مهشید شریف درباره قتل‌های سیاسی پاییز ۷۷: آموختیم از هوچی‌گری حکومت نترسیم

۲۰‌ سال از قتل سیاسی پروانه اسکندری و همسرش داریوش فروهر، محمد مختاری، محمدجعفر پوینده، پیروز دوانی، مجید شریف، حمید و کارون حاجی‌زاده می‌گذرد و دادخواهی این قتل‌‌ها، ۲۰ ساله می‌شود.

پرستو فروهر، هنرمند مقیم آلمان و فرزند پروانه و داریوش فروهر، این سالگرد را مجالی یافته است برای گفت‌و‌گو و تبادل نظر درباره‌ این تجربه‌ ۲۰‌ ساله. او در بازبینی راه طی ‌شده پرسش‌هایی را در برابر خود یافته و آنها را با کسانی که از منظر تجربه‌ او در این مسیر نقشی اساسی داشته‌اند به گفت‌و‌گو گذاشته؛ با این امید که این بررسی نقادانه فراتر از این مجموعه مورد توجه و گفت‌و‌گو قرار گیرد و دیگران را نیز به تأمل و مشارکت برانگیزد.

پرسش‌های مطرح شده از سوی پرستو فروهر را در اینجا بخوانید: ۲۰‌سال پس از قتل‌های سیاسی آذر ۱۳۷۷: فراخوانی برای بازخوانی راه طی‌ شده

مهشید شریف، نویسنده و پژوهشگر مقیم سوئد و از اعضای خانواده مجید شریف به برخی از سوال‌های پرستو فروهر پاسخ داده است:

مهشید شریف: پافشاری بر دادخواهی از همان ابتدا وارد مراحلی شد که پیش از آن در بافت سرسخت و نفوذ ناپذیر قدرت حاکمه سابقه نداشت. طبیعتا باید می‌دانستیم که با مقاومت آنها مواجه می‌شویم و دادخواهی ضرورتا نمی‌تواند مسیری طبیعی طی کند. اگر چه تلاش‌ها به لحاظ حقوقی به تنگنا رسید اما آنچه را که در پروسه دادخواهی آفرید، همانا شناساندن ابعاد یک فاجعه انسانی، بیانی از تکرار حقیقت و ضرورت این تکرار شد.

قدرت مسلط، یک‌باره با شهروندی مواجه شد که دادخواه بیداد بود و مصمم تا از همان قوانین ناقص که در بر گیرنده حقوق شهروندی و کرامت انسانی هم نیست، استفاده کند و حاکمیت امنیتی را به چالش بکشد. او تنها نبود. خانواده‌های دیگری هم به میدان آمده بودند تا مسئولان را به پاسخگویی وادار کنند. پایداری خانواده‌ها، طی کردن مسیر قانونی، استفاده از حق خود به عنوان بازماندگان جان‌های عزیزی که به قربانگاه فرستاده شده بودند، فضای هوچی‌گری را در ابتدا از قدرت حاکمه گرفت. اما آنها بنا به خصلت ذاتی خود بسیار زود به هوش آمدند و موانع انکارناپذیری را برای جلوگیری از یک دادخواهی عادلانه به وجود آوردند.

به نظر من از ابتدا تا حدودی روشن بود که ظرفیت قضایی این حاکمیت آن گونه نیست که بیش از قربانی کردن گروه "خودسر" خود ساخته حرکتی برای پاسخ‌گویی به بازماندگان انجام دهد. اما با تمام این توصیف، هدف این بود که از حداکثر ظرفیت قوانین حمایت کننده –حق پرسش– استفاده کرد.

مهم‌ترین دست‌آورد این دادخواهی اعلام علنی و بی‌پرده‌پوشی حقِ پرسش‌گری از حاکمیتی بود که تا آن روز ضرورت سؤال و پرسش را از هر شهروندی گرفته بود. پرسش خانواده‌ها نه تنها پشت درهای بسته اتاق‌های نظام قضایی مطرح شد، بلکه به اطلاع عموم نیز رسید.

رسانه‌ای کردن واقعه پاییز خونین ۷۷ یکی از موفقیت‌های پیگیری پرونده‌هاست. نقد و افشاگری مراحل رسیدگی به پرونده‌ها، عملا سند معتبری از بی‌قانونی دستگاهی شد که ادعای نظم و نظام داشت. سال‌های اول در جریان تحقیقات اگر چه تمایل اصلی بر سکوت بود، اما چنین نشد.

رسانه‌ها، اعتراضات خودخوش و پیگیری مردمی که همراه خانواده‌ها رسیدگی به پرونده‌ها را دنبال می‌کردند، یکی دیگر از جنبه‌های مثبت آن روزهاست. نه مردم و نه خانواده‌ها حاضر نشدند به خانه بروند تا دستگاه قضایی به "کار"ش برسد. تداوم افشاگری بیرونی به پایداری بر ضرورت این دادخواهی افزود.

پس مسیر فهم جنایت می‌بایست تغییر می‌کرد و به "خارجی"‌ها نسبت داده می‌شد تا دستگاه امنیتی-قضایی بتواند تا آنجا که می‌شود موقعیت اجتماعی قربانیان را مخدوش کند، هویت فکری و عملی آنها را در پرده نگه دارد و ذهنیت جامعه را مشغول کشف جاسوسان خارجی کند.

- به لحاظ قضایی و رسیدگی به پرونده‌ها قطعا می‌تواند به دو مرحله‌ای که بیان کردید خلاصه شود. اما مرحله در حال و سپس مختومه شدن پرونده‌ها به کاوشگری بیشتری نیاز دارد. واقعیت این است که خارج از محدوده فعالیت قضایی، اتفاق‌های دیگری در حال زایش یا رشد بود؛ اگر چه تاثیر کامل و نهایی‌ای بر روند تکمیل شدن پرونده‌ها نداشت، اما نمی‌توان اثر آنها را در همان مقدار اندکی که قدرت حاکمه حاضر به پاسخگویی شده بود، نادیده گرفت. از طرف دیگر فراموش نمی‌کنیم که حقیقت نمی‌توانست مبنا باشد. آنها بنا را بر انحراف مسیر پرونده‌ها قرار داده بودند.

به اعتقاد من اعتراض‌های بین‌المللی به کشتار دگر اندیشان و سپس بیانیه پارلمان اروپا و نهادهای حقوق بشری بی‌اثر نبود. موضوعی که در جای خود قابل بحث است. اما آیا بازماندگان توانستند در آن مرحله -مختومه شدن پرونده‌ها- به تمامی از ظرفیت نهادهای حقوق بشری بین‌المللی استفاده کنند؟

آنچه ما در خارج کشور شاهد بودیم، از آنجا که هنوز نهادی برای پیگیری و افشاگری‌ها و ارتباطات مستمر برای روشنگری پرونده‌ها در خارج کشور تشکیل نشده بود، در نتیجه با حمایت دولت‌ها از دولت اصلاح‌طلب آقای {محمد} خاتمی که قول پیگیری پرونده‌ها را هم داده بود، عملا فضای پر تحرک اعتراضات خارج از کشور تا حدودی فروکش کرد. نمودی که در فضای داخلی هم کم‌کم رنگ گرفت: اصلاح‌طلبانی که شتاب‌زده به میدان دادخواهی آمده بودند، پا پس می‌کشیدند.

نشریات مترقی‌ای هم که فعالانه موضوع قتل‌ها را به بحث و چالش می‌کشاندند، یکی پس از دیگری بسته و خاموش می‌شدند. در چنین فضایی برای قدرت حاکم انحراف مسیر طبیعی پرونده‌ها، آسان‌تر عملی شد.  

- تصور نمی‌کنم. خانواده‌ها از تمام ظرفیت و امکانی که دستگاه قضایی آن زمان داشت بهره جستند تا شاید راهی به حقیقت پیدا کنند.

پیشبرد دادخواهی و جلب حمایت‌های جهانی با همراهی و پشتیبانی هموطنان و مردم آزاده در دنیا، به روشنگری پرونده‌ها کمک شایانی کرد. اما از آنجا که من در جایگاه یکی از اعضای خانواده مجید شریف و همچنین همدردی در کنار سایر خانواده‌های اسیر این جنایت به پرسش‌ها پاسخ می‌دهم، باید بگویم: به نظرم از مرحله‌ای که دستگاه قضایی با حیله و نیرنگ و تحریف، قتل مجید شریف را "سکته قلبی" {خواند} و حتی گواهی خودشان مبنی بر "نامعلوم" بودن علت مرگ او را حاشا کرد و حاضر به پذیرش پرونده او نشد، با سکوت غیر قابل درکی در فضای اجتماعی مواجه می‌شویم. در کنار اعتراضات حقیقی و حقوقی آن روزها کمتر نشانه‌ای از توجه به این تفرقه‌پراکنی سیستم به چشم می‌بینیم. از اصلاح‌طلبانی می‌توان نام برد که در "خلوت" برای او گریستند اما حتی یک اعتراض کوچک به دستگاهی که چنین بی‌رحمانه با قتل او برخورد کرده بود، نکردند و ننوشتند.

- فکر نمی‌کنم خانواده‌ها می‌توانستند به آن نمایشی که اسمش را دادگاه گذاشته بودند، قناعت کنند و اجازه دهند نیت و مقاصد مشخصی که در پی برگزاری آن دادگاه بود، به نام آنها رقم بخورد؛ چنانچه نتیجه دادگاه به خوبی مقاصد بعدی آنها را نشان داد. روندی که تا آن روز طی شده بود، نشان می‌داد نمی‌گذاشتند خانواده‌ها از آن تریبون برای یک دادخواهی عادلانه استفاده کنند.

از نگاه من، خانواده‌ها (فروهر، مختاری و پوینده) با عدم شرکت در آن دادگاه فرمایشی، حقیقت دیگری را در سطح عموم بر ملا کردند و آن، همانا اعتراضی بود به روند ناصحیح جمع‌آوری اطلاعات، پروسه‌های قضایی، دستکاری پرونده‌ها، عدم بازجویی از کسانی که در بازجویی متهمان نامشان عنوان شده بود و ....

وقتی به گذشته نگاه می‌کنیم و روند جلو رفتن پرونده قتل‌ها را با دقت بیشتری به بحث و گفت‌و‌گو می‌گذاریم، بی‌تردید به مواردی بر می‌خوریم که پیگیری‌های حقوقی ناخواسته جای خود را به افشاگری‌ها داده است. فکر می‌کنم مسئولیت رسیدن به چنین بن‌بست‌هایی را بیشتر در نوع و ناکارآمدی نهادهای دورن سیستم باید ارزیابی کرد. به اعتقاد من شکایت به کمیسیون اصل ۹۰ در جای خود کار شایسته‌ای بوده. چرا نباید اقدام مثبتی تلقی شود؟ خانواده‌ها در چهارچوب قوانین آن کشور درخواست رسیدگی به کشتار عزیزانشان را داشتند. بنابراین می‌توانستند از تمام پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های موجود استفاده کنند. حتی با آگاهی بر این که اصلاح‌طلبان، این همراهان نیمه‌راه، تنهایشان گذاشته بودند. مجلس ششم در تاریخ اصلاح‌طلبی خود، پرونده دیگری از بی‌اعتنایی به حق و حقوق شهروندان ثبت کرد و به تاریخ پیوست، اما دادخواهان بیداد همچنان به راه خود ادامه می‌دهند.

در گفت‌و‌گویی که چند سال پیش از طریق ایمیل با آقای کردوانی داشتم، او تاکید زیادی به ایجاد نهادی مستقل و تنها با یک هدف –جمع‌آوری اطلاعات و رسیدگی به پرونده‌های قتل‌های سیاسی– را مطرح می‌کردند. معتقد بودند در امر برپایی چنین ایده‌ای تاخیر هم شده است. من هم موافق نظرشان بودم.

امروز اما فکر می‌کنم در ایجاد چنین نهادی پرسش‌های بیشتری در مقابل خود داریم. از اطلاعاتی که به دست خواهد آمد، چه می‌خواهیم و با آن چه خواهیم کرد؟ می‌خواهیم به کدام دادگاه بی‌طرف ایرانی یا جهانی مراجعه کنیم؟ با رأی فرضی این دادگاه‌ یا دادگاه‌ها چه باید بکنیم؟ آیا امکان شناساندن حیات فکری و اجتماعی قربانیان جنایت از طریق این نهاد امکان‌پذیر است؟

واقعیت این است که مرزهای افشاگری و پیگیری حقوقی به آسانی در هم ادغام می‌شوند و یکی می‌تواند دیگری را محو و کمرنگ کند. پاسخ به چنین پرسش‌هایی و پرسش‌های بسیار دیگری می‌تواند در اولین گام‌هایی که برای تشکیل چنین نهاد یا نهادهایی برداشته می‌شود، ضروری باشد.

- فراموش نمی‌کنیم که این تحرکات در دوره ریاست جمهوری اصلاح‌طلبان صورت گرفت. در تصور دنیا قرار بود شرایط رو به بهبود برود و همان‌طور که اشاره کردم اصلاح‌طلبان "یاران نیمه‌راه" شدند. از مرحله‌ای به بعد بسیاری از آنها حاضر نمی‌شدند از نفوذ اجتماعی خود برای پرسش‌گری در مورد قتل‌ها استفاده کنند. خود را آگاهانه و ناآگاهانه به دست طوفان مخرب "گفتمان مسلط" سپرده بودند. انتخابات دیگری در جریان بود که نمی‌خواستند احتمالات بهره‌وری از آن را از دست بدهند.

از طرف دیگر ما در ایران آن روز، به نهاد و سازمانی وابسته نبودیم که پیگیری‌ها و افشاگری‌ها به طور سازمان یافته مطرح شود. یاران حزبی دو تن از قربانیان –‌زنده‌یادان پروانه و داریوش فروهر- تا آنجا که توانستند، همراهی و همدلی نشان دادند، اما برای شکستن آن "سکوت تصمیم گرفته شده" توانی بیش از حد توان پیگیران دادخواهی لازم بود.

- حمایت مردمی، اعتراضات خودجوش، همراهی و همدلی اقشار مردم و ...، برگ جدیدی به تاریخ دادخواهی کشورمان افزود و در این مورد جای شکی نیست. به‌خصوص حمایت مردم در تهران مثال‌زدنی‌ست. به نظرم فروکش کردن احساسات مردمی تا حدی طبیعی و خارج از اراده ما و آنهاست. اما به هر حال کمبود یک نهاد که بتواند از پتانسیل مردمی در امتداد دادخواهی بیشترین بهره را ببرد، حتی تا امروز هم حس می‌شود.

علی‌رغم همه ناکامی‌ها و عدم موفقیت‌ها، باز فکر می‌کنم مردمی که صدای اعتراضشان بلند شد حق بزرگی به گردن پروسه دادخواهی کشتار دگر اندیشان در پاییز خونین ۷۷ دارند. بسیاری با انتقال دانسته‌ها و بازگویی احساسات انسانی خود در مواجهه با چنین کشتاری به نسل‌های بعد، چشم‌انداز بزرگی را به روی ما گشودند. نسل جوان امروز کم و بیش از واقعه پاییز ۷۷ شنیده و خوانده است. بی‌تردید همه ما سپاسگزار چنین تفکر ترقی‌خواهانه‌ای هستیم.

- در مورد عملکرد آنها کمی و بیش در پرسش‌های قبل نظرم را گفتم. اما آنچه به خودمان برمی‌گردد، به نظرم خیلی دیر از نا‌همراه بودن اصلاح‌طلبان زبان به سخن باز کردیم. جا داشت از همان ابتدای بی‌مهری آنها لب به سخن باز کنیم. در یک تحلیل جامع‌تر، جانب‌داری و سپس بی‌اعتنایی اصلاح‌طلبان، فشار بیشتری را به پروسه دادخواهی تحمیل کرد تا آن جناح که از ابتدا منکر واقعیت کشتارها شد.

- بله، با شما موافقم که یک‌باره از ناکجا‌ آبادی سر درآوردیم که تحلیل قتل‌ها را " تضعیف" دولت خاتمی نامیدند. همین‌طور باور دارم که جایگاه و موقعیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هیچ‌کدام از قربانیان به درستی شناسانده نشد و دلیل انتخاب آنها برای چنین جنایتی در پرده ماند. اما از همان اعترافات دستکاری و سرهم‌بندی شده می‌توان به این واقعیت تلخ رسید که پتانسیل ایجاد حرکت‌های فکری و اجتماعی قربانیان زنگ خطر جدی برای حاکمان و صاحبان قدرت به صدا درآورده بود. هر کدام از قربانیان در جایگاه روشنگرانه خود، در ایجاد تحول فکری و سیاسی در جامعه می‌توانست نقش به سزایی داشته باشد.

به هرحال ضمن قدردانی از همه آنها که در ابتدا به خود موضوع کشتارها و دادخواهی پرداختند و برای آن قلم زدند، نباید فراموش کنیم طوفانی که از ناروشنی‌ها و جهت‌گیری‌ها به پا شده بود، مسیر روشنگری را مشکل می‌کرد و قدر مسلم خانواده‌های دادخواه نمی‌توانستند به هیچ طرفی رو بیاورند. به نظرم کار بسیار مثبتی بود که دادخواهان بیداد همچنان مستقل و به دور از تمایل به این یا آن جناح و بدون آنکه از این یا آن تحلیل تأثیر بپذیرند، به حقیقت‌جویی خود ادامه دادند.

من بارها برای تجدید چاپ کتاب‌های مجید شریف اقدام کردم و هرگز به جایی نرسیدم. انگار که پس از مرگ هم از حضور و حیات فکری آنان وحشت داشتند. به نظرم علی‌رغم این کمبود بزرگ و قابل گفت‌و‌گو، هر چه زمان می‌گذرد و ما با اشراف بیشتری به پیشینه اجتماعی و محصول کار فکری و اجتماعی مقتولان می‌اندیشیم، می‌توانیم چنین کمبودی را در آینده جبران کنیم. در آن صورت فضاهای جدیدی برای چرایی قتل آنها به دست می‌آوریم.

به اعتقاد من سکوت و خاموشی یا گفتمان‌تراشی با محتواهای با ربط و بی‌ربط به نفع هر دو جناح بود. واقعیت این بود که پس از دوره‌ای هر دو جناح می‌خواستند که بر دادخواهی مهر سکوت زده شود تا چه رسد به شناساندن هویت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی قربانیان.

- متاسفانه اطلاعات کافی برای پاسخ به این پرسش را ندارم.

- فکر می‌کنم پرداختن به حقوق بشر به معنای کامل، بیان یک مطالبه سیاسی است. برای من این دو قابل تفکیک نیست. در آن جامعه بسته و تحت کنترل، کسانی با مطالبات حقوق بشری راهی برای بازگوییِ نادیده انگاشتن حقوق فردی و اجتماعی قربانیان می‌جستند. برای حاکمانی که هر حرکت غیر خودی را "سیاسی" تعبیر می‌کردند و می‌کنند، فریاد "حقوق بشر" از جانب مردم، عملی سیاسی تلقی می‌شد (می‌شود). من فکر می‌کنم شانس بزرگ حرکت دادخواهی بود که به مسائل حقوق بشر پیوند خورد و بر گفتمان حقیقت‌یابی ایستادگی کرد. مهجور ماندن گفتمان سیاسی قربانیان قتل‌های سیاسی پاییز ۷۷ (اپوزیسون برون‌زاد) را در جای دیگر و با تحلیل مشخص‌تری باید دنبال کرد.

- خارج از اینکه هر پاسخی به این پرسش در واقع بخش کوچکی از واقعیت می‌تواند باشد، می‌توان گفت در صورت ادامه حیات هر کدام از قربانیان، آنها می‌توانستند شخصیت‌هایی با صلاحیت و با پتانسیل بازتولید افکار و کردار ترقی‌خواهانه در جامعه باشند و در بستر یک جنبش اجتماعی، برای تعهدات خود چه بسا نقشی تعیین کننده ایفا کنند.

- از آنجا که در ابتدا با بی‌رحمی رسیدگی به پرونده قتل مجید شریف را از خود سلب کردند، بنابراین اعتقادی به دادرسی قضایی برای من باقی نماند. بنابراین با چنین پیشینه ذهنی‌ای تنها امیدوار بودم دادخواهی عزیزان دیگرم، پروانه و داریوش فروهر، محمد مختاری و محمد جعفر پوینده را نادیده نگیرند. پروسه دادرسی‌ها نشان داد که برای دستگاه قضایی حرمت و کرامت انسانی معنایی جدا از فهم دیگران دارد.

- در پاسخ می‌توانم بگویم مسیری که خانواده‌ها در پروسه دادخواهی طی کردند، شرافتمندانه، خالی از هر مبالغه‌گویی و پرده‌پوشی از حقایق یا تنزه‌طلبی بود. آنها با تکیه بر قواعد و قوانین جاری آن جامعه و با امکانات محدود دست به کار بزرگی زدند. چنین روندی نشان از صداقت و راستگویی کسانی داشت و دارد که با هوشیاری، امین پرونده‌هایی شدند که بی‌تردید در مسیر تحول و ترقی‌خواهی که یکی از اصول آن راستی و درستی است، به یادگار و منبع الهام‌بخش برای جنبش اجتماعی باقی خواهد ماند.

راه دیگری قابل تصور نبود. می‌بایست به آن مجموعه مراجعه و درخواست رسیدگی کرد. اما بازاندیشی و افشاگری‌هایی که در روند پروسه دادرسی شد، چه بسا بیش از خود دادرسی‌ها در وجدان بیدار مردم باقی بماند.

- به اعتقاد من تلاش‌های همه جانبه برای لوث کردن مراحل دادرسی و بعد از آن، ره به جایی نبرد. نهایتا شاید داستان‌سرایی‌های آنها تا حدود زیادی مصرف "داخلی" داشت، و الا جامعه پویا و پرسش‌گر ما بازیچه این زد و بند‌های حقیر نشد و تسلیم نمایش‌های دروغین نشد. هر چند باید اعتراف کنیم هر کدام از این بازی‌های حقیر، افکار عمومی را مشغول می‌کرد اما نتوانست ضربه‌ای به مسیر دادخواهی بزند. قابل توجه است که یادآوری کنیم دادخواهان هرگز به چنین شاخ و برگ‌های جنجالی‌ای بها ندادند و نگذاشتند راه پر نشیب و فرازی که آغاز کرده بودند، بازیچه دست جنجال‌های بی‌محتوا شود.

- قدرت حاکم در کشور ما کمی دیر متولد شده و الا دست بردن در تاریخ و واژگان و مفاهیم را از محتوا خالی کردن و "شبیه"‌سازی مفاهیم، پیش از آنها امتحان پس داده و در نهایت از وجدان عمومی کنار زده شده. جریان دادخواهی بیداد پاییز خونین ۷۷، با اشراف و آگاهی بر استفاده از مفاهیم نامربوط، مقاومت و هوشیاری قابل درکی از خود نشان داده. مقاومت در برابر مفاهیم نادرست و از بیرون القا شده را در عنوانی که روی قتل مجید شریف گذاشته بودند، تجربه کردم.

- متاسفانه در بعد حقوقی فرصت چنین تجربه‌ای به من داده نشد، اما در بعد اجتماعی باید بگویم اگر حمایت و پشتیبانی یاران دادخواه و پرسش‌گر نبود، بی‌تردید قتل مجید شریف، در انکار و حاشا و بی‌اعتنایی قدرت حاکم، مانند دیگر قتل‌های دگراندیشان در طول سال‌های حکومت آنها، در سنگینی سکوت و خاموشی باقی می‌ماند.

- خشم و انتقام ما را به کجا می‌توانست ببرد؟ آنها می‌خواستند مثل داستان ۱۹۸۴ جرج اورول سرِ انتقام و میل به کشتن به توافق برسیم. خودفریبی و دگرفریبی را تجربه کنیم. به حذف حقیقت و احساسات برسیم و توهم و دروغ را کم‌کم خودمان هم باور کنیم. نظام مسلط "دشمن" را از میان برداشته بود. حال می‌خواست به بازماندگان اجازه ابراز خشم و کینه بدهد. با نیرنگ و فریب مطیعشان کند و برای مرگ واژگان جشن بگیرد .... آیا این تصویر هولناک و دلهره‌آوری نبود؟

آنچه امروز شاهدش هستیم، اگر از جنبه فردی بگذرم، می‌توانم بگویم خشم، در طی زمان ما را به بلوغ رساند. آموختیم با هیاهو و عکس‌العمل‌های تند احساسی راه به جایی نمی‌بریم. آموختیم از هوچی‌گری نترسیم و بازی‌های پشت پرده را بشناسیم. در طول این سال‌ها آموختیم با احتیاط و امانت‌داری بشنویم و بنویسیم. خانواده‌های کشته‌شدگان قتل‌های سیاسی پاییز ۷۷ به رشدی که شایسته چنین دادخواهی‌ای است رسیده و همچنان مصمم و پیگیر جلو می‌رود. با همه نیرنگ‌هایی که می‌توانست ره به انحراف و گفتار نسنجیده ختم شود، مقابله کردیم. پر امید و دلسرد شدیم اما از حرکت باز نایستادیم. کم‌کم آموختیم مسئولیت بزرگی به دوش گرفته‌ایم و این مسئولیت ورای خشمی است که به طور طبیعی در سینه داریم. آموختیم در این مسیر گاه یاران بسیاری ما را همراهی می‌کنند و گاه می‌بایست تنها برویم. تلاش ما تماما بر این شد: بشناسیم و بشناسانیم.

خشم احساسی انسانی‌ست تا بتوانیم با باورهایمان زندگی کنیم. باور انکار ناپذیر دادخواهی.