از هنر ساسانی تا رومی

<p>بیژن روحانی: هنگام اشاره به هنرهای دوران اسلامی در سرزمین&zwnj;های مختلف، آن&zwnj;چه ممکن است کمتر مورد توجه قرار گیرد وجود نگاره&zwnj;های انسانی در نقاشی&zwnj;ها و تصاویر دیگر است.</p> <!--break--> <p><a href="http://www.zamahang.com/podcast/2010/20110911_Rouhani_HumanFigures.mp3"><img alt="" align="middle" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/musicicon_14.jpg" /></a></p> <p>به طور عمومی تصور بر آن است که چون از دیدگاه مذهبی نقش کردن تصویر انسان و یا ساختن پیکره&zwnj;ی او دارای محدودیت&zwnj;هایی بوده و هست، این بخش از هنرهای تجسمی در دوران اسلامی کمتر مجال رشد یافته است.</p> <p>&nbsp;</p> <p>واقعیت آن است که حضور تصاویر انسانی در هنرهای دوران اسلامی مانند هر پدیده تاریخی دیگر تحت تأثیر عوامل مختلف بوده و فراز و فرودهای خود را داشته است و نمی&zwnj;توان به طور کلی از عدم وجود تصاویر انسانی سخن گفت و یا رشد آن را در زمان&zwnj;های مختلف نادیده گرفت. به طور خلاصه می&zwnj;توان گفت در گستره این دوران تاریخی، هرگز رویکرد ثابت و یکسانی نسبت به هنرهای تجسمی وجود نداشته است.</p> <p>&nbsp;</p> <p>مطابق نظر تاریخ&zwnj;نگاران هنری همچون اوا بائرEva Baer، حضور تصاویر انسانی در ابتدای دوران اسلامی را شاید از نظر زمانی بتوان به دو دوره&zwnj; اصلی تقسیم کرد: دوره اول شامل سده&zwnj;های نخستین و دربرگیرنده دوران خلافت&zwnj; امویان و عباسیان است. دوره دوم نیز با حکومت فاطمیان در مصر آغاز می&zwnj;شود و سپس در سده&zwnj;های دوازدهم وسیزدهم میلادی با هنرمندان و نقاشانی در منطقه&zwnj; میانرودان (بین&zwnj;النهرین) به اوج می&zwnj;رسد. این دو دوره مختلف هنری گرچه از نظر سبک کار و نوع و شیوه تصاویر و شمایل&zwnj;های ارائه شده کاملاً از یکدیگر متمایز هستند، اما هردو تا حد زیادی از منابع یکسانی الهام گرفته&zwnj;اند. این تقسیم&zwnj;بندی طبیعتاً به هنرهای تجسمی در دوران بعدی مانند نقاشی&zwnj;های دربار صفوی و یا نقاشی&zwnj;های دوران گورکانی در هند نمی&zwnj;پردازد.</p> <blockquote> <p>&nbsp;<img alt="" align="middle" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/bijrokhs02.jpg" />هنر پس از ساسانی: بشقاب نقره&zwnj;ای-دوران امویان</p> </blockquote> <p>در منبع الهام و سرچشمه تأثیرپذیری نقوش انسانی در هنر دربار اموی و اوایل دوران عباسی تردید چندانی وجود ندارد. هنرمندان این دوران که در پی خلق زبان ویژه هنری خود بوده&zwnj;اند در ابتدا به طور گسترده دو منبع مهم را برای الگو گرفتن مورد توجه قرار دادند: نخست هنر و پیکرنگاری ساسانی و دوم هنرهای یونانی و رومی. اما هنر ساسانی و هنر یونانی&zwnj;ـرومی هرکدام به یک بخش از هنرهای تجسمی ابتدای دوران اسلامی شکل بخشیده&zwnj;اند.</p> <p>&nbsp;</p> <p>به طور عمده سنت هنری ساسانی در خلق تصاویر مربوط به دربار، پادشاهان، شاهزادگان و صحنه&zwnj;های مربوط به تفریح و خوشگذرانی آنان مورد استفاده قرار گرفته است. همچنین میل به تصویر کردن تداوم سلسله&zwnj;های پادشاهی و نمایش دادن نیاکان نیز از هنر دوران ساسانی وارد هنرهای حکومتی در ابتدای دوران اسلامی شد. چنین تأثیراتی نه فقط در میان خلفای اموی و عباسی بلکه در میان خاندان&zwnj;های ایرانی مانند آل بویه نیز دیده می&zwnj;شود. علاقه به تصویر کردن چهره حاکمان، همانند پادشاهان دوران ساسانی، روی دیوارهای کاخ&zwnj;ها نیز در این دوران پدید آمد. با این حال شواهد این&zwnj;گونه تصویرگری و نقاشی جز در روایت&zwnj;های تاریخی و ادبی باقی نمانده است. برخی تاریخ&zwnj;نویسان اسلامی در این دوران روایت می&zwnj;کنند که بردیوارهای کاخ&zwnj;ها و قصر&zwnj;ها، نگاره&zwnj;های پادشان را در هیئت پادشاهان دوران ساسانی دیده&zwnj;اند.</p> <p>&nbsp;</p> <p>علی بن حسین مسعودی تاریخ&zwnj;نگار و جهانگرد بغدادی در سده&zwnj;های سوم و چهارم هجری در کتاب خود &laquo;التنبیه و الاشراف&raquo; گزارش می&zwnj;دهد که در خانه&zwnj; یکی از بزرگان و اشراف در شهر استخر، در منطقه فارس، نسخه&zwnj;ای دست&zwnj;نویس از کتابی را دیده است در خصوص تاریخ پادشاهان ساسانی که دارای صورت&zwnj;نگاری ۲۵ پادشاه ایرانی و دو ملکه بوده است، پادشاهانی که با اردشیر آغاز و به یزدگرد ختم می&zwnj;شدند.</p> <blockquote> <p>&nbsp;<img alt="" align="middle" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/bijrokhs03.jpg" />سکه طلایی دستگاه خلافت اموی</p> </blockquote> <p>به گفته&zwnj; مسعودی، این چهره&zwnj;ها هرکدام پس از مرگ هر پادشاه تصویر شده و در بایگانی سلطنتی نگهداری می&zwnj;شدند. به گفته&zwnj; او، هشام خلیفه اموی (خلافت از ۱۰۵ تا ۱۲۵ هجری)، دستور داده بود تا این کتاب به عربی ترجمه شود. با این&zwnj;حال مشخص نیست آیا تصاویر این پادشاهان نیز در نسخه ترجمه شده به عربی عیناً بازسازی شده بودند یا خیر. اما در هر حال این تاریخ&zwnj;نگار خود شرح مفصلی درباره تصاویر پادشاهان و حالت آن&zwnj;ها می&zwnj;دهد. می&zwnj;توان تصور کرد که این کتاب و منابع دیگری از این دست، به احتمال زیاد منبعی برای هنرمندان در ابتدای دوران اسلامی و در دستگاه خلافت بوده است.</p> <p>&nbsp;</p> <p>از طریق منابع و مؤلفان دیگری همچون فردوسی نیز می&zwnj;دانیم که به عنوان مثال کاخ محمود غزنوی نیز با تصاویر و نقاشی&zwnj;های بدیع از چهره و رخسار پادشاهان ایران و توران آراسته بوده است. در خصوص نقاشی&zwnj;های دیواری در کاخ&zwnj;ها در این دوران می&zwnj;توان از منابع ادبی و یا تاریخی دیگری نیز نام برد اما واقعیت آن است که نمونه&zwnj;ای از آن&zwnj;ها برجای نمانده است.</p> <p>&nbsp;</p> <p>نمونه&zwnj;های هنری از دوران اموی و عباسی را که هنر چهره&zwnj;نگاری ساسانی را الگو قرار داده&zwnj;اند می&zwnj;توان در سکه&zwnj;ها، مدال&zwnj;ها و آویز&zwnj;ها و برخی ظروف بر جای&zwnj; مانده از آن دوران مشاهده کرد. همچنین نمونه&zwnj;هایی از نقاشی روی کف ساختمان&zwnj;ها و تعدادی مجسمه نیز باقی مانده است. در تمام نمونه&zwnj;های برجای مانده نکته مشترک آن است که تمام تصاویر به نوعی بر مبنای یک نمونه&zwnj; ایده&zwnj;آل از پادشاه، همانند پادشاهان ساسانی، تصویر شده و ارتباطی واقعی با کسی که تصویر به او نسبت داده می&zwnj;شود ندارد.</p> <p>&nbsp;</p> <p>در بخش بعدی به بررسی الگو پذیری از هنرهای یونانی&zwnj;ـرومی در نقاشی&zwnj;های ابتدای دوران اسلامی می&zwnj;پردازیم.</p> <p>&nbsp;</p> <p><strong>در همین زمینه:<br /> </strong><a href="http://zamaaneh.com/rohani/2008/06/post_230.html">::سکه&zwnj;های عرب-ساسانی::<br /> ::ترکیب&zwnj;بندی در سنگ&zwnj;نگاره&zwnj;های ساسانی::</a><br /> <a href="http://zamaaneh.com/rohani/2009/10/post_290.html">::مفهوم &laquo;میترا&raquo; یا پیمان در سنگ&zwnj;نگاره&zwnj;های ساسانی::</a><br /> <br /> <br /> &nbsp;</p>