امتیاز انحصاری فرانسه در باستان‌شناسی ایران

<p>&nbsp;بیژن روحانی - پس از جنگ جهانی اول، ملی&zwnj;گراها در کشورهای مختلف خاورمیانه یکی پس از دیگری تلاش کردند تا اقدامات لازم را برای محدود کردن آن&zwnj;چه که به گفته&zwnj; ایشان &quot;دزدی میراث تاریخی&zwnj;&quot; توسط هیئت&zwnj;های باستان&zwnj;شناسی خارجی بود به عمل بیاورند.</p> <p><a href="http://www.zamahang.com/podcast/2010/20111218_Heritage_NegotiationPart2_Rouhani.mp3"><img align="middle" alt="" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/musicicon_14.jpg" /></a></p> <p>این مذاکرات و رایزنی&zwnj;ها در اکثر موارد چندین سال به طول انجامید و اکثراً پای دیپلمات&zwnj;های اروپایی و آمریکایی برای حمایت از هموطنان باستان&zwnj;شناس&zwnj;شان به میان کشیده شد، باستان&zwnj;شناسانی که مدعی بودند در شرایط سختی در کشورهای خاورمیانه کار می&zwnj;کنند و به دور از &quot;هوای نفس&quot; قصدشان خدمت به علم و انسانیت است.</p> <p>&nbsp;</p> <p>یکی از این ماجراهای طولانی مربوط به پایان بخشیدن به انحصار فرانسوی&zwnj;ها در حفاری&zwnj;های باستان&zwnj;شناسی ایران در دهه ۱۹۲۰ میلادی است که مانند موراد دیگر باز هم پای ملی&zwnj;گرایان، باستان&zwnj;شناسان و دیپلمات&zwnj;ها هم&zwnj;زمان به میان ماجرا کشیده شد.</p> <p>&nbsp;</p> <p><img height="248" border=" " align="left" width="200" alt="" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/biroshni04.jpg" />در آگوست سال ۱۹۰۰ مظفرالدین شاه قاجار امتیازی را در پاریس امضاء کرد که به موجب آن باستان&zwnj;شناسان فرانسوی حق انحصاری و دائمی حفاری باستان&zwnj;شناسی در تمام مناطق ایران را به دست آوردند. مطابق این امتیاز، تمام اشیاء به دست آمده از حفاری در منطقه شوش، پایتخت عیلامی&zwnj;ها وسپس هخامنشی&zwnj;ها، بدون هیچ&zwnj;گونه وجهی در ازای آن، به دولت فرانسه تعلق می&zwnj;گرفت. در نقاط دیگر ایران به جز شوش، چنان&zwnj;چه اشیاء سیمین و زرین به دست می&zwnj;آمد، باز هم اصل آثار متعلق به دولت فرانسه بود اما دولت ایران مبلغی معادل وزن طلا و نقره&zwnj; آن آثار از فرانسه دریافت می&zwnj;کرد. پادشاه همچنین تسهیل کردن کار باستان&zwnj;شناسان فرانسوی را در نقاط مختلف کشور و همچنین حفاظت از آن&zwnj;ها در موارد لازم را عهده دار می&zwnj;شد و آن&zwnj;ها از هرگونه عوارض گمرکی معاف بودند.</p> <p>&nbsp;</p> <p>این قرارداد گرچه بسیار سخاوتمندانه به نظر می&zwnj;رسد اما برای کسانی که با وضعیت ایران در اواخر سلطنت قاجار آشنا هستند چندان تعجب&zwnj;برانگیز نیست. باستان&zwnj;شناسان فرانسوی از سال&zwnj;های ۱۸۸۰ در شوش به فعالیت پرداخته و هزاران شیء باستانی را گردآوری کرده بودند. قرارداد ۱۹۰۰ در حقیقت چندین فرمان سلطنتی و موارد حقوقی را که تا پیش از آن وجود داشت با یکدیگر ترکیب کرد و به صورت یک امتیاز انحصاری درآورد.</p> <p>&nbsp;</p> <p>در این زمان ژاک دومورگان از مصر به ایران آمد تا نخستین مدیر هیئت باستان&zwnj;شناسی فرانسه در شوش شود. در ابتدای سده&zwnj; بیستم این هیئت که با بودجه دولت فرانسه تأمین می&zwnj;شد، یک قلعه یا &quot;شاتو&quot; (ch&acirc;teau ) در شوش ساخت که معادل۳۰۰ هزار فرانک فرانسه یا ۶۰ هزار دلار آمریکا در آن زمان هزینه در برداشت. این قلعه به پایگاه یا مکان استقرار باستان&zwnj;شناسان، خدمه آنها، توشه و تدارکات&zwnj;شان و همچنین محل نگهداری آثار به دست آمده تبدیل شد. قلعه&zwnj;ای که اگر پرچم سه رنگ فرانسه بر بالای آن در <img height="255" align="left" width="200" alt="" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/biroshni03.jpg" />اهتزاز نبود، با دیوارها و برج&zwnj;های بلند&zwnj; و دروازه بزرگش به راحتی می&zwnj;توانست با کاخ یک حاکم محلی قدرتمند اشتباه گرفته شود. وقتی که این قلعه ساخته شد وضعیت در خوزستان چندان قابل پیش&zwnj;بینی نبود. کشمکش&zwnj;های قوم و قبیله&zwnj;ای به طور متناوب هیئت باستان&zwnj;شناسی را مجبور می&zwnj;کرد تا به درون قلعه پناه ببرند و درها را به روی خود ببندند. در مارس ۱۹۲۳ آن&zwnj;ها از این امر شاکی بودند که به دلیل شورش&zwnj;های عشیره&zwnj;ای مانند گروگان&zwnj;ها در قلعه&zwnj; شوش زندگی می&zwnj;کنند. در حقیقت سه نفر از اعضای گروه باستان&zwnj;شناسی نیز به اسارت گرفته شده بودند و دولت تهران تلاش می&zwnj;کرد مسأله را حل کند تا از وقوع بحران بین ایران و فرانسه جلوگیری کند.</p> <p>&nbsp;</p> <p>در پاییز همان سال، شیخ خزعل، رییس قبایل عرب در منطقه، که از شیوع وبا در خرمشهر (که در آن زمان محمره خوانده می&zwnj;شد) گریخته بود، چندین هفته را در آنجا گذراند و در ضمن اقامتش به آماده کردن منطقه برای شورش علیه دولت مرکزی نیز پرداخت.</p> <p>&nbsp;</p> <p>این قلعه همچنین در طول سال&zwnj;ها کاربردهای دیگری نیز یافت: در طول جنگ جهانی اول به مرکزی برای استقرار سربازان بریتانیایی تبدیل شد، در سال&zwnj;های ۱۹۲۰ محل سکونت افسران ایرانی بود که علیه شورشیان قبایل می&zwnj;جنگیدند و در سال&zwnj;های ۱۹۳۰ خوابگاه مهندسان آمریکایی بود که در ساخت راه آهن در ایران مشارکت می&zwnj;کردند؛ و البته این&zwnj;ها زمانی در این قلعه بودند که باستان&zwnj;شناسان فرانسوی در آن حضور نداشتند، یعنی تقریباً اکثر مواقع سال، زیرا در گرما و رطوبت بالای دشت خوزستان، فصل&zwnj;های حفاری بسیار کوتاه بود. باستان&zwnj;شناسان معمولاً در نیمه ماه ژانویه می&zwnj;آمدند و <img height="257" align="left" width="200" alt="" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/biroshni02.jpg" />در اوایل آوریل کارشان را متوقف می&zwnj;کردند. اشیاء و آثار باستانی به دست آمده از طریق قایق و کرجی و از راه رودخانه&zwnj;ی کارون حمل می&zwnj;شد و به اروند رود می&zwnj;رسید و از آنجا با کشتی سرانجام به اروپا و در نهایت به موزه لوور در پاریس می&zwnj;رسید.</p> <p>&nbsp;</p> <p>فرانسوی&zwnj;ها گرچه امتیاز انحصاری حفاری در سرتاسر ایران را داشتند ولی به طور عمده در شوش متمرکز بودند و البته پاداش این تمرکز را نیز یافتند. اتاق&zwnj;&zwnj;های مربوط به ایران در موزه لوور با گنجینه&zwnj;های بی&zwnj;نظیر شوش پر شد. چشمگیرتر از اشیاء سیمین و زرین، آجرهای لعاب&zwnj;دار رنگینی بودند که سربازان کمان&zwnj;دار و پیاده&zwnj;نظام داریوش یکم را تصویر می&zwnj;کردند. اما به زودی این حق انحصاری با چالش&zwnj;ها و موانع زیادی رو&zwnj;به&zwnj;رو شد.</p> <p>&nbsp;</p> <p><strong>یادآوری: </strong>این گفتار و قسمت&zwnj;های آینده&zwnj; آن بر اساس بخش&zwnj;هایی از کتاب &quot;مذاکره برای گذشته&quot; تنظیم شده است. با این حال این بخش و بخش&zwnj;&zwnj;های که به مرور در برنامه&zwnj;های &quot;میراث فرهنگی زمانه&quot; ارائه می&zwnj;شود تنها خلاصه&zwnj;ای از فصل&zwnj;های مربوط به ایران هستند و نباید به عنوان ترجمه کامل و مستقل بخش&zwnj;های این کتاب در نظر گرفته شود.</p> <p>&nbsp;</p> <p><strong>مشخصات کتاب:</strong></p> <p>James .F. Goode. 2007. Negotiation for the Past: Archaeology, Nationalism, and Diplomacy in the Middle East, 1919-1941. University of Texas Press.<br /> &nbsp;</p> <p><strong>در همین زمینه:</strong></p> <p><a href="#http://radiozamaneh.com/culture/cultural-heritages/2011/12/12/8947">::بخش نخست: مذاکره برای گذشته::</a></p>