اختلاف قرائتهای مصحف قرآنی (۱)
<p>احمد علوی − این نوشته در دو بخش عرضه می‌شود. بخش نخست شامل مقدمه، روش شناسی، نظریه‌های قرائت‌ها گوناگون مصحف، نظریه برساخته اجتماعی و و انطباق آن بر فرآیند تدوین مصحف قرآنی، عوامل و گونه‌های پیدایش قرائت‌های گوناگون مصحف است که به ترتیب اهمیت موضوع، روش‌شناسی ، نظریه‌شناسی و منظر نوشته در آن به گفت‌وگو گذاشته می‌شود.</p> <!--break--> <div dir="RTL">بخش دوم شامل موضوعاتی از قبیل تنوع قرائت‌ها در دوره پیش از تدوین عثمان، ناهماهنگی مصاحف در دوره پس از تدوین عثمانی ، مقایسه میان برخی از قرائت‌هایی که از مصحف شده است، ناهماهنگی مصاحف هفت‌گانه در صرف افعال آیات گوناگون و نتیجه گیری است. در این بخش که به واقع انطباق بخش نخست در بررسی مصحف‌های قرانی است، تلاش می‌شود تا با مطالعه جزئی برخی اختلاف قرائت ها، بخش نخست به آزمون گذارده شود.</div> <div dir="RTL"><b> </b></div> <div dir="RTL"><b>مقدمه</b></div> <div dir="RTL"><b><span> </span></b></div> <div dir="RTL">آگاهی به روایت‌های گوناگون مصحف قرآنی یا علم قراءات بنا عرف قرآن پژوهان، مفسران قرآن و همچنین متکلمان و فقیهان یکی از بخش‌های مهم «علوم قرآن» به شمار می‌آید (زرکشی۱۴۲۱ ه ، سیوطی؛ ۱۴۲۲ه ). منظور از علم قراءات همانا آگاهی بهروایت‌های گوناگونی است که از مصحف نخستین قرآن به عمل آمده است (همان).</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">برخی این قرائت‌ها را هفت می‌دانند، برخی براین هفت قرائت سه قرائت دیگر می‌افزایند ولی تعداد قرائات اعم آنچه قرائت‌های مشهور و یا شاذ (نادر) و همچنین مشهور یا غیر مشهور تا بیش از این هم تلقی شده است (الدانی، ۲۰۰۵، ابن الجزری ، ۱۹۹۴، الدمياطي ۱۹۹۸). فراوانی (تنوع) قرائت‌ها گوناگون موجب شد تا فرایند پیدایش و تدوین مصحف‌های گوناگون (قرآن‌های مدون) از گذشته‌های دور موضوع گفت‌وگوی مسلمانان باشد. برخی از متقدمین از منظر روائی به این پرسش پرداخته‌اند (مثلا سجستانی، ۱۹۹۵، بحرانی، ۲۰۰۷، کاشانی، ۱۳۷۹، عیاشی۱۳۷۰، کلینی<b>، </b>۱۳۸۸). برخی دیگر اما بررسی خود را بروی مقایسه مصحف‌های در دسترس متمرکز نموده‌اند (مانند ابن الجزری ، ۱۹۹۴، الدانی، ۲۰۰۵).</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">در زمانه ما اما روش کلامی که ترکیبی از استدلال و روایات است بر سایر روشها غلبه داشته است (مثلا طباطبائی، ۱۲۸۱ - ۱۳۶۰ هجری خورشیدی، در المیزان و همچنین قرآن در اسلام از همو، خوئی البیان، ۱۳۳۷، صالح ۱۹۷۷ و نیز <span>زرقانی، ۱۴۱۶</span>). چه بدون باور به انطباق مصحفی که در اختیار مسلمانان بوده با مصحف نبوی، دفاع از سایر باورهای دینی دشوار ‌می شود.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">بنا به اجماع قرآن‌شناسان مصحف کنونی که در دسترس اکثریت مسلمان امروز است مطابق قرائت عاصم کوفی به روایت حفص می<span dir="LTR">‌</span>باشد. این قرائت تنها یکی از قرائت‌های هفت‌گانه مشهور و پذیرفته است که به وسیله کسانی همچون ابن کثیر مالکی، نافع مدنی، حمزه کوفی عرضه شده است. به جز این روایت‌های هفت‌گانه البته روایت دیگری از قرآن وجود داشته که در میان مسلمانان چندان مقبولیت نیافته است.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">بنابر آنچه آمد، فراوانی قرائت مصحف‌ها − که بعضا ناشی از دگرگونی آنها درفرایند نقل و بازگوئی، ثبت و ضبط، تدوین، دگرگونی رسم الخط و عوامل دیگر است − کم نیست و امری پذیرفته شده است. مثلا ابن کثیر آیه چهارم از نخستین سوره قرآن را «مَلِكِ یوم الدّین» قرائت نمود، حال آنکه همین آیه به روایت «عاصم» «مالِكِ یوم الدّین» است. نمونه چنین فراوانی قرائت کم نیست. مثلا آیه شش سوره نخست یعنی (اهدِنا الصراط) را عبدالله (أَرشِدنا) قرائت نمود (مثلا سجستانی، ۱۹۹۵). ابن مسعود نیز آیه (صراط الذين أنعمتَ عليهم) را (صراط من أنعمت) قرائت نموده است (نگاه کنید مثلا به الدر المنثور ازسيوطي). کلمه صراط نیز از سوی برخی سراط (با سین) قرائت شده است (سجستانی، ۱۹۹۵). به نوشته سجستانی عایشه بر این باور بود که نویسندگان قرآن در هنگام انتقال گفتار به نوشتار در مورد آیه‌های سورة طه ، ۶۳، سورة النساء ۱۶۲، سورة المائدة ۶۹ دچار اشتباه شده‌اند (سجستاني ، ۱۹۹۵، كتاب المصاحف ص۴۳).</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">اما مشکل تنها به دگرگونی برخی از کلمات و یا حرف محدود نمی‌شود. چون سعید بن جبیر سوره‌های حمد و دو سوره معوذتین را جزء قرآن نمی‌دانست (سجستانی، ۱۹۹۵). و دو آیه آخرین سوره توبه نیز به توصیه زید بن ثابت بر آن افزوده شد (همان). خلیفه دوم نیز - در هنگام تدوین مصحف ابوبکر- مدعی بود که آیه‌ای در مورد سنگسار زناکار محصن در قرآن وجود داشته که حذف شده است و تلاش او برای گنجاندن آیه در قرآن با مقاومت سایر صحابه روبرو شد و نافرجام ماند (زرکشی۱۴۲۱ ه ، سیوطی؛ ۱۴۲۲ه).</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">افزون بر این ترتیب آیات و سوره‌ها نیز محل مناقشه اهل فن بوده است. چون به گواهی ادبیات موجود و روائی، خلیفه چهارم مسلمانان، قرآن را بر اساس ترتیب نزول دسته بندی کرده بود، حال آنکه مصحف عثمان از این ساختار بی بهره و دارای ۱۱۴ سوره است.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">دگرگونی ساختارمتن نوشتاری کم اهمیت نیست و البته بر چگونگی فهم مصحف موثر است. به همین دلیل است که تلاش برخی از مفسران- همچون مولف مجمع البیان: طبرسی- برای کشف تناسب آیات گوناگون با یکدیگر، در موارد قابل توجهی کارآمد نیست. و یا تکرار برخی آیات دستاویز طبرسی نویسنده "فصل الخطاب فی تحريف کتاب رب الارباب" شده تا قرآن را تحریف شده بداند (فصل الخطاب فی تحريف کتاب رب الارباب: طبرسی، همچنین مقایسه کنید با نگاه کنید به بحرانی، ۲۰۰۷، کاشانی، ۱۳۷۹، عیاشی، ۱۳۷۰، و جزایری ۲۰۰۸).</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">گفت‌وگو در مورد تحریف یا عدم تحریف قرآن امری استثنائی نیست. چون مسلمان از دوران کهن در بیشتر مسائل مربوط به قرآن دارای اجماع نیستند و این البته امر شگفت آوری نیست. چون آنان در سایر موضوعات مربوط به قرآن نیز اجماعی ندارند (بغدادی، ۱۹۸۷، شهرستانی، ۱۹۸۹). مثلا مسلمانان در مورد چگونگی وحی به پیامبر اسلام، نخستین و آخرین آیه، شان نزول بسیاری آیه ها، تناسب (رابطه) آیه‌های گوناگون با یکدیگر، تعریف و تعیین مصداق محکم و متشابه و همچنین ناسخ و منسوخ، مبهم و مبین، عام و خاص، حقیقت و مجاز، خبر و انشاء، مطلق و مقید، ترتیب سوره ها، تعداد آیه‌ها و سوره‌ها پرسش‌های دامنه داری را طرح نموده‌اند (زرکشی۱۴۲۱ ه ، سیوطی؛ ۱۴۲۲ه، القطان، ۱۹۷۱، الذهبي<b>، </b>بی تا). همین امر به مناقشات گسترده‌ای میان آنها دامن زده است و پیدایش فرقه‌های گوناگون میان مسلمانان کم یا بیش با چنین گفت‌وگوهائی پیوند خورده است.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL"><b>روش شناسی این نوشته</b></div> <div dir="RTL"><b> </b></div> <div dir="RTL">روش شناسی این نوشته مبتنی بر پژوهش آراء و باورهای مسلمانان در مورد چرایی و چگونگی فراوانی قرائت‌های مصحف‌های قرآن است و اینکه آیا پرسشهای مربوط به فراوانی قرائتهای مصحف موضوع چگونه دانشی است. چه هر چند امروزه تلاش می‌شود باور مسلمانان در مورد قرآن به یک باور -مبنی بر اصالت قرائت واحد- تقلیل داده شده و باوری یگانه و یکسان در میان مسلمانان تلقی شود، اما شواهد تاریخی چنین ادعائی را تایید نمی‌کند.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">منظر اصالت قرائت واحد مبتنی بر نوعی ساده نگری مکانیکی است که تاریخی بودن زندگی اجتماعی را بر نمی‌تابد. چنین دیدمانی از منظر روشن شناسی نیز قانع کننده نیست. چون این دیدمان بر این ادعا استوار است که می‌توان با استدلال کلامی و روائی حول قرائت‌های گوناگون به نتیجه‌ای قطعی و قابل اجماعی رسید. اما چنین درکی با استناد به منابعی که در دسترس است، نیز قابل تایید نیست. در مقابل آنچه که قابل تایید است اختلاف مسلمانان در مورد مسائل گوناگون قرانی و حتی سایر موضوعات دینی است که سابقه تاریخی هم دارد (بغدادی، ۱۹۸۷، شهرستانی، ۱۹۸۹، نوبختی، ۱۳۸۶).</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">بنابراین، این نوشته از منظر کلامی به بررسی این پرسش‌ها نپرداخته وتایید و یا بطلان ادعاهای فرقه‌های گوناگون دینی را مد نظر ندارد. چرا که قلمرو این نوشته علوم اجتماعی است و عرصه دانش اجتماعی گزارش، فهم و توضیح پیدایش باورهائی است که در میان مردم شایع بوده و ازمنابع تاریخی به دست ما رسیده است. از منظر دانش اجتماعی تجربی، همه پدیده‌های اجتماعی اعم از اندیشه و عمل ، فرهنگ مادی و غیر مادی همه برساخته اجتماعی (<span dir="LTR">Social structure</span>) انسان اجتماعی است و محصول یک فرایند تاریخی تلقی می‌شود. چنین روشی در موسسات پژوهشی علوم اجتماعی جهان معاصر پذیرفته شده است (برگر و لوکمان، ۱۳۷۵ همچنین مانهایم، ۱۳۸۰).</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">توضیح آنکه معرفت شناسی و روش شناسی پژوهشی مسلط هر دوره و حتی معرفت‌شناسی مسلط بر هر گروه‌بندی اجتماعی و هر جامعه علمی معین علیرغم هر شباهتی با دوره‌های پیشین و گروه‌بندیهای دیگر، دارای ویژگهای معینی است. از این رو دلایلی که در چارچوب معرفت شناسی و روش شناسی پژوهشی غالب یک دوره معین، قانع کننده است، برای دگر دوره‌های دیگر از این کارآمدی برخوردار نیست. همچنین دلایلی که در چارچوب نظام معرفت شناسی غالب یک گروه خاص که یک جامعه معرفتی را تشکیل میدهد (مثلا جامعه معرفتی محدثین یا متکلمین) مقبولیت دارد، برای قانع کردن گروه دیگر- مثلا پژوهشگران علوم طبیعی و یا پژوهشگران علوم اجتماعی که دانش آنها مبتنی بر آزمون آزمایشگاهی و تجربی (امپریک) است- کارائی ندارد.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">معرفت شناسی مسلط و پذیرفته شده دوره نخستین پس از فوت پیامبراسلام، معرفت سمعی یا روائی است. پس از این دوره معرفت شناسی کلامی بر مناقشات میان صاحبنظران مسلمان چیره می‌شود. در دوره‌ای معرفت فقهی که ترکیبی از معرفت کلامی و روائی است به عنوان درک مسلط، رواج می‌یابد. در هرکدام از از این دوره‌ها، مباحثه پیرامون دگرگونی متن تدوین شده قرآن (مصحف) تابعی از معرفت مسلط آن دوره است. مثلا در دوره نخست طرفداران دگرگونی متن قرآن و منتقدان آنها غالبا به روایات و احادیث (معرفت نقلی و سمعی) متوسل می‌شوند. عیار جدل کلامی و به کار گیری روش تجربی در این گفت‌وگوها ناچیز است. در دوره دوم این معرفت کلامی است که علیرغم به کار گیری معرفت شناسی دوره قبل (معرفت شناسی نقلی و سمعی) برآن چیره می‌شود. زمانه ما اما با تسلط معرف شناسی تجربی و روش شناسی پژوهشی مبتنی بر آزمون نظام یافته (<span dir="LTR">Systematic</span>) گروهی و دقیق از دوره‌های پیش متمایز می‌شود.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">پیشرفت دانش تجربی از سویی و افزایش سهم این دانش در مدیریت زندگی بشر، امتیاز بسیاری را به این دانش داده است. به گونه‌ای که جامعه کلی ما و گروه بندیهای خاص آن کم یا بیش بیشترین ماده معرفتی خود را از این گونه دانش برگرفته و آن را مرجع پذیرش یا عدم پذیرش گزاره‌ها می‌داند. از این روست که پذیرش هر گزاره و ادعا مشروط به گذر موفقیت آمیز از خلال روش شناسی است که مورد تایید دانش تجربی است.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">هر چند تکرار حوادث تاریخی تدوین مصف‌ها در ظرف آزمایشگاه امکان پذیر نیست، اما روش باستان‌شناسی متن مصحف‌ها از طریق گردآوری مصاحف، کشف ارتباط و تسلسل تاریخی آنها و مقایسه هماهنگی یا ناهماهنگی آنها به مثابه نوعی دانش تجربی میتواند، ادعاهای مربوط به سندیت مصحف‌ها را به بوته آزمون تجربی بگذارد. با توجه به اینکه طول عمر قدیمی‌ترین مصحف هائی که در دست است از چند قرن تجاوز نمی‌کنند، امکان مقایسه همه این مصحف‌ها با یکدیگر و ترکیب زنجیره وار آنها امکان پذیر نیست. به همین دلیل است که غالب گفت‌وگوهایی که در مورد سندیت یا وثوق مصحف‌ها قرآنی شده است کم یا زیاد جنبه کلامی و روایی دارد. هر چند واژه « قرائت» دارای معنای گسترده‌ای می‌باشد و به گونه‌های گوناگونی قابل اما منظور ازاختلاف قرائت در این نوشته اختلافاتی است که بر اساس اختلاف اِعراب، هجاها، گویش، رسم الخط، ابتدا و وقف، جابجائی و دگرگونی کلمات، و مواردی از این نوع رخ داده است.</div> <div dir="RTL"><b> </b></div> <div dir="RTL"><b>نظریه‌های قرائت‌ها گوناگون مصحف</b></div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">اجماع کامل و بدون مناقشه‌ای در مورد چگونگی و چرایی پیدایش فراوانی قرائت‌های قرانی در میان مسلمانان وجود ندارد<b>. </b>می‌توان نظریه‌های موجود در مورد فراوانی روایت‌های گوناگون مصحف را بطور کلی و بر اساس باور به هدفمندی یا غیر هدفمندی دگرگونی قرائت‌های مصحف و همچنین میزان دگرگونی‌ها به چهار گروه، دسته بندی کرد: یکم − نظریه‌هایی که بر یکسانی مصحف کنونی با مصحف پیامبر ناظر است (نظریه نویسندگان سلفی، ظاهری و برخی از شیعیان دوره اخیر).</div> <div dir="RTL">دوم − نظریه‌هایی که بر دگرگون شدن هدفمند بخشی از قرآن و حتی تحریف آن تاکید دارد (مانند نظریه نویسنده فصل الخطاب فی تحريف کتاب رب الارباب: طبرسی همچنین نگاه کنید به بحرانی، ۲۰۰۷، کاشانی، ۱۳۷۹، عیاشی، ۱۳۷۰).</div> <div dir="RTL">دسته سوم این نظریه‌ها بر دگرگونی غیر سازمان یافته و یا غیر هدفمند و محدود مصحف مبتنی است (مانند نظریه نویسنده کتاب المصاحف: سجستاني، ۱۹۹۵).</div> <div dir="RTL">نظریه چهارمی نیز به صورت باور به دگرگونی غیر هدفمند و یا هدفمند و سازمان یافته همه مصحف قابل تصور است.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">اما در ادبیات موجود، مناقشه پیرامون چنین پرسشی طرفداران جدی­ای چندانی ندارد. قلمرو نوشته حاضر تنها قرائت‌های گوناگون مصحف است و پرسش‌هایی مربوط به تحریف آن را - که در نزد برخی مقبولیت دارد- در بر نمی‌گیرد.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">هرکدام از این نظریه‌های یاد شده دارای پیش فهم‌های خاص خود است و نوعی پیوند با معرفت شناسی، جامعه شناسی، و فلسفه زبان و همچنین فلسفه سیاسی، دین شناسی و فلسفه اخلاق خاص خود را داراست که بررسی گسترده آن مجال و مقال دیگری را طلب می‌کند. مثلا نظریه نخستین- همسانی و سازگاری مصحف کنونی با مصحف پیامبر و تقلیل باورهای گوناگون به یک باور- که راه هر شک و تردیدی در دگرگونی مصاحف را انکار می‌کند از منظر تئوریک با معرفت شناسی جزمی، فلسفه زبان همخوانی بیشتری دارد. همین گفتمان است که خود را نماینده تام و تمام حقیقت دین دانسته و هر شک و تردیدی در فراوانی قرائات را بر نمی‌تابد.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">از آنجائی که چنین دیدگاهی مدعی حقانیت و حقیقت تام و و تمام نظرگاه‌های مندرج در متن دینی است طبیعی است که مصحف و منبع ضمیمه آن یعنی روایات برای طرفداران چنین گرایشی همانا منبع مدیریت همه جوانب زندگی فردی و اجتماعی تلقی می‌کند. روشن است که بنا به چنین گرایشی افراد بنا به تناسب نزدیکی به هنجارهای پذیرفته شده مصاحف به بد و خوب و بهتر تقسیم شده حقوق اجتماعی و سیاسی آنها نیز بر اساس همین طبقه بندی تعیین می‌شود.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">طرفداران چنین نظری در زبان شناسی (<span dir="LTR">Linguistics</span>) دارای دریافتی ذات گرا هستند که بنا به آن زبان ازلی و ابدی و ایستا هستند و باوری به دگرگونی جدید در ساختار زبان ندارند. اما<span> بنا پژوهش‌های زبان شناسانی همچون دو سوسور (۱۸۵۷–۱۹۱۳</span><span dir="LTR">Ferdinand de Saussure, </span>)، زبان شناس سویسی زبان نوعی برساخته تاریخی و اجتماعی است که از نظر ساختار ادبی و دستور زبان (<span dir="LTR">Syntax</span>) و همچنین معناپژوهی (<span dir="LTR">Semantics</span>) در دگرگونی است. بنا به دریافت دو سوسور زبان یک پدیده اجتماعی-تاریخی و شبکه‌ای متشکل از نشانه‌ها و روابط میان آنها است که بر روي‌هم يک نظام را به‌وجود می‌آورند. زندگی انسان اجتماعی در میان همین شبکه نشانه‌ها در جریان است و همین نشانه هاست که اندیشه او را شکل می‌دهد. رابطه نشانه‌های زبانی و مدلولات آن (<span dir="LTR">signifier/signified)</span> مبتنی بر نوعی قرار داد اجتماعی از نوع من عندی (<span dir="LTR">Arbitrarily</span>) است که مستند به پذیرش در روابط اجتماعی است (همان). او فرایند گفت‌وگو را در برگیرنده دو بخش یکی روانشناسانه و یکی فیزیکی می‌‌داند. این ذهن است که میان بخش فیزیکی (صدا) و معنا (صورتی ذهنی) رابطه بر قرار می‌کند. بدین ترتیب معناپژوهی (<span dir="LTR">Semantics</span>) خود پیوندی ناگسستنی با روانشناسی زبانی (<span dir="LTR">Psycholinguistics</span>) و زبان شناسی اجتماعی (<span dir="LTR">Sociolinguistics</span>) دارد.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">طرفداران نظریه نخستین هم چنین از نظر فلسفه زبان به نظریه تطابق گرایش نشان میدهند (<span dir="LTR">Traditional Reference theories of meaning</span>)<span dir="LTR">.</span> در چارچوب چنین نگاهی شناخت بر زبان مقدم بوده و واقعیت بیرونی مرجع درستی و نادرستی گزاره هاست و تطابق گزاره با این واقعیت شرط صدق آن محسوب می‌شود. بر همین پایه، روشن تاویلی مناسب برای فهم متن نیز ظاهرگرا خواهد بود.همین ظاهرگرایی یا سلفی گری است که انگیزه جدل‌های بی پایان این نحله برای اثبات همسانی و سازگاری مصحف کنونی با مصحف پیامبر است. چون بدون اثبات این مهم اساس اصالت و اعتبار دین شناسانه و داعیه‌های ایدئولوژیک و تمام خواهانه این نحله‌ها به زیر سؤال خواهد رفت. برخی از فرقه‌های مسلمان در باور به چنین ادعایی چندان افراط کرده‌اند که زیر سوال بردن انطباق مصحف کنونی با مصحف نبوی را مصداق کفر دانسته‌اند (برای اطلاع بیشتر مثلا نگاه کنید به زرقانی، ۱۴۱۶ق).</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">بنا به ادعای طرفداران تاویل سنتی از وحی، قرآن همان وحی ملفوظ یا گفتاری است که در معنا و گفتار بر پیامبر اسلام فرود آمده است و پس از تدوین به صورت مصحف به دست مسلمان رسیده است. بنا به چنین درکی دگرگونی و ناهماهنگی میان مصاحف راهی ندارد و مصحفی که در اختیار مسلمانان است همان قرآن وحی شده بر نبی است.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">برخی دیگر هر چند به برخی ناهماهنگیها اذعان دارند ولی در مجموع آنها را با اهمیت نمی‌دانند. مناقشه در چگونگی، چرایی و پیامدهای چنین تاویلی بسیار گسترده است اما نگارنده این سطور قصد ندارد به این جنبه از مسئله به پردازد. چراکه چنین مباحث کلامی بسیار دامنه دار بوده و از حوصله یک نوشته محدود که مخاطبانش هم عموم مردم هستند خارج است.</div> <div dir="RTL">در این نوشته نشان داده می‌شود، این باور در میان مسلمانان گذشته شایع بوده که روایت‌های گوناگونی از مصحف قرآنی در فرآیند تدوین حاصل شده که به ناهماهنگی مصحف‌ها انجامیده است. اهمیت این ناهماهنگی بر خوانش و فهم مصاحف موثر بوده است و الا مباحثه طولانی مسلمانان در مورد آن موضوعیت نداشت. حجم این ناهماهنگیها برای نشاندادن ناهماهنگی مصاحف اهمیت کمی دارد. چون حتی اگر ناهماهنگی مصاحف محدود هم باشد باز برای تایید ادعای نگارنده در مورد دگرگونی و ناهماهنگی مصحف کفایت می‌کند. حال آنکه ناهماهنگی میان مصاحف کم هم نیست و همین امر موجب شده است تا مسلمانان پیشین ناهماهنگی مصاحف را به جد در آثار خود مطرح نموده‌اند (مثلا نگاه کنید به سجستانی، ۱۹۹۵، خاروف، ۱۹۹۵، الدانی، ۲۰۰۵ ؛ القطان، ۱۹۷۱، زرکشی۲۰۰۱، سیوطی ۲۰۰۲، الدمیاطی، ۱۹۹۸، ابن الجزري، ۱۹۹۴، الانصاری، ۱۹۱۴ و غیره.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">جدول زیر تنها شامل برخی از نویسندگانی است که بطور اختصاصی به مسئله اختلاف مصاحف و چگونگی ناهماهنگی و دگرگونی قرائات پرداخته‌اند و بنابراین شامل مفسرانی مانند طبری، بیضاوی، قرطبی، رازی و غیره نیست:</div> <p> </p> <div dir="RTL">نماگر ۱- نام و کتاب برخی از نویسندگان مسلمانی که به فراوانی قرائت مصحف پرداخته اند</div> <div dir="RTL"><img height="631" align="middle" width="550" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/quran_tab1.jpg" alt="" /></div> <div dir="RTL">منابع: خاروف، ۱۹۹۵، الدانی، ۲۰۰۵ ؛ القطان، ۱۹۷۱، زرکشی۲۰۰۱، سیوطی ۲۰۰۲، الدمیاطی، ۱۹۹۸، ابن الجزري، ۱۹۹۴، الانصاری، ۱۹۱۴، ابن خالويه، ۱۹۹۲ و غیره).</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">بنابراین نمی‌توان انکار کرد که اختلاف قرائات در میان مسلمانان پیشین و مؤمنین به پیام نبوی که در مورد قرآن بررسی‌هایی داشته‌اند امری است که نزد بسیاری پذیرفته شده بوده است (مقایسه کنید با قابه، ۱۹۹۹). و گرنه ضرورتی نداشت که مفسران و حافظان و قاریان در مورد آن چنین قلم فرسائی کنند.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">اهمیت موضوع- فراوانی قرائت ها- به قدری است قرآن شناسانی همچون زرکشی و سیوطی شناخت قرآئت‌های گوناگون یکی از شاخه‌های علوم قرآن می‌دانند (زرکشی۲۰۰۱، سیوطی، ۲۰۰۲، ابن خلدون، ۲۰۰۷). بدین ترتیب یک حرفه و تخصص خاص بنام قاری یعنی کسی که علم قرائات را میداند پدید آمد (ابن خلدون، ۲۰۰۷).</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">افزون بر این دگرگونی و ناهماهنگی البته بر چگونگی فهم مسلمانان از مصاحف موثر بوده است. اهمیت نظری و کارکردی چنین مطلبی بسیار است. چون کم نیستند مسلمانانی که بنا به تاویلی از آیه‌های قرآن (الحجر: ۹، النساء:۸۲، يوسف : ۱ – ۲) بر این باورند که قرآن روشن است و در آن کجی و اختلاف راهی ندارد، در آن دگرگونی رخ نداده و همزمان راهنمای کامل و ابدی بشریت است. بنابراین هر دلیلی مبنی بر هر نوع دگرگونی و ناهماهنگی مصاحف فعلی و مصاحف نخستین نقض این ادعاست. مگر اینکه این آیات به گونه‌ای تاویل شوند که مدلول آن همان قرآن نخستین وحی شده بر پیامبر باشد. در این صورت مصحف‌هایی که در دسترس است مصداق آن ادعا نخواهند بود. نکته اما اینجاستکه هر چند به عقیده بسیاری از مسلمانان، مصحف کنونی بازتاب همان قرآنی است که بر پیامبر اسلام وحی شده است، اما پرسشی که مطرح است این است که با توجه به فراوانی قرائات و تعدد روایت و فراوانی مصحف‌ها پس از رحلت نبوی؛ کدام یک از آن مصحف‌ها بازتاب کامل و قطعی مصحف نخستین نبوی است. مسلمانان اما در این مورد توافقی ندارند و سطور بعد به این مهم می‌پردازد.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL"><b>نظریه برساخته اجتماعی و و انطباق آن بر فرآیند تدوین مصحف قرآنی</b></div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">هر چند متکلمان و مفسران قرآن نظریه خود را در مورد پدیده شناسی اجتماعی قرآن به تفصیل بازنگفته‌اند، اما نشانه‌های موجود بر این اشارت دارد که نگاه غالب آنان به قرآن مبتنی بر نوعی ذات گرائی استوار بوده و مصحف قرآنی را مستقل از زمینه، زمین و زمانه درک می‌کنند. لازمه فراتاریخی دانستن مفاهیم مندرج در مصحف قرآن و رد هر گونه دگرگونی و ناهماهنگی مصحف‌ها نیز محصول چنین درکی است.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">مصحف قرآنی اما از منظرهای دیگری نیز قابل بررسی است. یکی از این منظرها همانا نظریه برساخته اجتماعی (<span dir="LTR">Social structure</span>) است. نظریه بر ساخته اجتماعی یک نظریه جامعه شناختی است که بر اساس آن آنچه در جامعه انسانی پدید می‌آید فراورده یک روند جامعه شناسانه است و بر اساس روابط میان انسانها و تعامل گروهی آنها بنا شده است. بنا به این نظریه پدیده اجتماعی که شامل هر آنچه است که در جامعه انسانی موضوعیت دارد نظیر امور فرهنگی و تمدنی اندیشه و کار ان
احمد علوی − این نوشته در دو بخش عرضه می‌شود. بخش نخست شامل مقدمه، روش شناسی، نظریه‌های قرائت‌ها گوناگون مصحف، نظریه برساخته اجتماعی و و انطباق آن بر فرآیند تدوین مصحف قرآنی، عوامل و گونه‌های پیدایش قرائتهای گوناگون مصحف است که به ترتیب اهمیت موضوع، روش‌شناسی ، نظریه‌شناسی و منظر نوشته در آن به گفت‌وگو گذاشته می‌شود.
نظرها
ایراندوست
بیرون کشیدن مباحثی اینچینی از درون حوزه‌ها و مجامع اسلامی به میان خوانندگان کنجکاو و پرسش‌گر، تلاش مهمی در راستای تقدس‌زدایی از کتاب قرآن و روشنگری توده‌ها است.
کاربر نادر
باسلام.زحمات شما قابل تقدیر است وبقول اهل علم وفضلای حوزه معلوم است که دود چراغ خورده وسینه به حصیر مالیده اید!. ولی خداوکیلی نفهمیدم منظورتان چه بود؟!.انچه که مبرهن است پیامبرگرامی اسلام امی بود و هرگاه حضرت جبرئیل بر او وحی نازل میکرد درخلوت وتنهائی بسر میبرد وبعدا میفرمودکه خداوند متعال چنین فرموده! واصحاب نزدیک پیام رابقول شما که (گویش وتقریرات متفاوت) داشتند یادر حافظه ویا بر پوستی ثبت میکردند! در زمان خلیفه دوم براثر کثرت ایات و گاها دخل وتصرفاتی که شده بود بفرمود تاهرکه هرچه میداند ویا ثبت کرده بیاورند تا باهمت محارم وفضلا مصحف قرین به حقیقت را مکتوب وسایر ایات مغایربا کلام خداوند معدوم شود!و در زمان خلیفه سوم کلام الله مورد پذیرش اغلب مسلمانان قرار گرفت . که ازان زمان تاحالا هنورهم مورد اختلاف علما وفضلای اسلامی است !. مثلا در اذان که هرروز چند بار بربلندترین گلدسته های بلاد مسلمین مسلمانان را برای برپائی ستون دین فرامیخوانند باید گفت: علی ان ولی الله یاخیر؟!. وبخاطر همین چند کلمه چه خونها که ریخته نشد!!. هم اینک که بنده مزاحم اوقات شما شده ام بسیار کسانند که مشغول ساختن بمب هستند!تا فردا در محلهای عمومی خون همکیشان بیگناه را بریزند . در خاتمه استدعا دارم فقط نام دو نفر از مفسرین ودانشمندان اسلامی را نام ببرید که درتفسیر ( بسم الله الرحمن الرحیم) با هم عقیده باشند !!!
کاربر مهمان
تا جايي كه من دريافتم، حتا خواندن اين اثر نيز دشوار است، پژوهش و نگارش آن چه اندازه دشوار بوده باشد؛ الله اكبر! از جناب علوي و دوستان در «زمانه» سپاسگزاريم و خواهان تندرستي براي ايشان و آثار علمي بيشتري از ايشان هستيم. تهران ـ بابك
asan
از نظر ما شیعیان و به تصریح ملا! محمد باقر مجلسی قرآن اصلی در روزهای آخر عمر رسول توسط جبرئیل و خود رسول برای علی غ باز خوانی و تصحیح شد و علی ع آنرا بر پوست نوشت که به اندازه ران شتر جحم داشت و آن پوست را در بقچه گذاشت و بدون آنکه کسی آن را ببیند به بقیه الله سپرد. قرآن کنونی که توسط عثمان جمغ آوری شده دلایل وصیه الله و بقیه الله را عثمان از بین برده است پس نوسل یه قرآن غثمانی بزرگنرین تفیه ابدی ما شیعیان است. به کسی نگید ها!
lمحمدرضا
مقاله بسیار جالبی بود واز طرفی زحمات وتحقیقات اقای علوی را باید ارج نهاد واقعا کار بزرگی را انجام داده اند امید وارم به تحقیقات خود ادامه دهند این می تواند به مسلمانان کمک بزرگی بکند تا در عقاید متعصب و خشونت امیز خود تجدید نظر کنند ودست از به اتش کشیدن دنیا با توصل به یک مشت ایه وسوره که هیچ معلوم نیست از کجا امده باشند بر دارند مخصوصا ایرانیانی که هنوز با اسرار بر عقاید خود می خواهند همه را وادار کنند که به شیوه انها زندگی کنند .البته این وظیفه سروش می بود که این همه ادعا دارد ولی تا کنون کوچکترین تلاشی برای ان چیزی که ادعا می کند یعنی قرائت رحمانی اسلام نکرده است بلکه همچنان اسرار دارد که بگوید ایرانیان مسلمان هستند وباید به قوانین اسلامی تن در دهند در حالی که هنوز نتوانسته بگوید ایا این قوانین از کجا امد ه اند وچرا مردم مجبور به رعایت انها هستند اگر این همه اختلاف در اصل که قران است وجود دارد پس چگونه می توان ادعا کرد که کدام یک کلام خداست . با تشکر از رادیو زمانه واقای علوی به خاطر این مقاله