اقلیم‌شناسی مناطق خشک

محیط زیست در ایران دارد به اصلی‌ترین مسأله تبدیل می‌شود، مسأله‌ای که همه‌ی پهنه‌های زیست ایرانی را متأثر می‌کند. مسأله چنان جدی شده که دیگر به‌سادگی از «جنگ آب» سخن می‌گوییم و کسانی هم همچون همیشه دست دشمنان را در محیط زیست و اقلیم می‌بینند. در این اوضاع، بایسته است بدانیم که در چه اقلیم و چه وضعیت آب‌وهوایی زندگی می‌کنیم. گفته می‌شود حدود نود درصد از ایران را «مناطق خشک» تشکیل می‌دهند. این مناطق از نظر اقلیمی چه ویژگی‌هایی دارند؟

کتاب پیشِ‌رو که به‌تازگی از سوی انتشارات کمبریج منتشر شده است به این پرسش می‌پردازد. این کتاب مروری جامع است بر اقلیم‌های خشک و ارتباط آنها با محیط فیزیکی، آب، و ساکنان اقلیم. 

کتاب اقلیم‌شناسی مناطق خشک در پنج بخش به پنج موضوع در زمینه‌ی هواشناسی و اقلیم‌شناسیِ مناطق خشک می‌پردازد:

در نخستین فصل محیط زیست در مناطق خشک معرفی شده و این مناطق از منظر زمین‌ریخت‌شناسی (ژئومورفولوژی) بررسی شده‌اند.

در فصل دوم پس‌زمینه‌ی هواشناسیِ مناطق خشک بررسی شده و بحث‌هایی چون چرخه‌های جوی و توازن آبی و تبخیر آب در این مناطق طرح شده است.

در فصل سوم اقلیم‌ مناطق خشک بررسی شده و بحث‌هایی چون اقلیم کویری و بادهای کویری و گرد و غبار طرح شده است.

فصل چهارم به اصلی‌ترین منطقه‌های خشک بر روی زمین در آمریکای شمالی، آمریکای جنوبی، آفریقا، استرالیا و آسیا پرداخته است. و در آخرین فصل حیات در مناطق خشک، زندگیِ انسان‌ها، جانوران و گیاهان در این مناطق و نیز خطراتی که آنها را تهدید می‌کند بررسی شده است.

در بخشی از کتاب می‌خوانیم:

مناطق خشک به زبان ساده مناطقی هستند که در آنها میزان آبی که از راه تبخیر از دست می‌رود به اندازه‌ی میزان بارش‌های سالانه یا از آن بیش‌تر باشد. کمبود آب در این مناطق همیشه یک مسأله‌ی جدی است.

یک‌سوم سرزمین‌های جهان مناطق خشک هستند، ۱۴ درصد از جمعیت جهان در این مناطق ساکن اَند و این مناطق سهم مهمی در کشاورزیِ جهانی دارند. اقلیم مناطق خشک تا دهه‌ی هفتاد میلادی چندان مورد توجه نبود و فقط از این زمان به بعد بود که خشکسالی‌های پی‌درپی و استفاده‌ی بی‌رویه هم آسیب‌پذیری و هم اهمیت این اکوسیستم‌ها را نشان داد.

تأثیرات نوسانات اقلیم و فشارهایی که انسان‌ها بر طبیعت وارد کرده‌اند به‌ویژه در مناطق کم‌آب زیان‌بار بوده است: مناطق زراعی در باختر میانه در آمریکا و آسیای مرکزی و هند و منطقه‌ی ساحل در آفریقا و بسیاری از بخش‌های آفریقای جنوبی ناچار هستند به‌طور مرتب با خشکسالی‌های شدید و اغلب درازمدت دست به گریبان باشند. در منطقه‌ی ساحل در آفریقا از اواخر دهه‌ی شصت میلادی تا پایان سده‌ی بیستم وضعیت خشک به‌طور غیرعادی فراگیر شد.

در برخی از مناطق خشک، نوسانات اقلیم و سوءمدیریت دست به دست هم داده و روندی از بیابان‌زایی و نابودیِ محیط زیست در درازمدت را آغاز کرده است. با تغییر اقلیم هم در سطح جهانی و هم در سطح منطقه‌ای، با تداوم رشد جمعیت که توسعه‌ی جوامع را هرچه بیش‌تر به مناطق خشک می‌کشاند، نگرانی‌ها برای آینده افزایش می‌یابد. و نگرانی وقتی شدیدتر می‌شود که بدانیم فعالیت‌های انسان‌ها، از جمله استفاده از زمین، ممکن است تغییر اقلیم را تشدید کند.

دانش انسان از مناطق خشک در جهان در آغاز نتیجه‌ی پژوهش‌های علمی نبود بلکه از طریق فعالیت‌های اکتشاف و بهره‌برداری به دست آمد. اما خوشبختانه وضعیت تغییر کرده است و با توسعه‌ی دانش اکنون کویرها و مناطق کم‌آب یکی از شاخه‌های اصلی در پژوهش هواشناختی و بوم‌شناختی است.

سامانه‌های الکترونیکی برای جمع‌آوری داده‌ها شبکه‌های هواشناسی را به مناطق دوردست‌تر گسترانده است. روش‌های سنجش از دور نیز جمع‌آوریِ اطلاعات را در سطح جهان توسعه داده است و ابزاری برای پایش وضعیت مناطق خشک فراهم آورده است. توسعه‌ی پژوهش‌ها آگاهی نسبت به مناطق خشک را افزایش داده است. امروزه مناطق خشک بخشی پویا از سامانه‌ی زیست‌محیطیِ جهانی دانسته می‌شوند. همچنین امروزه این مناطق را منبعی در خطر می‌دانند، منبعی که در پهنه‌های بسیار گوناگون—از اقتصاد جهانی گرفته تا کشاورزی در سطح جهان و اقلیم‌شناسی—اهمیت دارد. به همین سان امروزه همه به‌روشنی تشخیص داده‌اند که به برنامه‌های حفاظتی و مدیریتِ درست نیاز داریم تا مناطق خشک را که منابع تجدیدپذیر هستند در برابرِ خطرات اقلیمی و استفاده‌ی فزاینده‌ی انسان‌ها از زمین پاسداری کنیم. برخی از نگرانی‌ها عبارت اند از تغییر اقلیمی در اثر افزایش گازهای گلخانه‌ای، کاهش آب‌های زیرزمینی به‌دلیل آبیاری بیش از حد، و تأثیرات درازمدت بیابان‌زایی و تغییر کاربریِ زمین. این نگرانی‌ها با دلایل و شواهدی تأیید می‌شود که به ما می‌گویند در برخی مناطق خشک تغییرپذیریِ اقلیم در کنار استفاده‌ی نامدبرانه از زمین می‌تواند اقلیم منطقه را به‌طور زیان‌باری تغییر دهد.

نشانی کتاب

تازه‌ترین کتاب‌ها در حوزه محیط زیست