در عراق چه می‌گذرد؟

۱۰ روز از آغاز اعتراض‌های عراق در شهر نفت‌خیز بصره می‌گذرد. هزاران‌ تن علیه فساد و سوء مدیریت در استان‌های جنوبی عراق به خیابان ریخته‌اند و حکومت نیز نیروهای ویژه‌اش را به مقابله با آنها فرستاده. ده‌ها تن تاکنون در این راهپیمایی‌های اعتراضی کشته یا زخمی شده‌اند.

یان کوبیس،‌ نماینده ویژه و رئیس هیأت مساعدت ملل متحد برای عراق (یونامی) در بیانیه‌ای نسبت به افزایش خشونت‌ها در اعتراض‌های عراق هشدار داده است:

«نماینده ویژه عمیقاً نگران خشونت و نیز اقدامات خرابکارانه‌ در برخی اعتراض‌های عمومی است که به جز این موارد معدود، عموماً صلح‌آمیز بوده‌اند.»

کوبیس نسبت به آسیب‌های جانی وارده به معترضان و نیروهای امنیتی اظهار تأسف کرده است و در ادامه می‌نویسد: «اگر چنین حوادثی ادامه یابد، تأثیر زیان‌باری بر امنیت و موقعیت اقتصادی سرتاسر کشور به جا خواهد گذاشت.»

نماینده ویژه سازمان ملل به بغداد هشدار داده که حکومت نباید هراس‌آفرینی کند و همه باید به جریان آزاد اطلاعات دسترسی داشته باشند. او خطر بازگشت گروه «دولت اسلامی» (داعش) در شرایط بحران را نیز گوشزد کرده است.

چرا مردم عراق اعتراض می‌کنند؟

جنوب عراق مملوء از نفت است و سه میدان نفتی بزرگ آن نیمی از کل نفت عراق را تولید می‌کنند. هجوم زائران به شهرهای مقدس شیعیان همچون کربلا و نجف میلیاردها دینار برای بغداد درآمد به همراه دارد. اما گرمای هوا در تابستان این شهرها بیش از ۴۵ درجه سانتیگراد است و برق دائماً در این فصل سال قطع می‌شود. کمبود آب آشامیدنی هم وجود دارد. و البته بیکاری.

دولت سال‌ها است که از این فاجعه باخبر است اما  به نظر می‌رسد از علاج آن ناتوان است. حکومتی شیعی که به فرقه‌گرایی و تبعیض علیه اهل سنت و نیز علیه اقلیت‌های قومی همچون کردها متهم است، حتی رضایت شیعیان عرب را نیز کسب نکرده است.

هزاران تن به خشم آمده‌اند و چندین‌ روز است که در خیابان‌ها به اعتراض برخاسته‌اند. معترضان خشمگین دفترهای احزاب و گروه‌های شبه‌نظامی را آتش زدند، ورودی میدان‌های نفتی را سد کردند، و به ساختمان‌های دولتی محلی و حتی فرودگاه نجف یورش بردند.

سیروس برنابلداجی، نماینده پیشین بروجن در مجلس و کارشناس مسائل عراق درباره علت اعتراض‌ها به خبرگزاری دولتی دانشجویان ایران (ایسنا) می‌گوید:

«مجموع عواملی همچون پایین بودن کارآمدی دولت عراق با توجه به فساد گسترده اداری و اقتصادی در این کشور، کند بودن روند بازسازی آن، پایین بودن سطح رفاه شهروندان، ناقص بودن زیرساخت‌های عراق، و عزل و نصب‌های جناحی- عشیرتی نامناسب در این کشور ، شرایطی را ایجاد کرده که مردم عراق بخصوص مردم جنوب این کشور در اعتراض به شرایط نامناسب به خیابان‌ها بیایند و اعتراضاتی دامنه دار در کف خیابان‌های عراق انجام دهند .»

او تعارض منافع کشورهای همسایه عراق و نفوذ ایران در این کشور را برای مقابله منطقه‌ای با عربستان یکی دیگر از دلایل می‌داند و می‌گوید «نفوذ ایران در عراق» به ذهنیت منفی شهروندان این کشور در برابر ایران انجامیده است.

احزابی که دفترهایشان هدف خشم معترضان قرار گرفت، حزب دعوه اسلامی (به ریاست حیدر عبادی،‌ نخست‌وزیر کنونی و دبیرکلی نوری مالکی، نخست‌وزیر قبلی که به ایران نزدیک است) و جریان حکمت ملی عراق (به ریاست عمار حکیم،‌ از خانواده یک روحانی شیعه که به ایران نزدیک است) بودند. شبه‌نظامیانی که به مقر آنها حمله شد، سازمان بدر (گروهی به ریاست هادی عامری که در ایران هنگام جنگ با عراق شکل گرفت) و عصائب اهل حق (یا شبکه خزعلی، یک گروه شبه‌نظامی شیعه دیگر که تحت حمایت ایران است) بودند.

نارضایتی از نفوذ ایران در میان معترضان به چشم می‌خورد. اما قطع برق وارداتی از ایران یکی از دلیل‌های اصلی خاموشی‌های بصره و دیگر شهرهای جنوبی عراق بود و آتش به خرمن نارضایتی‌ها انداخت.

به گفته مقام‌های عراقی، بدهی در پرداخت هزینه برق وارداتی از ایران باعث شد که تهران جریان یک هزار مگاواتی برق به آنجا را قطع کند. پس از آن بغداد و تهران وارد مذاکره شدند اما وزارت برق عراق دوشنبه در بیانیه‌ای اعلام کرد که مذاکرات شکست خورده است. بغداد اکنون برای تأمین برق سراغ عربستان سعودی رفته است.

واکنش امنیتی بغداد

اما پاسخ بغداد به اعتراضات چه بود؟ اعزام هزاران نیروی پلیس و سرباز،‌ و حتی واحدهایی از «گردان طلایی» نیروهای امنیتی که وظیفه‌اش مبارزه ضدتروریستی است. در دست‌کم دو شهر بصره و سماوا، نیروهای امنیتی با گلوله‌های جنگی به سمت جمعیت شلیک کردند. وزارت بهداشت عراق می‌گوید که اعتراض‌ها تا کنون هشت کشته و ۵۶ مجروح بر جای گذاشته. به گفته سیف بدر، سخنگوی وزارت بهداشت عراق، حال هفت تن از این مجروحان وخیم است. یحیی رسول، سخنگوی عملیات مشترک عراق اما از سوی دیگر گفته است که ۲۶۲ مأمور امنیتی نیز در طی اعتراض‌ها مجروح شده‌اند و حال شش تن از آنها وخیم است.

فعالان دوشنبه از آغاز موج دستگیری‌ها در بصره و نجف خبر داده‌اند. اما تمام این تمهیدات باعث نشد که معترضان خانه‌نشین شوند.

بغداد همچنین در تلاش برای کنترل جریان اطلاعات و جلوگیری از گسترش اعتراض‌ها، دسترسی به اینترنت را در بسیاری نقاط کشور محدود یا مسدود کرده است؛ به قول خودشان، «برای جلوگیری از انتشار اطلاعات کذب». شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌هایی همچون فیس‌بوک، اینستاگرام و وایبر که بین عراقی‌ها از همه محبوب‌تر هستند، دیگر در دسترس قرار ندارند.

این ممنوعیت اینترنتی هزینه زیادی برای عراق دربردارد و روزی تا ۴۰ میلیون دلار به اقتصاد این کشور ضربه وارد می‌کند.

نقش مقتدی صدر چیست؟

بغداد برای برخورد با اعتراض‌ها در کنار چماق،‌ هویچ هم دارد: حیدر عبادی، نخست‌وزیر گفته که نزدیک به سه میلیارد دلار برای سرمایه‌گذاری در بصره اختصاص می‌دهد و وعده آفریدن هزاران فرصت شغلی را داده است. اما همزمان با دادن این وعده‌ها،‌ تهدید را هم فراموش نکرده: به ویژه علیه به گفته او «خرابکارهایی» که در اعتراض‌ها «منافع حزبی و گروهی» خود را دنبال می‌کنند.

اشاره او به مقتدی صدر و نمایندگان ائتلاف «سائرون» است که در انتخابات ۱۲ مه پیروز شدند. آنها در گذشته نیز هدایت برخی اعتراض‌ها علیه دولت مرکزی را برعهده داشتند. سائرون با تکیه بر شعارهای ضدفساد، ضد دخالت خارجی به‌ویژه مداخله‌های ایران و حامی اصلاحات در انتخابات پیروز شدند. اما از آنجا که هنوز بازشماری بخشی از آراء به پایان نرسیده،‌ مردم عراق فعلاً باید برای تشکیل دولت آینده منتظر باقی بمانند.

صدر اعتراض‌ها را «انقلاب گرسنگان» خوانده. بخش قابل توجهی از معترضان نیز با او همراهی می‌کنند. برای نمونه، آخر هفته گذشته جمعیت خشمگینی به سوی دفتر کار علی دوای لازم، فرماندار استان میسان در ناصریه راهپیمایی کردند. آنها خواهان بر سر کارآمدن صدری‌ها به عنوان «سیاستمداران پاک‌دست» به جای حامیان عبادی شدند. می‌گویند علی دوای دفتر کارش را رها کرده و جایی در کردستان عراق به سر می‌برد.

صدر یک‌ماه پیش «به طور ضمنی» در خصوص ایجاد بحران آب و برق از سوی ایران هشدار داده بود. او در بیانیه‌ای رسمی نوشته بود:

«من نمی گذارم برخی کشورهای منطقه به خاطر پیروزی من در انتخابات از مردم عراق انتقام بگیرند. من مطمئنم که گرفتن آب و برق از مردم باعث نمی‌شود آنها به زانو در بیایند.»

پیش از انتخابات پارلمانی عراق، علی اکبر ولایتی، مشاور رهبر ایران با اشاره ضمنی به ائتلاف سائرون گفته بود جمهوری اسلامی نمی‌گذارد عراق به دست کمونیست‌ها و لیبرال‌ها بیفتد.

برخی در ایران نیز مقتدی صدر را «پشت پرده» اعتراض‌ها می‌بینند. رضا قزوینی غرابی در روزنامه «خراسان» چنین ادعایی را مطرح می‌کند:

«در داخل عراق، شهروندان، جریان صدر را متهم کرده اند به این که مطالبات واقعی مردم را به حاشیه رانده است. در حالی که مقر همه احزاب سیاسی اسلامی در جنوب مورد حمله قرار گرفته است، تنها مراکز جریان صدر هستند که تاکنون در امان مانده اند. همین موضوع باعث تردید مردم در نقش داشتن صدری ها در کشیده شدن اعتراضات به سمت خشونت شده است. همچنان که برخی سیاستمداران عراقی معتقدند نزدیکی اخیر دولت قانون، فتح و نصر باعث به هم خوردن محاسبات صدر و نارضایتی وی شده است.»

این تحلیل‌گر عراقی ساکن ایران البته حزب «بعث»، حزب حاکم در دوران دیکتاتوری صدام حسین را نیز آتش‌بیار این اعتراض‌ها می‌داند. او در نهایت هشدار داده که این اعتراضات می‌تواند «قطار به اصطلاح بهار عربی را دوباره به حرکت وادار کند.»

در ایران نیز اعتراضات مشابهی در به ویژه استان‌های جنوبی رخ داده. همین اعتراضات بود که ایران را به قطع صادرات برق به عراق و افغانستان و مسدودکردن جریان ۴۲ رود جاری به عراق واداشت.

در همین زمینه