مجتبا یوسفی‌پور- در چند سال گذشته، تعدادی از فیلم‌های موسوم به «توقیفی» سینمای ایران که عمدتاً پیش از آغاز به کار معاونت سینمایی جدید ساخته شده بودند، موفق شدند تا از محاق توقیف درآمده و رنگ پرده را ببینند.
مسئولان سینمایی هم همواره در گفت‌وگوهای رسانه‌ای، دلایل توقیف این فیلم‌ها را تلویحاً نظرات شخصی و نادرست مسئولان سینمایی پیشین عنوان کرده و سعی می‌کردند تا با این‌کار هم برای خود وجهه‌ای مناسب در اذهان عمومی و برابر سینماگران بسازند و هم در مواقع نیاز و به‌عنوان مثال برای رونق بخشیدن به جشنواره‌ی فیلم فجر از آنها استفاده کنند. «به رنگ ارغوان»، «تسویه حساب»، «سفر سرخ» و «آتشکار» از جمله فیلم‌هایی بودند که با دستور معاونت سینمایی جدید موفق شدند به اکران عمومی برسند. اما حال با باز شدن پرونده‌ی اکران فیلم‌ها در سال ۹۰ و با توجه به تولیدات گسترده‌ی سال گذشته، بسیاری از فیلم‌ها متقاضی دریافت پروانه‌ی نمایش عمومی هستند.
در این میان معاونت سینمایی دچار مشکلاتی شده که این معاونت را در موقعیتی متناقض قرار داده است. معاونتی که تا چند ماه پیش از برخورد سلیقه‌ای در دوره‌های پیشین و عدم نظارت درست بر فیلم‌ها در مرحله‌ی پیش از ساخت سخن می‌گفت، حال با فهرست بلندبالایی از فیلم‌ها روبروست که به احتمال زیاد بسیاری از آنها به‌زودی رنگ پرده را نخواهند دید. زمزمه‌ی توقیف برخی از تولیدات امسال از زمان جشنواره فیلم فجر آغاز شد. در جشنواره‌ی فیلم فجر برخی فیلم‌ها در هیچیک از بخش‌های جشنواره پذیرفته نشدند و این امر شایعاتی را در میان اهالی سینما و مطبوعات به‌وجود آورد. آن زمان، مسئولان دلیل عدم نمایش برخی از این فیلم‌ها را محدودیت ظرفیت پذیرش فیلم‌ها در جشنواره بیان کردند. اما حال با باز شدن پرونده‌ی اکران سال ۹۰ و تقاضای پروانه‌ی نمایش از سوی فیلمسازان، مسئولان ترجیح داده‌اند تا سکوت پیشه کرده و پاسخ روشنی به سؤالات در ارتباط با این فهرست جدید فیلم‌های توقیف و یا ممیزی شده ندهند.
فهرست تازه‌ی توقیفی‌ها
از تولیدات سال گذشته، دو فیلم از ساخته‌های «فریدون جیرانی» دچار مشکل شده‌اند که گویا فعلاً مشکل یکی از آنها یعنی «قصه‌ی پریا» با تغییراتی در فیلم و حذف صحنه‌های مصرف مواد مخدر حل شده و این فیلم قرار است به‌زودی به‌نمایش درآید. اما به‌نظر می‌رسد مشکل دیگر فیلم «جیرانی» یعنی «من مادر هستم» به علت «نوع روابط اشخاص در فیلم» غیر قابل حل است.
دیگر فیلمی که باز به دلیل «نوع روابط نمایش داده‌شده در فیلم» دچار مشکل شده، «زندگی با چشمان‌بسته» ساخته‌ی «رسول صدرعاملی» است. «صدرعاملی» در ارتباط با ممیزی وارد شده بر فیلم «زندگی با چشمان بسته» می‌گوید: «اگر قرار باشد اصلاحاتی که بر فیلم وارد شده است را اعمال کنم، چیزی در حد تیتراژ شروع و پایان فیلم باقی خواهد ماند. اصلاحات وارد بر فیلم در حد حذف یک کاراکتر است.»
هر دو فیلم «جیرانی» و «صدرعاملی» پیش از ساخت، فیلمنامه‌ی خود را به تصویب رسانده و با طی مراحل قانونی ساخت تولید شده‌اند. حال معلوم نیست چرا این «روابط مشکل‌دار» در زمان تصویب فیلمنامه بیان نشده‌اند تا فیلمسازان پیش از ساخت و صرف هزینه و وقت دست به اصلاح آن بزنند؟
«انتهای خیابان هشتم» آخرین ساخته‌ی «علیرضا امینی» نیز به‌دلیل محتوایی دچار مشکل است. قصه‌ی فیلم حول محور «دیه» و چگونگی تأمین آن است که گویا روایت «امینی» از این مشکل، زیاد به مذاق مسئولان خوش نیامده است. همچنین گفته می‌شود برخی از نماهای فیلم باید حذف شوند تا فیلم بتواند پروانه‌ی نمایش بگیرد. «جواد شمقدری»، معاونت سینمایی وزارت ارشاد در ارتباط با این مشکلات این‌گونه می‌گوید: «ساختار و شاکله‌ی کلی فیلم ممکن است بخشی از مخاطبان را دچار سوء‌تفاهم کند، برداشت‌های دیگری را داشته باشند و یک نگرانی و ناامنی فکری را برای بخشی از مخاطبان ایجاد کند.»
آخرین خبر‌ها، حکایت از آن دارند که ظاهراً «امینی» تن به تغییراتی در فیلم داده و آن را برای بازبینی مجدد ارسال کرده و به احتمال زیاد به‌زودی به نمایش در خواهد آمد.
دیگر فیلمسازی که آخرین ساخته‌اش بلاتکلیف مانده «کیانوش عیاری» است که با آن‌که فیلم «خانه‌ی پدری» او نیز تمامی مراحل قانونی ساخت فیلم در ایران یعنی تصویب فیلمنامه و گرفتن پروانه ساخت را طی کرده، اما در اکران دچار مشکل شده و نامش در فهرست فیلم‌های بلاتکلیف امسال قرار گرفته است.
«علیرضا سجادپور» معاونت امور نظارت و ارزشیابی در پاسخ به پرسش خبرنگار «کافه سینما» در ارتباط با مشکلات نمایش سه فیلم اخیر پاسخ جالبی می‌دهد. او می‌گوید: «در سال اخیر نزدیک به ۱۲۰ فیلم ساخته شده است یا در حال ساخت است، حال اینکه ما بیاییم هر روز در مورد چند فیلم خاص سخن بگوییم چندان جالب به نظر نمی‌رسد و به گمانم نباید این قدر روی این موضوع مانور داد.» و در ادامه می‌افزاید که همه‌ی فیلم‌ها می‌توانند به نمایش عمومی درآیند «اگر عوامل سازنده این ۳ فیلم تن به ممیزی خوردن بعضی از لحظات این فیلم‌ها دهند.»
شاید بد نباشد بدانید بنا به گفته‌ی کسانی که در جریان فیلم «خانه‌ی پدری» هستند، این «ممیزی خوردن بعضی لحظات» معنایش برای این فیلم، حذف یک اپیزود ۳۰ دقیقه‌ای از آن است، چیزی که به احتمال زیاد «عیاری» تن به آن نخواهد داد.
به فهرست فیلم‌های بلاتکلیف می‌توان فیلم‌های «سبب من» ساخته‌ی «بهرام بهرامیان»، «خیابان‌های آرام» ساخته‌ی «کمال تبریزی» و «باگت» ساخته‌ی «سامان مقدم» را افزود.
«کمال تبریزی» که پیشتر فیلم‌های موفقی چون «لیلی با من است» و «مارمولک» را ساخته است، سال گذشته با فیلم «خیابان‌های آرام» در جشنواره‌ی فیلم فجر حاضر شد و از همان زمان زمزمه‌ی توقیف فیلم آغاز شد. «محمود رضوی» تهیه‌کننده‌ی فیلم به «خبرگزاری مهر» اعلام کرده است که فیلم را پس از نمایش در جشنواره‌ی فیلم فجر جهت بازبینی به شورای نظارت ارائه کرده است، اما هنوز پاسخی مبنی بر صدور یا عدم صدور پروانه نمایش این فیلم دریافت نکرده است.
یک سینما و هزار ناظر
اما تمامی فیلم‌ها از جانب وزارت ارشاد اسلامی دچار مشکل نمی‌شوند و گاه دخالت‌هایی خارج از حیطه‌ی وزارت ارشاد مانع از اکران فیلمی می‌شود. این یکی از مشکلاتی است که فیلمسازان ایرانی با آن دست به گریبان هستند.
در سال‌های گذشته شاهد بودیم که فیلم‌هایی که به ظاهر از نظر وزارت ارشاد اسلامی مشکلی برای اکران عمومی نداشتند، با دخالت ارگانی دیگر از نمایش عمومی آنها جلوگیری می‌شد. معروف‌ترین مثال در این مورد فیلم «به رنگ ارغوان» ساخته‌ی «ابراهیم حاتمی‌کیا» است که با دخالت وزارت اطلاعات از نمایش آن جلوگیری شد و رایزنی‌ها و نامه‌نگاری‌های «حاتمی‌کیا» برای گرفتن مجوز نمایش بی‌فایده بود و او مجبور شد برای گرفتن مجوز نمایش عمومی فیلمش، شش سال صبر کند.
«سفر سرخ» ساخته‌ی «حمید فرخ‌نژاد» نیز از فیلم‌هایی بود که از نظر وزارت ارشاد مشکلی برای نمایش عمومی نداشت، اما تهیه‌کننده‌ی فیلم یعنی صدا و سیما از اکران آن جلوگیری کرد.
امسال نیز یک فیلم با این مشکل مواجه شده است. «اسب حیوان نجیبی است» ساخته‌ی «عبدالرضا کاهانی» که در بخش جنبی جشنواره فیلم فجر نیز به نمایش درآمد، ظاهراً از نظر وزارت ارشاد مشکلی برای نمایش عمومی ندارد، اما این نیروی انتظامی است که با نمایش آن مشکل دارد. وزارت ارشاد نیز نمایش عمومی این فیلم را مشروط به حل مشکل با نیروی انتظامی کرده است. «علیرضا سجادپور»، معاونت نظارت و ارزشیابی در ارتباط با مشکل این فیلم راهکاری ارائه داده است. سجادپور گفته است: «آقای کاهانی و عوامل فیلم «اسب حیوان نجیبی است» بروند مذاکرات با نیروی انتظامی را آغاز کنند، اگر مشکلات رفع نشد و به نتیجه نرسیدند ما هم وارد می‌شویم و گفت‌و‌گو و مذاکره با دوستان زحمتکش نیروی انتظامی را انجام خواهیم داد. هرچند که بهتر بود از همان اول برای ساخت این فیلم یک مشاور نیروی انتظامی در کنار این فیلم قرار می‌گرفت که دیگر چنین مشکلاتی پیش نیاید.»
با این تفاصیل ظاهراً از این پس فیلمسازان باید متناسب با موضوع فیلم خود، علاوه بر مجوز گرفتن از ارشاد، از سایر نهاد‌ها نیز مجوز لازم را دریافت کنند تا بعد‌ها در هنگام نمایش دچار مشکل نشوند.
مشکل گذر زمان
اما این توقیف‌ها حتی اگر بعد از مدتی رفع شوند، باز مشکلاتی برای سینماگران ایجاد می‌کنند. پیشتر در مواردی مانند فیلم «سنتوری» با بیرون آمدن سی دی غیرمجاز فیلم، دیگر رفع توقیف نیز نمی‌توانست کمکی به فیلم بکند و بالطبع تهیه‌کننده نمی‌توانست امیدی به بازگشت سرمایه‌اش داشته باشد. مشکل دیگر این است که با گذشت زمان، برخی فیلم‌ها دیگر نمی‌توانند خود را وارد جدول اکران سال نمایند. یکی از فیلم‌هایی که دچار این مشکل شده است، فیلم «زادبوم» ساخته‌ی «ابوالحسن داوودی» است که در سال ۱۳۸۷ تولید شد و بعد از کش و قوس‌های فراوان و اخبار ضد و نقیض مبنی بر اکران و عدم اکران آن، همچنان تکلیف نمایش‌اش مشخص نشده است. به‌تازگی معاونت نظارت و ارزشیابی در ارتباط با این فیلم به نکته‌ای اشاره کرده است که می‌تواند در آینده برای اکران بسیاری از فیلم‌های توقیفی مشکل ایجاد کند. «سجادپور» در این زمینه می‌گوید: «فیلم «زادبوم» مجوز اکران عمومی در سینما را نخواهد گرفت، چون فیلمی که ۳ سال از عمر آن می‌گذرد به بخش سینمای خانگی ارجاع داده می‌شود.» هرچند به گفته‌ی او سازندگان فیلم هنوز درخواستی برای عرضه‌ی فیلم در شبکه‌ی خانگی نیز ارایه نکرده‌اند.
با این حساب، فیلم‌های توقیف شده زمان محدودی دارند تا بتوانند به نمایش عمومی برسند و با گذشت زمان، دچار مشکلی مشابه فیلم «زادبوم» نشوند. این محدودیت زمان می‌تواند فیلمسازان را تحت فشار قرار دهد تا از این پس راحت‌تر به اصلاحات و ممیزی مورد نظر ارشاد تن داده و پیش از آن‌که مهلت اکران را از دست دهند، فیلم را به نمایش عمومی درآورند.
و سرانجام مخالفان
به‌تازگی فیلم «شهرت» ساخته‌ی «ایرج قادری» نیز پس از یازده سال، مجوز نمایش عمومی پیدا کرد و در شبکه‌ی ویدئویی خانگی پخش شد.
رفع توقیف از این فیلم و فیلم‌هایی چون «به رنگ ارغوان»، «تسویه حساب»، «شاعر زباله‌ها» و «آتشکار» با عکس‌العمل‌هایی از سوی جناح‌های محافظه‌کار مواجه شد. وب‌سایت «جهان نیوز» در مطلبی با عنوان «فیلم‌هایی که مهاجرانی هم اجازه‌ی اکران آنها را به خود نداد» به بهانه‌ی ورود فیلم «شهرت» به شبکه‌ی خانگی، سیاست‌های معاونت سینمایی در رفع توقیف از فیلم‌های قدیمی را زیر سؤال برده و در تقبیح این آثار نوشت «از موضوعات این فیلم‌ها می‌توان به فمینسیم‌گرایی، عمل وازکتومی، رحم‌های اجاره‌ای و… اشاره کرد که حتی در دوران اصلاحات و وزارت عضو اصلی حلقه‌ی لندن هم اجازه پخش پیدا نکردند.» این وب‌سایت در ادامه‌ی مطلب خود از نیاز رئیس دولت در بازخوانی شعارهای تبلیغاتی خود سخن گفت و افزود: «اینکه مسئولین ما تصور می‌کنند قبح چنین موضوعاتی در جامعه فروریخته یا نه، سؤالی است که با هر رفع توقیفی، بیشتر ذهن مخاطب را درگیر می‌کند، چرا که شاید متولیان امر فرهنگ بر این باور باشند جامعه‌ی امروز با جامعه ۱۱ سال پیش متفاوت شده بنابراین می‌توان خط قرمز‌ها را که در حال اتمام است، یکی پس از دیگری پشت سر نهاد.»
در مجموع با توجه به شرایط فعلی، گذر از سد این توقیف‌ها با موانع بسیاری روبرو است. موانعی که اگر مسئولان سینمایی نیز از آنها بگذرند، فشارهای خارج از حوزه‌ی سینما، مانع از مجوز گرفتن برخی آثار خواهد شد.
البته این فهرست شامل تمامی فیلم‌های توقیف‌شده نمی‌شود. در میان تولیدات سال گذشته فیلم‌هایی هستند که تن به ممیزی داده و مجوز نمایش گرفته‌اند و برخی دیگر هنوز خبری مبنی بر نمایش و یا عدم نمایش آنها اعلام نشده است.
به هرحال به‌رسم رایج این سال‌ها، شاید این فیلم‌ها باید منتظر بمانند تا یک معاونت سینمایی جدید روی کار آید و از این فیلم‌ها رفع توقیف کرده و فیلم‌های تازه‌ای را در فهرست فیلم‌های توقیفی، جایگزین آنها کند.
عکس‌ها (از بالا به پایین)
عکس نخست جنبه‌ی تزئینی دارد. پوستر فیلم «به رنگ ارغوان» ساخته‌ی ابراهیم حاتمی‌کیا، پوستر فیلم «به رنگ ارغوان» ساخته‌ی ابراهیم حاتمی‌کیا، باران کوثری و حبیب رضایی در صحنه‌ای از «فیلم من مادر هستم» ساخته‌ی فریدون جیرانی، ترانه علیدوستی و حامد بهداد در فیلم «زندگی با چشمان بسته» ساخته‌ی رسول صدرعاملی، حامد بهداد و صابر ابر در صحنه‌ای از فیلم «انتهای خیابان هشتم» ساخته‌ی علیرضا امینی، کیانوش عیاری کارگردان سینما و تلویزیون، کیانوش عیاری در پشت صحنه‌ی فیلم خانه‌ی پدری، مهدی هاشمی و شهاب حسینی در صحنه‌ای از فیلم «خانه‌ی پدری» ساخته‌ی کیانوش عیاری، حسن معجونی در صحنه‌ای از فیلم «خیابان‌های آرام» ساخته‌ی کمال تبریزی، رضا عطاران، حبیب رضایی و پارسا پیروزفر در صحنه‌ای از فیلم «اسب حیوان نجیبی است» ساخته‌ی عبدالرضا کاهانی، مسعود رایگان و بهرام رادان در صحنه‌ای از فیلم «زادبوم» ساخته‌ی ابوالحسن داودی