زلزله آرام: فرونشست زمین عامل خشکسالی، ایجاد ریزگرد و خسارت به زیرساخت‌ها

مدیرکل مخاطرات زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور می‌گوید ریل‌های راه‌آهن بر اثر فرونشست زمین آسیب می‌بینند و این موضوع عامل خطرهای بسیاری مانند آسیب دیدن ساختمان‌‌ها از زلزله، پایین آمدن کیفیت آب و ایجاد ریزگردهاست.

رضا شهبازی گفته برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی یک علت عام در ایجاد فرونشست‌ها در کشور است. برداشت بی‌رویه یعنی تخلیه آب‌خوانی که میزان تغذیه از آن در سال بیش از حد مجاز بوده است.بعد از اینکه این سفره‌های زیرزمینی از آب خالی شد، خلل و فرجی که در گذشته در آنها آب وجود داشته، روی هم جمع و فشرده شده و دچار فرونشست می‌شود و دیگر هیچ‌گاه به حالت اولیه خود باز نمی‌گردد.

اغلب این برداشت‌ها از طریق چاه‌های کشاورزی و بعضا چاه‌های شهری و صنعتی صورت می‌گیرد.

علت دیگر فرونشست‌ها این است که به دلیل تغییرات اقلیمی و دوره‌های خشکسالی اجازه تغذیه به سفره‌های آب زیرزمینی داده نمی‌شود.

شهبازی گفته طی ۲۰ سال گذشته یک دوره آماری ناخوشایند از لحاظ خشکسالی پشت ‌سر گذاشته شده و بنابراین کاهش بارش‌‌ها و در نتیجه کاهش آب‌های روان در رودخانه‌ها باعث کاهش تغذیه آب‌های زیرزمینی شده است.

به گفته مدیرکل مخاطرات زمین‌شناسی، دخالت‌های انسان باعث شده است تا جریان آب ورودی به آب‌خوان کاهش پیدا کند. به طور مثال با ایجاد سدها در مناطق نامناسب، جریان رودخانه‌ای آب نتوانسته به مناطق آب‌خوان برسد.

همچنین ساخت و ساز در مناطقی که محل تغذیه هستند، باعث ایجاد این مشکل شده است.

در حال حاضر تمامی دشت‌‌های کشور که به صورت سنتی از گذشته تا به امروز در آنها کشاورزی انجام می‌شده با چالش کمبود آب مواجه هستند. همچنین از میان ۶۰۰ دشتی که به صورت رسمی ثبت شده‌اند، نزدیک به ۳۰۰ دشت با چالش فرونشست دشت مواجه هستند که این در حال افزایش است، چرا که برای رفع عوامل شکل‌گیری فرونشست اقدامی صورت نمی‌گیرد.

از پدیده فرونشست به عنوان مرگ آبخوان (مرگ سفره‌های زیرزمینی) نیز یاد می‌شود.

به گفته این مقام مسئول، فرونشست زمینه‌ساز مخاطرات ثانویه است و باعث از بین رفتن ظرفیت آب‌خوان می‌شود و با توجه به اینکه در اغلب نقاط ایران محل تغذیه آب‌خوان‌ها با ایجاد ساخت و ساز از بین رفته است، زمانی که سیلابی ایجاد می‌شود از آنجا که محلی برای ورود این آب به زمین وجود ندارد و ظرفیت آب‌خوان نیز از بین رفته است، این سیلاب تبدیل به یک سیل ویرانگر شده که مراکز جمعیتی را در کشور تهدید می‌کند و باعث سیل‌خیزی منطقه می‌شود.

فرونشست همچنین باعث فشرده شدن ذرات رسوب آب‌خوان شده و ایجاد فضای کمتر می‌شود و میزان تماس آب با ذرات رسوبی بیشتر شده و کیفیت آب را در مناطقی که دچار فرونشست شده‌اند، کاهش می‌دهد.

علاوه بر اینها، فرونشست پی زمینی را که روی آن ساخت و ساز و امکانات زیرساختی صورت گرفته است از بین می‌برد و باعث ایجاد خسارت به زیرساخت‌های طولی مانند ریل‌های راه‌آهن می‌شود.

مدیرکل مخاطرات زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی، فرونشست را به یک زلزله بسیار آرام تشبیه کرده است که در حال رخ دادن است.

فرونشست باعث زلزله نمی‌شود، اما مقاومت سازه را در برابر زلزله‌هایی با قدرت کم نیز کاهش می‌دهد. همچنین کیفیت آب را در آن منطقه پایین می‌آورد و در نهایت هم باعث خشک شدن یک منطقه و از بین رفتن اراضی کشاورزی و ایجاد ریزگرد در یک منطقه می‌شود.

مدیرکل مخاطرات زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی تاکید کرده است برای بهبود این وضعیت، نباید بیش از این اجازه برداشت از منابع آبی کشور و اجازه ساخت و ساز در حوزه تغذیه آب‌خوان داده شود.

بیشترین فرونشست در شهرهای بزرگ، حاشیه شهرهای بزرگ، مراکز بزرگ کشاورزی در استان‌های تهران (جنوب تهران)، قزوین، البرز، اصفهان، فارس و‌ خراسان رضوی دیده می‌شود.

در مناطق جنوبی کشور مانند استان هرمزگان نیز این فرونشست در دشت‌ها ایجاد شده و در معرض خطر بیشتری هستند.

تهران رکورددار فرونشست زمین در دنیاست.

مقامات سازمان محیط زیست ایران می‌گویند زمین در تهران سالانه ۳۶ سانتی‌متر نشست می‌کند.

ایران با کسری منفی پنج میلیارد متر مکعبی مخازن آب‌های زیرزمینی مواجه است. به همین خاطر از ۶۰۹ دشت موجود در ایران، منابع آبی حدود ۳۰۷ دشت ممنوعه یا بحرانی اعلام شده است.