پایان حق انحصاری فرانسه در باستان‌شناسی ایران

<p>بیژن روحانی - با افزایش فشارهای مختلف برای تغییر حق انحصاری فرانسه در باستان&zwnj;شناسی ایران، دیپلمات&zwnj;های فرانسوی به این نتیجه رسیدند که باید واقع&zwnj;بین باشند و تا حد ممکن هرچه را که می&zwnj;توانند در این رابطه به نفع خود نجات دهند.</p> <!--break--> <p>در این میان آرتور اوپهام پوپ، مورخ هنر آمریکایی و مخالف حق انحصاری فرانسه، با دیپلمات&zwnj;ها، وزارت امورخارجه و همچنین رییس باستانشناسی فرانسه ملاقات می&zwnj;کرد و جایگاه متزلزل فرانسه را به آن&zwnj;ها یادآور می&zwnj;شد. او همچنین از وزارت خارجه آمریکا خواست تا از طریق دانشگاهیان و جامعه باستان&zwnj;شناسی آمریکا علیه حق انحصاری فرانسه در باستان&zwnj;شناسی ایران فشار وارد کند.</p> <p>&nbsp;</p> <p><a href="http://www.zamahang.com/podcast/2010/20120212_Heritage_Negotiation07_Rouhani.mp3"><img align="middle" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/musicicon_14.jpg" alt="" /></a></p> <p>&nbsp;</p> <p>در ابتدای سال ۱۹۲۷ ایران در آستانه منصوب کردن و به کارگیری ارنست هرتسفلد، باستان&zwnj;شناس آلمانی دانشگاه برلین، به عنوان مدیر عتیقات در کشور بود. او تحقیقاتی در برخی از مهم&zwnj;ترین محوطه&zwnj;های باستانی برای دولت ایران انجام داده بود. مقایسه این تحقیقات با کارهای فرانسوی&zwnj;ها، دستاوردهای اندک و ناچیز آن&zwnj;ها را مشخص می&zwnj;کرد. او فهرستی اولویت&zwnj;بندی شده از کارهای در پیش رو تهیه کرده بود. توانایی فنی و تکنیکی، علاقه&zwnj;مندی او به ایران و همچنین دوستان متنفذ فراوانی که داشت، از او یک چهره مناسب برای ریاست اداره عتیقات که به تازگی تشکیل شده بود می&zwnj;ساخت.</p> <p>اما در آخرین لحظات با دخالت وزیر فرانسه این انتصاب انجام نشد.</p> <blockquote> <p>&nbsp;<img align="middle" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/bijroubast02.jpg" alt="" />آندره گدار، باستان&zwnj;شناس فرانسوی</p> </blockquote> <p>فرانسوی&zwnj;ها استدلال کردند که غرور ملی آن&zwnj;&zwnj;ها نمی&zwnj;تواند شاهد این پیروزی آلمانی&zwnj;ها آن هم به فاصله اندکی پس از جنگ جهانی اول باشد. وزارت خارجه فرانسه به تیمورتاش، وزیر دربار ایران، گفت که انتصاب این آلمانی می&zwnj;تواند تمام امیدهای ایران را برای تجدید نظر در حق انحصاری فرانسه بر باد دهد. تیمورتاش در پاسخ پیشنهاد کرد که اگر فرانسه حاضر باشد حق انحصاری خود را لغو کند، ایران نیز در عوض یک فرانسوی را به مدیریت اداره عتیقات منصوب خواهد کرد. وزیر امورخارجه فرانسه قویاً به دولت خود پیشنهاد کرد که این پیشنهاد را بپذیرند زیرا در غیر این صورت موقیعت فرانسه می&zwnj;توانست بدتر شود چون هم اجماع بین&zwnj;الملللی به ضرر فرانسه بود و هم با افزایش سطح سواد و ملی&zwnj;گرایی در بین ایرانی&zwnj;ها، خشم آن&zwnj;ها بیش از پیش علیه فرانسه برانگیخته می&zwnj;شد.</p> <p>&nbsp;</p> <p>سرانجام این قرارداد جدید در پانزدهم اکتبر سال ۱۹۲۷ میلادی امضاء شد و مطابق آن انحصار فرانسه در باستان&zwnj;شناسی ایران به محض انتصاب یک متخصص فرانسوی پایان می&zwnj;یافت. این متخصص در ابتدا پنج سال به عنوان مدیرکل عتیقات در ایران زیر نظر وزیر مربوطه خدمت می&zwnj;کرد. سپس دولت ایران متعهد می&zwnj;شد که متخصص فرانسوی را به مدت بیست سال به کار گیرد.</p> <p>&nbsp;</p> <p>اکنون سئوال این بود که کدام باستان&zwnj;شناس فرانسوی بخت این را خواهد داشت تا به این سمت منصوب شود؟ کمیسیون مشورتی حفاری&zwnj;های باستان&zwnj;شناسی در ایران، که یک کمیسسیون نیمه&zwnj;دولتی فرانسوی و مرکب از اعضای رسمی دولت و همچنین باستان&zwnj;شناسان بود، حتی پیش از آن&zwnj;که قرارداد جدید امضاء شود، جست&zwnj;وجو برای یافتن چنین فردی را آغاز کرده بود تا بتواند مانع از انتصاب هرتسفلد آلمانی شوند. در نوامبر سال ۱۹۲۷ آن&zwnj;ها آندره گدار، باستان&zwnj;شناس جوان فرانسوی را که قبلاً در عراق و افغانستان کار کرده بود پیشنهاد دادند. به اعتقاد آن&zwnj;&zwnj;ها گرچه او یک محقق برجسته نبود اما با هنرهای اسلامی آشنایی داشت، رفتار دیپلماتیک می&zwnj;دانست و می&zwnj;توانست مورد توجه رضا شاه نیز قرار گیرد. همسر او یدا (Yedda) نیز به باستان&zwnj;شناسی علاقه&zwnj;مند بود.</p> <p>&nbsp;</p> <blockquote> <p><img align="middle" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/bijroubast03.jpg" alt="" />&quot;عتیقات&quot; ایران موضوع مناقشه بین قدرت&zwnj;های جهانی پس از جنگ جهانی اول&nbsp;</p> </blockquote> <p>زمانی که گدار آماده می&zwnj;شد تا برای به دست گرفتن سمت جدید خود در انتهای سال ۱۹۲۸ به ایران برود، رضاشاه به همراه ارنست هرتسفلد آلمانی مشغول بازدید از جنوب کشور بود. این امر سبب ناراحتی فراوان وزیر خارجه فرانسه شد، زیرا او می&zwnj;دانست که شاه حتماً از محوطه&zwnj;های باستانی نیز دیدن خواهد کرد. او در این خصوص نوشت که &laquo;گرچه رضا شاه بسیار مدرن و امروزی فکر می&zwnj;کند اما در عین حال بسیار به سنت&zwnj;ها و تاریخ کشورش احترام می&zwnj;گذارد&raquo;. به اعتقاد وزیر خارجه فرانسه به جای هرتسفلد، آندره گدار فرانسوی می&zwnj;بایست در این سفر همراه رضا شاه می&zwnj;بود. گدار سرانجام در ژانویه ۱۹۲۹ به ایران رسید و به مدت بیست و چهار سال در مقام خود باقی ماند، که از موفقیت کمیسسیون برای یافتن فردی مناسب نشان داشت.</p> <p>&nbsp;</p> <p>در این میان آرتور پوپ بسیار آزرده شده بود و خود رافردی درجه سوم احساس می&zwnj;کرد و اعتقاد داشت ایرانی&zwnj;ها احترام او را نگاه نداشته&zwnj;اند. وزیر معارف که پوپ زیر نظر او کار می&zwnj;کرد، بسیاری از پیشنهادهای پوپ در خصوص یک موزه ملی در ایران را متوقف و معطل کرده بود.</p> <p>&nbsp;</p> <p>از سوی دیگر تیمورتاش نیز موقعیت آندره گدار را زیر ذره&zwnj;بین گذاشته بود. او در این مورد به ارنست هرتسفلد گفت که انتصاب آندره گدار به مدیریت اداره عتیقات، بهایی بود که برای خلاص شدن از شر حق انحصاری فرانسه می&zwnj;بایست پرداخت می&zwnj;شد و دولت ایران بسیار خوشحال بود اگر می&zwnj;توانست حقوق پنج ساله گدار را همین اول یک جا بپردازد تا اگر امکان داشت از دست او نیز خلاص شوند. اما طنز روزگار اینجا بود که آن کسی که خیلی زود از صفحه سیاست ایران ناپدید شد تیمورتاش بود، و گدار برای سال&zwnj;ها باقی ماند. با این&zwnj;حال نفوذ تیمورتاش تا مدت&zwnj;ها برجا بود. او در تشکیل انجمن حفاظت از آثار ملی و تدوین اساسنامه و اهداف آن دخیل بود، انجمنی که در طول دوران سلطنت پهلوی برای حفاظت و معرفی آثار تاریخی در ایران فعالیت می&zwnj;کرد.</p> <p>&nbsp;</p> <p>پایان حق انحصاری فرانسه در باستان&zwnj;شناسی ایران به صورتی انجام گرفت که تمام طرف&zwnj;های درگیر در آن به نحوی راضی بودند. ایران در این میان بیشترین سود را به دست آورد زیرا دولت دیگر می&zwnj;توانست نفوذ و کنترل کامل بر محوطه&zwnj;های باستانی داشته باشد، گرچه هنوز هیچ باستان&zwnj;شناس ایرانی آموزش&zwnj;دیده&zwnj;ای برای این کار وجود نداشت. فرانسه هم توانسته بود از آن شرایط دشوار عبور کند و اکنون باستان&zwnj;شناسان فرانسوی هم در ایران و هم در مصر به عنوان مدیران کل عتقیقات در حال انجام مأموریت بودند. از سوی دیگر سایر کشورهای اروپایی و آمریکا نیز در این میان سود کرده بودند زیرا می&zwnj;توانستند به دنیال قراردادهای جدید باستان&zwnj;شناسی در کشوری باشند که تا پیش از آن به روی آن&zwnj;ها بسته بود. فصل جدیدی در باستان&zwnj;شناسی ایران در حال آغاز بود.</p> <p>&nbsp;</p> <p>ادامه دارد</p> <p><br /> یادآوری: این گفتار و قسمت&zwnj;های آینده&zwnj; آن بر اساس بخش&zwnj;هایی از کتاب &laquo;مذاکره برای گذشته&raquo; تنظیم شده است. با این حال این بخش و بخش&zwnj;&zwnj;هایی که به مرور در برنامه&zwnj;های &laquo;میراث فرهنگی زمانه&raquo; ارائه می&zwnj;شود تنها خلاصه&zwnj;ای از فصل&zwnj;های مربوط به ایران هستند و نباید به عنوان ترجمه کامل و مستقل بخش&zwnj;های این کتاب در نظر گرفته شود.</p> <p>&nbsp;</p> <p>مشخصات کتاب:</p> <p>James .F. Goode. 2007. Negotiation for the Past: Archaeology, Nationalism, and Diplomacy in the Middle East, 1919-1941. University of Texas Press.</p> <p>&nbsp;</p> <p>در همین زمینه:</p> <p><a href="#http://radiozamaneh.com/culture/cultural-heritages/2011/12/12/8947">::بخش نخست: مذاکره برای گذشته::</a><br /> <a href="#http://radiozamaneh.com/culture/cultural-heritages/2011/12/19/9168">::بخش دوم: امتیاز انحصاری فرانسه در باستان&zwnj;شناسی ایران::</a><br /> <a href="#http://radiozamaneh.com/culture/cultural-heritages/2012/01/09/9801">::بخش سوم: مشروطه و دردسرهای فرانسه در باستان&zwnj;شناسی ایران::</a><br /> <a href="#http://radiozamaneh.com/culture/cultural-heritages/2012/01/16/10043">::بخش چهارم: افول قاجاریه و رویکرد جدید به باستان&zwnj;شناسی::</a><br /> <a href="#http://radiozamaneh.com/culture/cultural-heritages/2012/01/23/10296">::بخش پنجم: مورخ آمریکایی در میان دولتمردان ایرانی::</a></p> <p><a href="#http://radiozamaneh.com/culture/cultural-heritages/2012/01/30/10551">::بخش ششم: بیرق&zwnj;ها و ویرانه&zwnj;ها::</a><br /> &nbsp;</p>