ارتباط ناشناخته. ارتباط بدون سانسور. ارتباط برقرار نمی‌شود. سایت اصلی احتمالاً زیر سانسور است. ارتباط با سایت (های) موازی برقرار شد. ارتباط برقرار نمی‌شود. ارتباط اینترنت خود را امتحان کنید. احتمال دارد اینترنت به طور سراسری قطع شده باشد. ادامه مطلب

طرح مسئله رابطه فلسفه و سینما

<p>امیر گنجوی &minus; چندی پیش با گروهی از دوستانِ علا<span dir="LTR">&shy;&shy;</span>قه&zwnj;مند به سینما به تماشای فیلم &quot;روانی&quot; آلفرد هیچکاک نشستیم. در گفت&zwnj;وگوی پس از پایان فیلم یکی از دوستان اشاره&zwnj;ای به نظرات اسلاوُی ژیژک، فیلسوف معروف معاصر، درباره این فیلم کرد. ازجمله این نکته مطرح&zwnj;شد که در هتلِ سه طبقه&zwnj;ی فیلم هر طبقه را می&zwnj;توان نمادی از مفاهیم فرویدی &quot;نهاد، خود و فراخود&quot; دانست.</p> <!--break--> <p>گفته&zwnj;های این دوست و اشاره&zwnj;های او به نظرات ژیژک واکنش&zwnj;های متفاوتی را در جمع برانگیخت، به طوری که عده&zwnj;ای آن را در درک فیلم مفید و گشاینده دانستند وگروهی بی&zwnj;ربط و تلف&zwnj;کننده&zwnj;ی وقت! در افراطی&zwnj;ترین شکل برخورد، یکی از دوستان ادعا کرد که هیچکاک در مصاحبه&zwnj;ای مدعی شده که این فیلم را فقط بدین منظورساخته که پس از تماشای فیلم، بیننده از اقامت در هتل هراسناک شود، و درنتیجه او مدعی شد که هیچ ارتباطی بین فیلم و گفته&zwnj;های ژیژک وجود ندارد و آنچه این فیلسوف بیان&zwnj;کرده از سر کج&zwnj;فهمی و چه بسا در راستای مطرح&zwnj;کردن خود بوده &zwnj;است.</p> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">در نوبتی دیگر در تجربه&zwnj;ای متفاوت به تماشای فیلم &quot;مهرهفتم&quot; اینگمار برگمن نشستیم. در پایان فیلم دوستی دیگر این بار اظهارداشت که سینما محلی برای بیان ایده&zwnj;هایی فلسفی همچون &quot;مرگ&quot; نیست، و عدم درک این نکته سبب&zwnj; شده که کارگردان وقت بیننده را با یک کار بیهوده سینمایی بگیرد که درک آن نیازمند رمزگشایی&zwnj;های فراوان و آشنایی عمیق با مسیحیت است.</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">رویارویی با چنین گفته&zwnj;هایی این پرسش را در ذهن من ایجاد کرد که یک فیلم تا چه اندازه می&zwnj;تواند نقش مثبتی را در ترویج گفتمان&zwnj;های فلسفی برعهده بگیرد<span>؟ با چه محدودیت&zwnj;&zwnj;هایی در بیان یک گفتمان فلسفی روبروست؟ و به چه شکل می&zwnj;تواند به صورت ابزاری در خدمت فلسفه درآید؟ هدف اصلی نوشتار پیش رو تلاش برای یافتن پاسخی درخور به پرسش&zwnj;های بالاست. نخست با معرفی و نقد نظریات هگل، فیلسوف آلمانی، در باره هنر، ایرادهای اصلی وارد بر نظریه&zwnj;ی &quot;فیلم به عنوان ابزاری سینمایی&quot; را بررسی خواهیم &zwnj;کرد.</span></div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL"><b>دو دیدگاه: باربطی و بی&zwnj;ربطی فیلم و فلسفه</b></div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">رابطه&zwnj;ی فلسفه و فیلم یکی از به&zwnj;روزترین مباحث عالم سینماست که پیشینه&zwnj;ای به درازای تاریخ سینما دارد. الکساندر استرو در مقاله&zwnj;اش به سال 1948 به نام &quot;تولد یک آونگارد جدید: دوربین-قلم&quot; ادعا کرد فیلم در دنیای معاصر می&zwnj;تواند جای فلسفه را بگیرد و اینکه در عصر جدید تنها سینماست که توانایی بازگویی و بازگشایی مشکلات معاصر فلسفی را دارد (<span dir="LTR">Astruce 1968</span>). به گمان طرفداران او اگر رنه دکارت در عصر ما زندگی می&zwnj;کرد، او نیز بدون شک فیلم&zwnj;ساز می&zwnj;شد!</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">در نوشته&zwnj;های جدید می&zwnj;توان دو دیدگاه متفاوت را راجع به نقش سینما در گفتمان&zwnj;های فلسفی شناسایی&zwnj; کرد: گروهی از منتقدان سینما بر این باورند که از فیلم نمی&zwnj;توان مباحث فلسفی را بیرون &zwnj;کشید و بر این عقیده پافشاری دارند که چنین کاری کوچک &zwnj;شمردن ارزش&zwnj;های هنری یک فیلم است. در مقابل، برخی دیگر از اندیشمندان معتقدند که فیلم یک رسانه&zwnj;ی بسیار قوی و ساختیافته برای ترویج گفتمان&zwnj;های جدید و به&zwnj;روز فلسفی&zwnj;ست <span dir="LTR">&nbsp;</span><span dir="LTR"> (Livingston 2009)</span>. اما به راستی کدام گفتمان به حقیقت نزدیک&zwnj;تر است؟</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL"><b>هگل و بحث فیلم و فلسفه</b></div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">یافتن پاسخی درخور به این پرسش با شناختِ جنسِ رابطه&zwnj;ی فیلم و فلسفه از طریق بررسی سازمان&zwnj;یافته&zwnj;ی نظریات هگل پیرامونِ هنر شدنی است. هگل در نوشته&zwnj;ی انقلابی خود در سال ۱۸۳۵ پیرامون هنر و زیبایی&zwnj;شناسی، دو نظریه&zwnj;ی راهبردی را مطرح&zwnj;کرد که پایه و اساس تفسیرهای موجود پیرامون رابطه&zwnj;ی فلسفه و سینما به&zwnj;شمار&zwnj;می&zwnj;رود (<span dir="LTR">Hegel 1975</span>). در نظریه&zwnj;ی نخست او مدعی شد هنر نباید به هیچ عنوان به صورت ابزاری در جهت بیان اهداف سیاسی، اخلاقی و تربیتی درآید. در دیدگاه او، هنر &quot;نتیجه&quot;&zwnj;&zwnj;ی فرآیند آفرینش انسانی&zwnj;ست، نه یک &quot;وسیله&quot; در راستای رسیدن به هدفی خاص. در نظریه&zwnj;ی دوم هگل اعلام داشت اگر ابزار هنریِ کامل&zwnj;تری برای بیان یک ایده&zwnj;ی هنری وجود داشته&zwnj; باشد، لازم است که از همان ابزارِ هنری برای بیان آن ایده استفاده شود، نه از ابزاری دیگر که ناقص است<span dir="LTR">.</span></div> <div dir="RTL">&nbsp;<img align="left" alt="" style="width: 277px; height: 388px;" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/hegel.jpg" /></div> <div dir="RTL">هماهنگ با نظریه&zwnj;ی نخست هگل، گروهی بر این استدلال تکیه می&zwnj;کنند که سینما نباید وسیله&zwnj;ای برای بیان یک ایده&zwnj;ی فلسفی باشد. درحقیقت این دسته معتقدند سینما یک هنر کامل و منحصربه&zwnj;فرد است که ارزش&zwnj;های زیبایی&zwnj;شناسی مخصوص به خود را داراست و از این رو نقدِ یک فیلم باید با توجه به شناخت همان ارزش&zwnj;های کامل هنری و در خدمت به همان هنر (مطالعه&zwnj;ی میزانسن، نورپردازی، بازیگری، روایت و...) صورت پذیرد. همچنین با توجه به نظریه&zwnj;ی دوم هگل این گروه باور دارند که سینما به واسطه&zwnj;ی نوع و ساختار خاص هنری و شکلی خود نمی&zwnj;تواند به قدرت یک متن ادبی و یا یک بحث گروهی، پیچیدگی&zwnj;های فلسفی را به بیننده&zwnj;ی خود نشان دهد و بنابراین بی&zwnj;معناست که از این ابزار برای پرداختن به گفتمان&zwnj;های فلسفی استفاده &zwnj;کرد (<span dir="LTR">Livingston 2009</span>).</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">نگرش هگل&zwnj;وارانه به سینما از چندین دیدگاه قابل نقد است. نخست می&zwnj;توان ادعا کرد که هنر در هر شکل، &quot;تنها&quot; یک وسیله برای بیان هدفی دیگر است. به دیگر سخن، در ساختار کنونی، سینما وسیله&zwnj;ای&zwnj;ست همه&zwnj;&zwnj;منظوره برای استفاده&zwnj;های گوناگون و مقاصد مختلف و درنتیجه سینما قائم به ذاتِ خود نیست. می&zwnj;توان چنین ادامه داد که پاره&zwnj;ای از آثار هنری تنها وسیله&zwnj;هایی هستند برای بررسی یک ایده در هنر، یا پاسخی هستند به یک تفکر هنری، و یا صرفا ابزای جهت تحریک هنرمندی دیگر در خلق اثری جدید. در هردو شکل بالا، نمی&zwnj;توان استدلال &quot;هنر برای هنر&quot; را استدلالی محکم برای رد این خواسته&zwnj;ها یافت؛ در حقیقت همان گونه که تجربه&zwnj;ی همگانی به ما نشان&zwnj;داده، به عنوان یک بیننده هر یک از ما با بخش&zwnj;هایی از یک فیلم ارتباط نزدیک&zwnj;تری برقرار&zwnj;می&zwnj;&zwnj;کنیم و آن را بیشتر می&zwnj;پسندیم. برای مثال برخورد بین جنگجوی صلیبی و فرشته&zwnj;ی مرگ در فیلم &quot;مهر هفتم&quot; یا سکانس معروف بازی شطرنج می&zwnj;تواند پرسش&zwnj;هایی را در ذهن ما پیرامون نگاه فیلم به مرگ مطرح&zwnj; کند. دراین شرایط، هنر ابزاری&zwnj;ست برای تجربه&zwnj;ی یک احساس، یا تلاشی در راستای تفسیر و بازگویی تجارب گوناگون برای دیگران، پرسش اساسی اما در این است که چرا باید پذیرفت که بیننده حق ندارد راجع به این موارد صحبت کند؟</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">نظریه&zwnj;ی نخست هگل در پاسخ&zwnj;دادن به این پرسش راهگشا نیست. به طور خلاصه، این نظریه هیچ دلیل منطقی به&zwnj; دست نمی&zwnj;دهد که بر اساس آن بتوان کار یک منتقدِ بی&zwnj;اعتنا به این نظریه را، که به بررسی فلسفی یک فیلم پرداخته، نادرست پنداشت. پس از برشمردن ایرادات وارد بر نظریه&zwnj;ی نخست هگل، اینک می&zwnj;توان به بررسی نظریه&zwnj;ی دوم او در سینما پرداخت. بر مبنای این نظر، دسته&zwnj;ای از منتقدان ادعا می&zwnj;کنند که فیلم خود هنری کامل و پویاست که دارای زبان خاصِ خود است و از این رو قادر نیست همانند یک متن فلسفی زوایای مختلف یک نظریه را بررسی کند؛ بنابراین فیلم باید جای خود را به هنرهایی که در گذشته عهده&zwnj;دار این وظیفه بوده&zwnj;اند بدهد (<span dir="LTR">Livingston 2009</span>).</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">این استدلال بر دو اصل بنا شده: یکی اینکه فیلم، هنری کامل است با زبان خاص خود و دیگر این&zwnj;که در نبودِ توانایی انجام یک کار به وسیله&zwnj;ی یک عامل هنری، باید وظیفه را به هنری دیگر سپرد. در ادامه، این دو استدلال را از زوایای گوناگون بررسی خواهیم&zwnj;کرد.</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">طبق نظریه&zwnj;ی &quot;زبان سینمایی&quot; سینما دارای زبان &quot;داخلی&quot;ِ منحصربه&zwnj;فرد و کاملاً ساختاریافته&zwnj;ای &zwnj;ست. این زبان، ساختاری تصویری دارد که با عوامل صرفاً &quot;کلامی&quot; تعریف نمی&zwnj;شود. بر این اساس، این زبان قادر نیست همانند یک متن فلسفی زوایای مختلف یک نظریه&zwnj;ی فلسفی را بررسی &zwnj;کند، ایده&zwnj;های مخالف و موافق را بسنجد و به نتیجه&zwnj;گیری نهایی برسد. در نتیجه چنین ادعا می&zwnj;شود که سینما در کلیت خود به واسطه&zwnj;ی محدودیت&zwnj;های زبانیِ خاص خود نمی&zwnj;تواند گفتمان فلسفی را به همان صلابتی نشان &zwnj;دهد که رسانه&zwnj;های سنتی، همچون نوشتار، بازگو می&zwnj;کردند. موافقین این نظریه بر این باورند که اگر این زبانِ خاص تصویری نتوانسته &zwnj;است مفهوم فلسفی را برساند باید نتیجه &zwnj;گرفت که چنین کارکردهایی در حیطه&zwnj;ی توانایی سینما نیست و از این رو هر گونه گفتمان فلسفی در سینما اتلاف وقت و روه&zwnj;درازی است.</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">گاه استدلال می&zwnj;شود که گفتمان مطلوب فلسفی اصول و شرایط مخصوص به خود را داراست و ابزار بیان ویژه&zwnj;ای را می&zwnj;طلبد؛ برای مثال در یک نوشتار ساختاریافته و جامع یا یک گفتمان دوره&zwnj;ای بهتر از سینما می&zwnj;توان به بررسی فلسفی پرداخت. در مقابل، منتقدان این نگاه بررسیِ موضوعات فلسفی همانند &quot;پرسش برگمن پیرامون مرگ&quot; را تلاشی بیهوده می&zwnj;پندارند. اما نقاط ضعف و قوت این استدلال در چیست؟</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">این رویکرد به نقد از این دیدگاه برخاسته که فیلم به واسطه&zwnj;ی زبان خاص خود قدرت بیان فلسفی را ندارد و در نتیجه برای بیان فلسفه باید سراغ ابزار سنتی را گرفت. پرسشی که می&zwnj;توان مطرح&zwnj;کرد این است که آیا به راستی به وجود چنین زبانِ تصویری کاملی در سینما می&zwnj;توان اعتقاد داشت یا نه؟</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">بررسی فیلم &quot;اکتبر&quot; ساخته&zwnj;ی ایزنشتاین، فیلمساز ساختارگرای معروف روسی، می&zwnj;تواند کمکی باشد به خواننده در ارزیابی این مدعا. ایزنشتاین از فیلمسازان معروفی&zwnj;ست که اعتقادی راسخ به وجود زبان مخصوص تصویری در سینما داشت. او کسی بود که به واسطه&zwnj;ی تکنیک خاص تدوین خود تلاش&zwnj; داشت سینمایی بیافریند که بدون به کارگیری عناصر دیگر، به &zwnj;ویژه دیالوگ، خود بیانگر ایده&zwnj;&zwnj;های فیلم باشد. همان&zwnj;گونه که بررسی فیلم&zwnj;های ایزنشتاین نشان می&zwnj;دهد این فیلم&zwnj;ساز در اکثر موارد در دست&zwnj;یابی به این هدف ناکام ماند. برای مثال در سکانس معروف &quot;خدا و کشور&quot; در فیلم اکتبر، فیلم&zwnj;ساز در ابتدا ما را با تصویر ساختمان و اشیای مذهبی مربوط به مسیحیت روبرو می&zwnj;کند که در پی آن تصاویر و اشیای مختلفی از مذاهب دیگر نیز به نمایش درآمده&zwnj;است. نوع چیدمان این بخش فیلم با تفسیرهای مختلفی از جانب منتقدان روبرو شده &zwnj;است. گروهی معتقدند مفهوم این بخش از فیلم برتر نشان&zwnj;دادن مسیحیت در برابر مذاهب دیگر است، حال آ&zwnj;ن&zwnj;که دسته&zwnj;ای آن را نشانه&zwnj;ای می&zwnj;دانند بر اینکه تمامی مذاهب انسان را به یک نتیجه&zwnj;&zwnj;ی باطل می&zwnj;رسانند.</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">خوانش&zwnj;های متفاوت، خود بیان&zwnj;گرِ واهی&zwnj;بودن تلاش ایزنشتاین در ساختن یک زبان مشخص قابل فهمِ همگانی برای سینماست. نمونه&zwnj;های مشابه در سینما بسیارند و فیلم&zwnj;های گوناگونی را می&zwnj;توان یافت که با دیدگاه&zwnj;های کاملاً متفاوت نقد شده&zwnj;اند و گاه نتایج متفاوتی از آن&zwnj;ها گرفته شده&zwnj;است. وجود این خوانش&zwnj;های متفاوت و عدم موفقیت فیلم&zwnj;سازها در بیان مفاهیم خود، ما را بدین نتیجه می&zwnj;رساند که سینما زبان کامل و درونی خاص تصویری خود را ندارد که به واسطه&zwnj;ی آن به راحتی قادر به بیان مفاهیم خود باشد. در حقیقت سینما همانند اکثر هنرهای دیگر ازجمله نوشتارهای فلسفی، از عناصری تشکیل شده که در بسیاری از موارد &quot;به&zwnj;خودی خود&quot; مفهومی در بر ندارند. این عناصر، معنای خاص خود را با توجه به شرایطِ خاص فرهنگی و قومیتیِ هر فیلم می&zwnj;&zwnj;گیرند و بازشناخت معانی آن&zwnj;ها پس از فرآیند وقت&zwnj;گیر کدگشایی اِلِمانی امکان&zwnj;پذیر است؛ بنابراین در یک فیلم که برای بیننده عناصر به&zwnj;کار رفته در آن خارجی محسوب شوند، فرآیندِ درک طولانی&zwnj;تر خواهد بود. همچنین به واسطه&zwnj;ی نو بودن سینما نسبت به فلسفه، رمزگشایی آن نیز می&zwnj;تواند دشوار&zwnj;تر از خود متون فلسفی باشد و تخصص بیشتری بطلبد. در این شرایط فیلم نیازمند استفاده از عناصر غیرسینمایی، همانند تفسیر بینندگان است تا بتواند به واسطه&zwnj;ی آن معانی خود را انتقال دهد.</div> <div dir="RTL">پذیرفتن این استدلال ما را بدین نتیجه می&zwnj;رساند که فیلم یک هنر کامل نیست و زبان خاص درونی خود را ندارد که به تنهایی و صرفاً به واسطه&zwnj;ی آن قادر به القای مفاهیم مورد نظر خود باشد. به همین ترتیب، پذیرش این استدلال که &quot;چون یک فیلم به خودی خود یک مفهوم فلسفی را نرسانده &zwnj;است پس باید نتیجه &zwnj;گرفت که فیلم ابزار خوبی برای بیان فلسفه نیست&quot; را نیز نمی&zwnj;توان یک استدلال قوی دانست.</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">&nbsp;با توجه به استدلال&zwnj;های بالا بدین نتیجه رسیدیم که بحث از فلسفه در سینما امری تلف کننده وقت نیست و به واسطه&zwnj;ی محدودیت&zwnj;های زبانیِ خاصِ سینما دارای ارزش&zwnj;های خاص خود است. اما تا چه حد سینما قادر است که رهگشای گفتمان&zwnj;های فلسفی باشد. دربخش دوم این نوشتار، با بررسی موشکافانه سینما، محدودیت&zwnj;ها و پتانسیل&zwnj;های آن در گفتمان فلسفی، میزان قدرت و تاثیرگذاری سینما بر فلسفه بررسی خواهد شد.</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">ادامه دارد</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL"><b>ارجاع&zwnj;ها</b>:</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div class="rteleft">Astruce, Alexandre. 2012. The Birth of a New Avant Garde 1968 [cited 5 April 2012 2012]. <a href="http://scholar.google.ca/scholar?hl=fr&amp;q=the+birth+of+a+new+avant+garde&amp;btnG=Rechercher&amp;lr=&amp;as_ylo=&amp;as_vis=0.">Link</a></div> <div class="rteleft">&nbsp;</div> <div class="rteleft">Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. 1975. Aesthetics : lectures on fine art. Oxford: Clarendon Press</div> <div class="rteleft">&nbsp;</div> <div class="rteleft">Livingston, Paisley. 2009. Cinema, philosophy, Bergman : on film as philosophy. Oxford, New York: Oxford University Press</div> <p>&nbsp;</p>

امیر گنجوی − چندی پیش با گروهی از دوستانِ علا­­قه‌مند به سینما به تماشای فیلم "روانی" آلفرد هیچکاک نشستیم. در گفت‌وگوی پس از پایان فیلم یکی از دوستان اشاره‌ای به نظرات اسلاوُی ژیژک، فیلسوف معروف معاصر، درباره این فیلم کرد. ازجمله این نکته مطرح‌شد که در هتلِ سه طبقه‌ی فیلم هر طبقه را می‌توان نمادی از مفاهیم فرویدی "نهاد، خود و فراخود" دانست.

گفته‌های این دوست و اشاره‌های او به نظرات ژیژک واکنش‌های متفاوتی را در جمع برانگیخت، به طوری که عده‌ای آن را در درک فیلم مفید و گشاینده دانستند وگروهی بی‌ربط و تلف‌کننده‌ی وقت! در افراطی‌ترین شکل برخورد، یکی از دوستان ادعا کرد که هیچکاک در مصاحبه‌ای مدعی شده که این فیلم را فقط بدین منظورساخته که پس از تماشای فیلم، بیننده از اقامت در هتل هراسناک شود، و درنتیجه او مدعی شد که هیچ ارتباطی بین فیلم و گفته‌های ژیژک وجود ندارد و آنچه این فیلسوف بیان‌کرده از سر کج‌فهمی و چه بسا در راستای مطرح‌کردن خود بوده ‌است.

این مطلب را پسندیدید؟ کمک مالی شما به ما این امکان را خواهد داد که از این نوع مطالب بیشتر منتشر کنیم.

آیا مایل هستید ما را در تحقیق و نوشتن تعداد بیشتری از این‌گونه مطالب یاری کنید؟

.در حال حاضر امکان دریافت کمک مخاطبان ساکن ایران وجود ندارد

توضیح بیشتر در مورد اینکه چطور از ما حمایت کنید

نظر بدهید

در پرکردن فرم خطایی صورت گرفته

نظرها

نظری وجود ندارد.