امتناع کرد، درحالی‌که این چهارمین بار است که از نوامبر ۲۰۱۵، بخشی از سد جابجا می‌شود. کمی بعدتر، آمریکایی‌ها در گزارش دیگری هشدار دادند که قسمت‌های مختلف سد به شکل نامتناسب حرکت کرده، آب به سرعت از زیر آن بیرون می‌زند، آب خروجی از درصد سنگ گچ محلول بیشتری برخوردار است که نشانه خورده‌شدن بیشتر بستر است، و حفره‌های بزرگتری زیر بستر به وجود آمده. از انتشار عمومی این گزارش هم جلوگیری شد.

اکنون کارخانه ساخت سیمان موصل در دست داعش است؛ جایی که مواد سیمان‌ریزی روزانه سد را تأمین می‌کرد.  از ۱۱ ماشین سیمان‌ریزی سد اکنون تنها چهار عدد از آنها فعال است. سد موصل دو دریچه کنترل دارد تا در مواقع اضطراری آب ذخیره سد را به سرعت خالی کند؛ امروز یکی از دریچه‌ها شکسته و دیگر قابل بازشدن نیست. سیمان‌ریزی بدون تکنولوژی ایکس‌ری انجام می‌گیرد و تنها به‌واسطه شهود سرمهندسان است؛ در واقع آنها نمی‌دانند چه حفره‌ای، با چه حجمی یا چه شکلی را پر می‌کنند. و این در حالی‌است که اکنون تحقیقات از وجود ۲۳ هزار متر مکعب حفره زیر سد موصل خبر می‌دهند. حفره‌ها رو به بزرگ‌شدن هستند و حتی بعضی از آنها به پهنای ۶۵ پایی رسیده‌اند.

به همین خاطر، بزرگترین تهدید مردم شمال عراق نه حاکمان شهرها و خیابان‌ها، نه حتی داعش، بلکه سد موصل است. اما رهبران عراق به دلیل واکنش عامه چندان از جدیت خطر سخن نمی‌گویند و عمق تهدید را پنهان می‌کنند، در حالی‌که هر کس خارج از دستگاه دولتی از سد بازدید کرده، هشدار داده‌ است که زمان کمی برای وقوع از فاجعه باقی مانده. بهار امسال برف‌ها آب می‌شوند و آب‌راهه‌ها به ذخیره سد می‌ریزند و معلوم نیست که آیا این‌بار سد موصل تحمل فشار را خواهد داشت یا نه.

یک چیز ولی معلوم است: اگر سد بشکند، سیلاب حاصل تا صدمایلی آن هرچه پیش رویش باشد، با خود می‌برد و موج‌هایی به طول ۱۰۰ پا (حدوداً ۳۰ متر) به وجود خواهد آورد. در کمتر از سه ساعت قسمت عظیمی از موصل زیر آب فروخواهد رفت و ظرف ۴ روز، موجی به بلندای ۵ متر (۱۶ پا) به خودِ بغداد خواهد رسید؛ شهری با شش میلیون جمعیت. و تا آنجا، تمام شهرهای کناره رود، یعنی قلب جمعیتی عراق، تخریب خواهند شد.

فاجعه حاصل از شکسته‌شدن موصل را فاجعه‌ای در ابعاد «طوفان نوح» توصیف می‌کنند. الواش می‌گوید: «اگر بشکند، دیگر فرصتی برای هشدار هم نیست.» و تخریب حاصل، به تخریب انفجار بمب اتم بی‌شباهت نخواهد بود.

منبع: نیویورکر