حضور آمریکایی‌ها در باستان‌شناسی ایران

<p>بیژن روحانی - محوطه&zwnj;های باستانی غنی در ایران در دهه&zwnj;های ابتدایی سده&zwnj; بیستم عرصه رقابت کشورهای مختلف برای به دست گرفتن حق کاوش و همچنین تملک آثار باستانی به دست آمده از آن&zwnj;ها بوده است.</p> <!--break--> <p>در گفتارهای پیشین به حق انحصاری فرانسه در باستان&zwnj;شناسی ایران که طی قرارداد سال ۱۹۰۰ توسط مظفرالدین شاه قاجار به فرانسوی&zwnj;ها داده شد پرداختیم و این&zwnj;که چگونه در دوره رضاشاه این قرارداد لغو شد، اما در برابر ایران متعهد شد یک متخصص فرانسوی را به عنوان سرپرست اداره عتیقات ایران منصوب کند؛ و به این ترتیب آندره گدار، باستان&zwnj;شناس جوان فرانسوی، وارد عرصه باستان&zwnj;شناسی ایران شد.</p> <p>&nbsp;</p> <p><a href="http://www.zamahang.com/podcast/2010/20120304_Heritage_Negotiation08_Rouhani.mp3"><img align="middle" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/musicicon_14.jpg" alt="" /></a></p> <p>&nbsp;</p> <p>علاقه&zwnj; آمریکایی&zwnj;ها به حضور قدرتمندانه در باستان&zwnj;شناسی ایران بلافاصله پس از لغو حق انحصاری فرانسه آغاز شد. این در حقیقت مهم&zwnj;ترین مشغله&zwnj;ای بود که آن&zwnj;ها در آن زمان و پیش از نیمه&zwnj;ی جنگ جهانی دوم در ایران داشتند. دانستن این نکته کمک می&zwnj;کند تا توضیح مناسبی در مورد سطح <img align="left" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/bijropers02.jpg" alt="" />بی&zwnj;سابقه&zwnj;ی فعالیت&zwnj;های دیپلماتیک آمریکایی&zwnj;ها به نفع باستان&zwnj;شناسانشان در ایران ارائه شود. نقش دیپلمات&zwnj;های آمریکایی در باستان&zwnj;شناسی ایران پررنگ&zwnj;تر از نقش آنها در مصر بود. آمریکایی&zwnj;ها در مصر نمی&zwnj;توانستند مانند ایران فعال باشند چون هنوز حضور فرانسوی&zwnj;ها و انگلیسی&zwnj;ها در آنجا پررنگ بود، در ترکیه نیز آن&zwnj;ها می&zwnj;بایست با احتیاط حرکت می&zwnj;کردند که مبادا احساسات وطن&zwnj;پرستانه&zwnj;ی ترک&zwnj;ها تحریک شود. در ایران جریان&zwnj;های ملی&zwnj;گرایانه همچنان ضیعف&zwnj;تر از کشور همسایه&zwnj;ی خود، ترکیه، بود.</p> <p>&nbsp;</p> <p>آمریکایی&zwnj;ها، حداقل تا میانه&zwnj;ی دهه ۳۰ میلادی، پول زیادی برای حمایت از مأموریت&zwnj;های باستان&zwnj;شناسی داشتند. آن&zwnj;ها غالباً باستان&zwnj;شناسان اروپایی، و به ویژه آلمانی&zwnj;ها را استخدام می&zwnj;کردند تا سرپرستی کاوش&zwnj;های آن&zwnj;ها را در مناطق مختلف جهان بر عهده گیرند. مؤسسه&zwnj;های معتبر آمریکایی، از جمله موزه هنر متروپلیتن در نیویورک، موزه دانشگاه پنسیلوانیا و مخصوصاً مؤسسه شرق&zwnj;شناسی دانشگاه شیکاگو، در حال مذاکره با تهران برای به دست آوردن قراردادها و امتیازهای جدید بودند. آن&zwnj;ها این بخت را داشتند که از مشورت&zwnj;های یک دیپلمات برجسته، والاس موری، در وزارت امورخارجه ایالات متحده برخودار شوند. او که از ۱۹۲۹ تا ۱۹۴۴ رییس بخش خاورماینه در امور خارجه بود، مأموریت خود را از ایران آغاز کرده بود. او همچنین زمانی که آرتور اوپهام پوپ، مورخ هنر آمریکایی، سخنرانی مشهور خود را به سال ۱۹۲۵ در حضور رضاخان سردار سپه انجام داد، آنجا حضور داشت. والاس موری به شدت مراقب روابط ایران و آمریکا بود و آمادگی داشت تا هرجا که مشکلی بین هیئت&zwnj;های باستان&zwnj;شناسی و دولت&zwnj;های ایران در دوران رضاشاه پیش می&zwnj;آمد، برای حل آن دخالت کند.</p> <p>&nbsp;</p> <p>در این زمان مدیران دو مؤسسه آمریکایی، یعنی مؤسسه شرق&zwnj;شناسی دانشگاه شیکاگو و موزه دانشگاه پنسیلوانیا، با یکدیگر بر سر به دست آوردن حق کاوش باستان شناسی در محوطه&zwnj;های مهم و مرغوب رقابت می&zwnj;کردند. از سوی دیگر آرتور پوپ نیز که خود سرپرست &laquo;مؤسسه آمریکایی هنر و معماری ایران&raquo; بود، قصد داشت بتواند خود را به این دو مؤسسه، در شیکاگو و پنسیلوانیا، نزدیک کند و از طریق معرفی کردن روابط خود در دولت ایران، امتیازهایی را از آنان به دست آورد.</p> <p>&nbsp;</p> <p><img align="left" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/bijropers03.jpg" alt="" />سرانجام پیروزی بزرگی برای آمریکایی&zwnj;ها به دست آمد. تخت جمشید که برخی باستان&zwnj;شناسان معتقد بودند مهم&zwnj;ترین محوطه باستانی ایران است، هنوز تا سال ۱۹۲۹ بخش&zwnj;های عمده&zwnj;اش در زیر خاک پنهان بود و بخش&zwnj;های دیگرش در معرض باد و آب قرار داشت. تخت جمشید در آن سال&zwnj;ها توانسته بود تخیل و خیال&zwnj;پردازی تعداد روز افزونی از ملی&zwnj;گرایان ایرانی را برانگیزد، اتفاقی که ویرانه&zwnj;های شوش نتوانسته بود در آن نقش چندانی داشته باشد. فرانسوی&zwnj;ها برای چند دهه شوش، پایتخت زمستانی هخامنشی&zwnj;ها را کاوش کرده بودند اما نتایج و آثار به دست آمده از آن یکراست به موزه لوور رفته بود. اما در مقابل، تخت جمشید محوطه&zwnj;ای تقریباً بکر و دست نخورده بود و این وعده را می&zwnj;داد که در دل خاک گنجینه&zwnj;ای از مهم&zwnj;ترین آثار و همچنین شواهد تاریخی مهمی از دوره&zwnj;ی هخامنشی را در خود پنهان کرده باشد. تخت جمشید در قلب فلات ایران جای داشت و از شهر افسانه&zwnj;ای شیراز نیز دور نبود.</p> <p>&nbsp;</p> <p>ایرانی&zwnj;ها هرگز به طور کامل تخت جمشید را فراموش نکرده&zwnj; بودند، بلکه در طول سده&zwnj;ها اشارات متعددی به ویرانه&zwnj;های این محوطه در منابع مختلف شده بود. به عنوان مثال نوشته&zwnj;ای از شاپور دوم، پادشاه ساسانی، در تخت جمشید نشان می&zwnj;دهد که او از این محوطه به همراه چند نفر از اشراف و موبدان و درباریان ساسانی بازدید کرده است و سپس در این مکان جشن و مراسمی آیینی برگزار شده است. در دوران اسلامی نیز، عضد الدوله دیلمی نوشته&zwnj;ای به زبان عربی از خود به یادگار گذاشته است که حکایت از بازدید او از تخت جمشید دارد. اشارات بسیار دیگری در آثار نویسندگان سده&zwnj;های میانی در خصوص این محوطه وجود دارد.</p> <p>&nbsp;</p> <p>در سال ۱۹۲۴، ارنست هرتسفلد، باستان&zwnj;شناس آلمانی، به درخواست دولت ایران به مطالعه و اندازه&zwnj;برداری در تخت جمشید پرداخت و آرزو کرد که کارها و مطالعاتش در &laquo;شگفت&zwnj; انگیز&zwnj;ترین محوطه&zwnj;ی تاریخ ایران&raquo; بتواند باعث شود تا جلو خرابی و زوال هرچه بیشتر تخت جمشید گرفته شود. هرتسفلد حتا حاضر شد این مأموریت را با هزینه&zwnj;های خودش بر عهده بگیرد زیرا اعتقاد داشت تخت جمشید مهم&zwnj;ترین محوطه&zwnj; و یادمان در جهان باستان و در خاورمیانه است و به اعتقاد او حتا از شهر باستانی بابل و نینوا هم مهم&zwnj;تر بود.</p> <p>&nbsp;</p> <p>در گفتار بعد خواهیم دید چگونه کارهای این باستان&zwnj;شناس آلمانی مقدمات حضور گسترده هیئت آمریکایی در تخت جمشید را فراهم کرد.<br /> &nbsp;</p> <p>ادامه دارد</p> <p>&nbsp;</p> <p>یادآوری: این گفتار و قسمت&zwnj;های آینده&zwnj;ی آن بر اساس بخش&zwnj;هایی از کتاب &laquo;مذاکره برای گذشته&raquo; تنظیم شده است. با این حال این بخش و بخش&zwnj;&zwnj;هایی که به مرور در برنامه&zwnj;های &laquo;میراث فرهنگی زمانه&raquo; ارائه می&zwnj;شود تنها خلاصه&zwnj;ای از فصل&zwnj;های مربوط به ایران هستند و نباید به عنوان ترجمه کامل و مستقل بخش&zwnj;های این کتاب در نظر گرفته شود.</p> <p>&nbsp;</p> <p>مشخصات کتاب:</p> <p>James .F. Goode. 2007. Negotiation for the Past: Archaeology, Nationalism, and Diplomacy in the Middle East, 1919-1941. University of Texas Press.</p> <p>&nbsp;</p> <p>در همین زمینه:</p> <p><a href="#http://radiozamaneh.com/culture/cultural-heritages/2011/12/12/8947">::بخش نخست: مذاکره برای گذشته::</a><br /> <a href="#http://radiozamaneh.com/culture/cultural-heritages/2011/12/19/9168">::بخش دوم: امتیاز انحصاری فرانسه در باستان&zwnj;شناسی ایران::</a><br /> <a href="#http://radiozamaneh.com/culture/cultural-heritages/2012/01/09/9801">::بخش سوم: مشروطه و دردسرهای فرانسه در باستان&zwnj;شناسی ایران::</a><br /> <a href="#http://radiozamaneh.com/culture/cultural-heritages/2012/01/16/10043">::بخش چهارم: افول قاجاریه و رویکرد جدید به باستان&zwnj;شناسی::</a><br /> <a href="#http://radiozamaneh.com/culture/cultural-heritages/2012/01/23/10296">::بخش پنجم: مورخ آمریکایی در میان دولتمردان ایرانی::</a></p> <p><a href="#http://radiozamaneh.com/culture/cultural-heritages/2012/01/30/10551">::بخش ششم: بیرق&zwnj;ها و ویرانه&zwnj;ها::</a><br /> <a href="#http://radiozamaneh.com/culture/cultural-heritages/2012/02/13/10978">::بخش هفتم: پایان حق انحصاری فرانسه در باستان شناسی ایران::&nbsp; </a></p>