نوروز در آن‌سوی جیحون

نوروز بین تاجیکان، به همان اندازه که تاریخ یک قرن گذشته‌‌ی آن با دیگر مردم فارسی‌زبان متفاوت است، فرق دارد. نوروز اصولاً بین مردم کشورهای مختلف آسیای میانه با شیوه و رنگ گوناگونی برگزار می‌شود. چه در دوران شوروی و چه قبل از آن و چه در زمان حال. اما امروز از نوروز بین تاجیکان صحبت خواهیم کرد. با کیومرث عطا که از روزنامه‌نگاران تاجیک مقیم تاجیکستان است و در رابطه با کسب خود در مناطق مختلف تاجیکستان از بدخشان تا کوهسارهای دوردست پامیر سفر کرده است و از روزگار و جشن‌های این مردم دیده و شنیده‌های زیادی دارد.

تفاوت‌های جشن نوروزی در شمال و جنوب تاجیکستان

کیومرث عطا درباره‌ی تفاوت‌های نوروز در شمال و جنوب تاجیکستان می‌گوید: «طبیعتاً در تاجیکستان در منطقه یا ولایت بدخشان و پامیر مردم نوروز را به‌خوبی جشن می‌گیرند. تا جایی که من می‌دانم، نوروز یک جشن خانوادگی برای بدخشانی‌هاست. آن‌ها در هر جایی جشن می‌گیرند. حتی وقتی یک نفر از فرزندان همین بدخشانی‌ها بر سر خوان نوروزی شرکت نکند یا نباشد، حتماً والدین‌شان از آن‌ها دلگیر می‌شوند. من در منطقه‌ی شمال تاجیکستان به‌دنیا آمده‌ام. نوروز در شمال تاجیکستان مخصوصاً در منطقه‌ای که با ازبکستان هم‌مرز است، تنها برای یک یا دو روز جشن گرفته می‌شود و رسم خوان نوروزی در خانواده را ندارد. فقط «هفت‌‌سین» یا «هفت‌‌شین» دارد و در روستاها و در محله‌های شهرها جشن گرفته می‌شود.»

نوروز در دوشنبه

کیومرث عطا درباره‌ی چگونگی برگزاری نوروز در دوشنبه می‌گوید: «درست است که نوروز بدخشان با نوروز شمالی‌ها و جنوبی‌ها فرق می‌کند. همانطور که گفتم نوروز واقعاً برای بدخشانی‌ها یک جشن ملی و یک جشن خانوادگی است و برای آن‌ها ارزش بیشتری از ما دارد. نوروز اما خصوصاً برای دوشنبه‌‌ای‌ها روزی‌ است که مردم از حال و احوال نزدیکان خودشان و همسایه‌های خودشان خبر می‌گیرند و گرد خانه جمع می‌‌آیند و حال همدیگر را می‌پرسند. این است که دختران تاجیک تنها در این روز از لباس ملی‌شان استقبال می‌کنند، لباس ملی را بر می‌کنند، این است اصلاً. تفاوت مثلاً نوروز پامیری‌ها، بدخشانی‌ها با دوشنبه‌ای‌ها و اهالی شمال تاجیکستان این است که آن‌ها واقعاً تا جایی که من شنیدم‌، آتش می‌گیرانند و جوانان لباس ملی می‌پوشند و به کشتی‌گیری مشغول می‌شوند. کشتی‌ ورزش ملی تاجیکستان به‌شمار می‌آید تا آن حد که در میدان‌ها جوانان، حتی پیران و موسپیدان کشتی‌گیری و زورآزمایی می‌کنند در این روز.»

نوروز در سمرقند

با این‌حال باید گفت تاجیکان در نوروز اصولاً مراسم تحویل سال را جشن نمی‌گیرند. در واقع معنای اصلی تحویل سال در بین تاجیکان از بین رفته است. هرچند ۱۳ روز قبل از نوروز و همین طور ۱۳ روز بعد از نوروز، جشن‌های نوروزی در تمام گوشه و محل، مدرسه و کارخانه‌ها جشن گرفته می‌شود. شاید بشود گفت که نوروز برای تاجیکان به معنای فرارسیدن بهار و بیداری طبیعت است. رابرت کلاین استاد زبان انگلیسی در شهر سمرقند که ده سال در این شهر زندگی و کار کرده و با مردم تاجیک‌زبان نشست و برخاست‌های زیادی داشته است، درین‌باره و همین‌طور از مشاهداتش از نوروز می‌گوید: «در سمرقند نوروز جشنی خرسند بود. و طبعاً به همین دلیل ما هم به سمرقند طرف می‌رفتیم. در سمرقند نوعی شیرینی هست که به آن «سومنت» می‌گویند و از اولین دانه‌های گندم در فصل بهار آن را می‌پزند و برای همین هم بسیار شیرین است.»

رابرت کلاین در ادامه می‌افزاید: «سفره‌ی نوروزی برای تاجیکان بسیار مهم است. در این سفره هرچند همیشه هفت سین را نمی‌شود دید، اما سر سفره تاجیکان همیشه دست‌‌پخت‌هایی با استفاده از سبز‌ی‌های تازه‌رسته‌ی بهاری هست؛ دست‌‌پخت‌هایی مثل سوملکی علفین، منتو و سوملک. اما داستان حلیصه و سوملک جداست و مراسم‌ خاص خود را دارد. مردها مسئول پختن حلیصه هستند و زن‌ها نیز در پختن سوملک شب را روز می‌کنند. دور آتش سوملک زنان و دختران آواز می‌خوانند و مردم تاجیک معتقدند که اگر کفگیر سوملک را به دست بگیرید و دیگ سوملک را به‌هم بزنید، سال نو سرشار از خبرهای خوش خواهد بود و سال نو برای شما پر برکت خواهد شد.»

کاسه‌های سوملک و حلیصه

زنان‌ با کاسه‌های پر از سوملک می‌آیند و به مردهای خانواده‌ی خود پیشکش می‌کنند و مردها نیز همین‌طور با کاسه‌هایی پر از حلیصه برمی‌گردند. اما این آیین به آن معنا نیست که مراسم‌ نوروزی زنانه و مردانه‌اند. مراسم‌ نوروزی همیشه آمیخته با مرد و زن، پیر و جوان، کودک و نوجوان برگزار می‌گردد و در رقص‌های نوروزی و در مسابقه‌های نوروزی همه‌ی‌ آن‌ها پا به پای همدیگر جشن می‌گیرند و شادی می‌کنند. مسابقه‌های نوروزی بین مدرسه‌ها و محله‌ها و همین‌طور کارخانه‌ها یکی از سنت‌هایی است که سال‌ها در آسیای میانه رواج دارد. این آیین با بازی‌های ورزشی آغاز می‌شود و با آشپزی، طراحی، لباس و همین‌طور زردوزی ادامه می‌یابد و با شعر و سرودخوانی به انجام می‌رسد.

نشاندن و سبز شدن نهال‌ها

اما بیش‌تر از همه در محله‌های شهرها تمیز کردن خیابان و نهال نشاندن در کنار خیابان‌ها یکی از سنت‌های نوروزی است که در تمام کشورهای آسیای میانه می‌شود مشاهده کرد. مردم تاجیک معتقدند که هر انسان باید در طول عمر خود یک درخت سبز کند. اما بعضی از مردم دوردست و حاشیه‌نشین معتقدند که انسان باید به تعداد درخت‌های نابود‌کرده‌اش نهال نشاند و تا سبز شدن آن مراقب و مسئول آبیاری هر نهال نشانده‌ی خود باشد. دلشاد فرهاد زاد از شاعران جوان سمرقند است و از مراسم نهال نشانی در سمرقند می‌گوید که در روزهای جشن نوروز مردم و کودکان محل‌ها و مدرسه‌های مختلف گردهم می‌آیند تا هر نفر یک نهال در خاک بنشاند و با نیت نیک به آن آب دهد. اما دلشاد فرهادزاد می‌گوید که این روزها این مراسم به شیوه‌ی قدیمی گسترده و پرطرفدار نیست و از خاطرات خود با پدربزرگ و پدر خود می‌گوید که در روزهای نوروز دور محل خود نهال درخت‌های مختلف می‌کاشتند. دلشاد دوست دارد این سنت قدیمی را با ابتکار خود دوباره به پای بگذارد و باغ از بین رفته‌ی پدربزرگش را دوباره سرسبز کند.

دلشاد فرهادزاد از خاطرات خود با ما سخن می‌گوید. او می‌گوید: «من فقط در یاد دارم که همراه پدرم پشت خانه نهال کاشته بودیم و از آن موقع تا امروز دیگر نهال نکاشتم. اما می‌دانید، پدر من باغبان بود. در کودکی، در یادم هست که در خانه‌ی ما، در حوالی ما درخت‌های نادری بودند که الان، به مرور زمان بیش‌ترشان خزان و نابود شده‌اند. من درخت‌ها را خیلی دوست می‌دارم و برای همین امید دارم که یک وقت باغبان شوم.»

گذشتن از گناه دوستان و آشنایان

در روزهای نوروز بین تاجیکان همین‌طور رسم است که از گناه دوستان و دشمنان بگذرند و با همسایه‌های قهری و یا جنگی خود ابراز دوستی کنند و سر یک سفره بنشینند. هرچند مراسم‌های نوروزی در بین تاجیکان مناطق مختلف با شیوه‌های گوناگون جشن گرفته می‌شود، اما فلسفه و آمیخته بودن آن با بهار منطق نوروز را در همه‌ی مناطق همسان و یکنواخت کرده است. در همه‌ی مناطق آسیای میانه می‌شود گفت که از دوران قدیم تا به حال فرارسیدن بهار و بیداری طبیعت و به سر شدن زمستان باعث جشن و شادی بوده است. در طول این همه بالا و پایین شدن‌های سیاست و شیوه‌ی زندگی، نوروز در این مناطق برپا و برجا مانده است.