ایران به دنبال راهی برای نفوذ اقتصادی به آفریقا

تحریم‌های آمریکا اقتصاد منزوی ایران را منزوی‌تر از قبل کرده است. سرمایه‌گذاران خارجی و شرکت‌های بزرگ بین‌المللی از مشارکت با ایران انصراف دادند. تهران اما می‌خواهد از آنچه که «ظرفیت‌های تازه» می‌خواند، برای مقابله با انزوای اقتصادی استفاده کند و در این راه قاره آفریقا به عنوان یک هدف انتخاب شده است.

تهران روزهای گذشته شاهد همایشی تحت عنوان «تجارت با آفریقا» بود. محمدرضا مودودی، سرپرست سازمان توسعه تجارت ایران صبح چهارشنبه ۲ مرداد، سهم ایران از تبادل تجاری با آفریقا را «پائین» دانست.

به گفته او از مجموع ۵۰۰ میلیارد دلار تبادل تجاری در قاره آفریقا، سهم ایران حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلیون دلار است، رقمی معادل یک هزارم حجم تبادل تجاری این قاره.

مودودی مشکلات بانکی، مسائل زیرساختی و حمل ونقل در کنار محدودیت‌های تحریمی را از جمله عوامل «استفاده نکردن ایران از ظرفیت‌های آفریقا» عنوان کرد و گفت که امیدوار است «راه‌های تجارت با قاره آفریقا باز شود».

دولت ایران در نظر دارد برای گسترش روابط تجاری و اقتصادی «رایزن‌ بازرگانی» به کشورهای آفریقایی اعزام کند.

به گفته مودودی برای ایران ظرفیت کشورهای شرق آفریقا همچون کنیا، سودان، نیجریه و الجزایر اهمیت بالایی دارد و تهران با وجود قطع روابط سیاسی با مصر، «به بازار این کشور فکر می‌کند» و «برنامه‌ریزی‌ها برای ورود به الجزایر و نیجریه را آغاز کرده است».

دشواری‌های ورود به قاره آفریقا

ایران بیش از دو دهه است که برای ورود به بازار قاره آفریقا تلاش می‌کند و می‌خواهد سهمی بیشتر از «اقتصادهای در حال رشد» این قاره به دست آورد.

مرکز سرمایه‌گذاری ایران و آفریقا در همین راستا در سال ۱۳۹۵ با هدف «شناسایی ظرفیت‌ها ومکانیزم‌های سرمایه‌گذاری» در کشورهای آفریقایی تاسیس شد. این مرکز در کنار شورای همکاری‌های اقتصادی ایران و آفریقا که فعالیتش را از سال ۱۳۷۹ آغاز کرده تا به حال نتوانسته است راه ایران به کشورهای آفریقایی را هموار کند.

با وجود این دو مرکز آنگونه که مودودی گفت، ایران عضو بسیاری از پیمان‌های اقتصادی منطقه‌ای و بین قاره‌ای با آفریقا نیست و همین مسئله  سبب شده برای صادارات به کشورهای آفریقایی مجبور به دادن تعرفه‌های بالاتری بپردازد.

رئیس سازمان توسعه تجارت ایران امیدوار است با مذاکره این مشکل در آینده حل شود. اما حتی به فرض حل این مشکل، ایران همچنان برای راه‌یابی به بازار آفریقا با مشکلات عدیده دیگری روبرو است.

نخست رقیبان اقتصادی که بر بازار آفریقا سیطره دارند؛ چین به تنهایی بیش از یک چهارم حجم تجارت و مبادله اقتصادی این قاره را در اختیار دارد. در آخرین نشست مجمع تجاری چین و آفریقا که سپتامبر ۲۰۱۸ برگزار شد، رئیس جمهوری چین اعلام کرد؛ کشورش ۶۰ میلیارد دلار درطرح های واقعی، پایدار و ماندگار در آفریقا سرمایه گازی می کند.

در کنار آن، عربستان و امارات متحده عربی به عنوان دو رقیب منطقه‌ای ایران طی سال‌های گذشته سرمایه‌گذاری در کشورهای هدف تهران را افزایش داده‌اند. وزیر انرژی عربستان سعودی هم دی ۱۳۹۷ از سرمایه‌‌گذاری ۱۰ هزار میلیارد دلاری ریاض در قاره آفریقا خبر داد. امارات نیز از سال ۲۰۱۶ سرمایه‌گذاری در آفریقا را به صورت ویژه پی گرفته است.

به گفته ملک‌حسین گیوزاد، رئیس اداره شرق آفریقا وزارت امور خارجه ایران هدف عربستان سعودی و امارات متحده عربی از افزایش سرمایه‌گذاری در کشورهای آفریقایی «بیرون کردن ایران» از این قاره است.

او بدون بیان جزئیات گفت؛ دولت ایران در نظر دارد مشوق‌های ویژه‌ای برای سرمایه‌گذاری متقابل ایران و آفریقا در نظر بگیرد. مشوق‌هایی که از نظر گیوزاده می‌تواند «به نفوذ ایران در کشورهای آفریقایی کمک کند».

طی سال‌های اخیر ایران سرمایه‌گذاری محدودی در برخی کشورهای آفریقایی داشته و در مقابل توانسته پای شرکت‌هایی از کنیا، آفریقا جنوبی و تانزانیا را به ایران باز کند. اما حجم سرمایه‌گذاری دو طرف «اندک» است و در مقایسه با رقیبان منطقه‌ای ایران «ناچیز».

حال در دوره‌ای که تحریم‌های اقتصادی تشدید شده و دولت ایران بخش زیادی از درآمدهای نفتی را از دست داده است، مقام‌های حکومتی به دنبال راهی برای «استفاده از ظرفیت‌های آفریقا» افتاده‌اند. هدف از این سرمایه‌گذاری‌ها هم در کنار سودجویی، گسترش حوزه نفوذ جمهوری اسلامی است. چه پیش از این نیز برخی نهادهای حکومتی مانند کمیته امداد و جهادسازندگی در برخی کشورهای قاره آفریقا آغاز به کار کردند و فعالیتشان حساسیت مقام‌های دولتی آن کشورها را به دنبال داشت.