نقوش انسانی در دوران فاطمیان

<p>بیژن روحانی - هنرهای تجسمی و به&zwnj;خصوص تصویر کردن انسان، در دوران فاطمیان مصر تغییر و تحولات جدیدی را به خود پذیرفت. پیش از برآمدن قدرت فاطمیان و ظهور هنر ویژه این دوران، تصویرهای انسانی در آثار هنری بیشتر به تصویر کردن حاکمان و خلفا و درباریان اختصاص داشت.</p> <!--break--> <p><a href="http://www.zamahang.com/podcast/2010/20110925_Heritage_FatimidPainting_Rouhani.mp3"><img alt="" align="middle" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/musicicon_14.jpg" /></a></p> <p>آن&zwnj;طور که در گفتارهای پیشین اشاره شد، هنرمندان ابتدای دوران اسلامی برای نقش کردن تصاویر انسانی یا به هنر ساسانی توجه داشتند و یا الگوهای یونانی و رومی را سرمشق خود قرار می&zwnj;دادند. سکه&zwnj;ها و ظروف به&zwnj;جای&zwnj;مانده از آن دوران و همچنین برخی توصیفات ادبی و تاریخی حکایت از الگو گرفتن این هنرمندان از هنرهای تجسمی دوران ساسانی دارد. همچنین نقاشی&zwnj;ها، مجسمه&zwnj;&zwnj;ها و موزائیک&zwnj;های بر جای&zwnj;مانده در کاخ&zwnj;های بنی&zwnj;امیه در کشورهایی مانند سوریه و اردن نیز تأثیرات هنر یونانی و رومی را آشکار می&zwnj;کند.</p> <p>&nbsp;</p> <p>فاطمیان از اواخر سده&zwnj; سوم قمری برابر با سده&zwnj; دهم میلادی قدرت را در بخش&zwnj;های وسیعی از شمال آفریقا و خاورمیانه در دست گرفتند و پس از مدتی حوزه نفوذ خود را به بخش&zwnj;هایی از مدیترانه نیز گسترش دادند.</p> <blockquote> <p><img alt="" align="middle" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/birojfatn02.jpg" />&nbsp;یک کاسه لعاب&zwnj;دار سده&zwnj; یازدهم میلادی با&nbsp;صحنه خروس&zwnj;بازی یک مرد و یک خواجه</p> </blockquote> <p>اما بازگردیم به هنر دوران فاطمی، به&zwnj;خصوص به شیوه تصویر کردن انسان. هنرمندان فاطمی که بعدها راه و روش آن&zwnj;ها توسط نقاشانی در منطقه میان&zwnj;رودان نیز دنبال شد، برای نخستین بار در تصاویر خود به جز پادشاهان و حاکمان و خلفا، تصاویری از مردمان طبقات دیگر جامعه، به جز اشراف و درباریان را نیز وارد کردند. بسیاری از محققان و مورخان هنر در خصوص این تغییر مهم در ذائقه هنری این دوران نوشته&zwnj;اند و برخی آن را به سربرآوردن شکلی جدید از طبقه متوسط در این زمان مرتبط دانسته&zwnj;اند. اما هنوز تحقیق جامع و کاملی در خصوص چرایی این تغییر و تحول صورت نگرفته است.</p> <p>&nbsp;</p> <p><img alt="" align="left" width="120" height="155" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/birojfatn05.jpg" />در هر حال سربرآوردن این رویکرد جدید در نقاشی، حتی آرام آرام به ظهور نوعی از کاریکاتور، یا صورت&zwnj;ها و شمایل&zwnj;های تغییر شکل&zwnj;داده و خنده&zwnj;دار نیز انجامید. قدیمی&zwnj;ترین نمونه&zwnj;&zwnj;های بر جای&zwnj;مانده از این هنر نوظهور را می&zwnj;توان در برخی از سرامیک&zwnj;های دوران فاطمی دید که تصاویر و صحنه&zwnj;&zwnj;های مربوط به بازی، سرگرمی و زندگی مردم عادی را تصویر کرده است.</p> <p>&nbsp;</p> <p>به عنوان مثال یک کاسه لعاب&zwnj;دار سده&zwnj; یازدهم میلادی، صحنه خروس&zwnj;بازی یک مرد و یک خواجه را نشان می&zwnj;دهد که خروس&zwnj;های خود را آماده نبرد در دامان خود نگاه&zwnj; داشته و رو&zwnj;به&zwnj;روی هم نشسته و مشغول پاییدن یکدیگر هستند. روی یک کاسه&zwnj; لعابی دیگر که اکنون در موزه هنرهای اسلامی قاهره نگهداری می&zwnj;شود، صحنه کشتی گرفتن و نبرد دو نفر تصویر شده، در حالی&zwnj;که اطراف آنان تماشاگران و کشتی&zwnj;گیران دیگری نیز حضور دارند. تماشاگران با شادی و وجد صحنه را می&zwnj;نگرند و هر کدام دارای خصوصیات تصویری و منحصر به&zwnj;فرد خود هستند. صحنه پر از تحرک است <img alt="" align="left" width="120" height="153" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/birojfatn04.jpg" />و هر فردی چهره&zwnj;ای متفاوت و به اصطلاح شخصیت تصویری ویژه&zwnj; خود را دارد. این کیفیت در تصاویر و نقوشی که در سده&zwnj;های پیش از آن به پادشاهان یا حاکمان و خلفا اختصاص داشت، غایب بود. یعنی اگر تا پیش از این تصاویر حاکمان فاقد ویژگی&zwnj;های فردی بود و بیشتر نوعی تشابه میان آنان دیده می&zwnj;شود، در این زمان نقوش انسانی خصوصیات متمایزکننده بیشتری یافتند.</p> <p>&nbsp;</p> <p>این رویکرد جدید که در هنر دوران فاطمی و در مصر ظهور کرد، حدود دو سده بعد در بغداد به اوج رسید. یکی از مثال&zwnj;های برجسته این&zwnj;گونه آثار کتاب &quot;مقامات حریری&quot; است. مقامات حریری کتابی است نوشته ابو محمد قاسم حریری که در سده&zwnj; پنجم قمری در حوالی بصره به دنیا آمد. او کتاب خود را با الگو گرفتن از اثر بدیع&zwnj;الزمان همدانی، نویسنده سده&zwnj; چهارم قمری نوشت. کتاب همدانی حاوی تعداد زیادی مقامه است که جمع آن را مقامات می&zwnj;گویند. مقامه در حقیقت نوعی داستان کوتاه است و مقامات شرح ماجراها، شگردها یا حقه&zwnj;بازی&zwnj;های این قهرمان است که هر کدام در یک مجلس اتفاق می&zwnj;افتد و برخی از &zwnj;آنها مانند یک پرده نمایش کوتاه است.</p> <blockquote> <p><img alt="" align="middle" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/birojfatn03.jpg" />&nbsp; صحنه سوگواری از مقامات حریری</p> </blockquote> <p>مقامات حریری نیز که با الگو گرفتن از بدیع&zwnj;الزمان همدانی نوشته شده دارای نقاشی&zwnj;ها و تصاویر فراوانی است. این نقاشی&zwnj;ها اثر هنرمندی است به نام یحیی ابن محمود الواسطی که در جنوب عراق کنونی به دنیا آمده بود. ۵۰ داستان این کتاب، هر کدام با نام یک شهر مشخص شده&zwnj;اند و هر داستان دارای یک یا چند تصویر است. تصاویر این کتاب در آثار هنری دیگر بارها و بارها مورد استفاده قرار گرفت و الگوی بسیاری از هنرمندان و نقاشان در دوره&zwnj;های دیگر شد. نقاشی&zwnj;ها طی چندین سده، به&zwnj;ویژه به خاطر قدرت تصویری و بیان واقعگرایانه&zwnj;شان مورد ستایش قرار گرفته&zwnj;اند. به عنوان مثال در یکی از این نقاشی&zwnj;ها، مسافران کاروانی در میانه راه خوابیده&zwnj;اند، چشمان بسته و بدن&zwnj;های آرمیده مسافران چنان مجلس واقعگرایانه&zwnj;ای را شکل داده که گویی هنرمند نقاش خود صحنه را دیده و از روی آن نقاشی کرده است. از سوی دیگر، ساربان که در نزد شترها نشسته&zwnj; است، چهره&zwnj;ای کاریکاتورگونه دارد. یکی دیگر از مثال&zwnj;های برجسته این آثار صحنه&zwnj;&zwnj;ای از یک تدفین است که نقاش اندوه عزادران را توسط حرکات دست، به&zwnj;هم&zwnj;ریختگی جامه&zwnj;ها، بالا رفتن ابروها و یا کندن موها نشان داده است.</p> <p>&nbsp;</p> <p>پس از این دوران است که راه برای ورود تصاویر طنزآمیز و یا عبرت&zwnj;آموز به طور گسترده در طرح&zwnj;ها و نقاشی&zwnj;ها باز می&zwnj;شود.</p> <p>&nbsp;</p> <p>ادامه دارد</p> <p><br /> <strong>در همین زمینه:</strong></p> <p><a href="#http://radiozamaneh.com/culture/cultural-heritages/2011/09/12/6847">::نقاشی دوران اسلامی، بخش نخست: از هنر ساسانی تا رومی::</a></p> <p><a href="#http://radiozamaneh.com/culture/cultural-heritages/2011/09/19/7029">::نقاشی دوران اسلامی، بخش دوم: هنر رومی در دربار خلفا::</a><br /> <a href="#http://radiozamaneh.com/taxonomy/term/2815">::مجموعه مقالات بیژن روحانی در رادیو زمانه::</a></p>