نقشه اعتراضات
سعید صادقی − از میدان شهدا در شهریور ۱۳۵۷ تا اتوبان امام‌علی در آبان ۹۸: جغرافیای اعتراض در مورد ماهیت اعتراض به ما چه می‌‌گوید؟
سعید صادقی
از میدان شهدا در شهریور ۱۳۵۷تا اتوبان امام‌علی در آبان ۹۸: جغرافیای اعتراض در مورد ماهیت اعتراض به ما چه می‌‌گوید؟
اعتراضات در کشور، که در مخالفت با افزایش قیمت سوخت پا گرفت، هنوز در شهرهای مختلف کشور ادامه دارد. مردمی که خود را فقیرتر از گذشته می‌دیدند و دیگر امیدی به بهبود وضعیت از خلال مجاری قانونی نداشتند تقریباً در تمامی استان‌های کشور به خیابان ریختند و دست به تظاهرات سراسری زدند. پراکندگی و گستردگی این اعتراضات در سطح کشور و حتی در سطح شهرها نسبت به نمونه‌های پیش از خود، حتی نسبت به انقلاب سال پنجاه و هفت، بی‌سابقه است.
خیابان انقلاب، میدان بهارستان و میدان شهدا
اعتراضاتی که منجر به انقلاب در سال پنجاه و هفت شد در شهرهای بزرگ و به رهبری طبقه‌متوسط تحصیل کرده و همچنین بازاری‌های مذهبی صورت گرفت. شهرهای کوچک‌تر، شهرستان‌ها و همچنین طبقات پایینی نقش چندانی در پیشبرد تظاهرات علیه حکومت پهلوی نداشتند.
تهران مرکز اصلی ناآرامی‌ها بود. در خود تهران نیز محل اصلی تظاهرات خیابان انقلاب، میدان بهارستان و میدان شهدا بود. خیابان انقلاب به عنوانی مکانی نمادین برای تجمیع طبقات متوسط تحصیلکرده، دانشجویان و روشنفکران به شمار می‌رفت و میادین بهارستان و شهدا نیز محله سکونت و محل کار طبقات متوسط سنتی و مذهبی‌های بازاری بود. نقشه ناآرامی‌های آن روزهای تهران می‌توانست طیف اصلی انقلابیون را به‌وضوح نشان دهد.
اسلامشهر، سنندج و مشهد
بعد از انقلاب و تا قبل اعتراضات سال هشتاد و هشت اعتراضات گسترده‌ای در سطح شهرهای کشور رخ نداد. در دهه شصت اگر ناآرامی‌ای در سطح شهر به چشم می‌خورد به دلیل فراخوان احزاب و گروه‌های سیاسی بود که به دلیل هژمونی وسیع و دستگاه سرکوب حکومت در آن زمان بلافاصله آرام می‌شد و امکان گسترده شدن را نداشت.
در اعتراضات اخیر، اتوبان امام علی یکی از مکان‌های اصلی اعتراض در تهران بوده است. اتوبانی که یکی از دلایل تأسیس آن رساندن سریع نیروی کار از پایین شهر به بالای شهر بود حالا مکانی شده برای بروز خشم همین نیروهای کار.
در دهه هفتاد چند شهر نه چندان بزرگ مانند اسلامشهر و سنندج و همچنین چند محله از شهرهای بزرگ، مانند محلات فرودست‌نشین مشهد، در اعتراضات به سیاست‌های اقتصادی و یا سیاسی دولت به خیابان ریختند.
عمر این اعتراضات به دلیل عدم فراگیری در سطح کشور، و در نتیجه سرکوب شدید، یکی دو روز بیشتر طول نکشید و حتی یاد و خاطره‌شان را نیز برای چندین سال تا همین اواخر به دست فراموشی سپرده شد.
خیابان انقلاب: کمربند طبقاتی تهران
با شروع اعتراضات به نتایج انتخابات سال هشتاد و هشت، چند شهر بزرگ رنگ و بویی سیاسی به خود گرفتند. خیابان‌های این شهرها مکان اصلی بروز اعتراضات مردم بود. شهرهای کوچک در جنبش سبز همچون انقلاب اسلامی نقش چندانی در ماجرا نداشتند. محل اصلی ناآرامی‌ها بر روی نقشه در تهران خیابان انقلاب بود. نقش این خیابان حتی از گذشته هم پررنگ‌تر شده بود و هیچ رقیبی برای خود نداشت. جمعیت مردم در اولین تظاهرات پرشمار پس از اعلام نتایج انتخابات تقریبا تمام طول این خیابان طویل را اشغال کرد. دانشگاه‌های بزرگ کشور که در امتداد این خیابان قرار داشتند به عنوان یکی از مراکز اصلی جنبش عمل می‌کردند. در دیگر شهرهای بزرگ کشور هم مناطق مرکزی و طبقه‌متوسط‌نشین محل اصلی تجمع مردم بود.
خیابان انقلاب از دیرباز به عنوان کمربند طبقاتی شهر تهران شناخته می‌شود. جایی برای تجمع طبقات مختلف با گرایش‌ها و عقاید متفاوت. حضور کتاب‌فروشی‌ها، دانشگاه‌ها و بعضی از پارک‌ها و میادین مهم شهر در راستای این خیابان آن را به یک مکان حیاتی و استراتژیک در قلب شهر تبدیل کرده است.
همانطور که آصف بیات در کتاب زندگی همچون سیاست می‌نویسد وجود کوچه‌ها و خیابان‌های فرعی در خیابان انقلاب، که مسیرهایی برای گریز تظاهرکنندگان از دست نیروهای سرکوب محسوب می‌شوند، یکی دیگر از دلایل تبدیل شدن آن به اصلی‌ترین خیابان اعتراض در پایتخت است.
از خیابان انقلاب به سمت میدان ونک
اما از همان دوران اعتراضات جنبش سبز تمایلی مشهود وجود داشت برای بالارفتن از خیابان انقلاب. تظاهرکنندگان برای فرار به سمت بالا می‌گریختند. در پایین انقلاب به طور کل هیچ خبر خاصی نبود. از طرفی بیشتر کسانی که خودشان را به خیابان انقلاب می‌رسانند از مناطق و محلات بالا می‌آمدند و نه پایین. هیاهو، ترس و حال‌وهوای جنبش هم بیشتر در بالاشهر تهران دیده می‌شد و نه پایین‌شهر. به مرور در تظاهرات جنبش سبز میدان ولیعصر، که کمی بالاتر از میدان انقلاب قرار دارد، هم تبدیل به یکی از مراکز اصلی اعتراضات شد و خیابان ولیعصر، از مرکز به بالا، در نقشه اعتراضات شهری نقش مهمی را ایفا کرد.
تجمع هواداران روجانی در میدان ونک- ۲۵ خرداد ۱۳۹۲
در جریان انتخابات سال نود و دو (همچنین نود و شش) این تمایل به بالارفتن به طرز علنی و بی‌پرده خودش را نشان داد. خیابان اصلی برای بیرون آمدن مردم از خیابان انقلاب به خیابان ولیعصر، از مرکز به بالا، تغییر یافت. مردمی که برای تبلیغ کارناوالی نمایندگان خود و همچنین برای جشن گرفتن پیروزی نماینده موردنظرشان در انتخابات به خیابان آمده بودند به صورت خودجوش و خودانگیخته در راستای خیابان ولیعصر به سمت بالا می‌رفتند. پایین‌شهر خاموش‌تر از پیش شده بود و شهرستان‌های کوچک ساکت‌تر از همیشه. اوج این صعودِ خیابان اصلیِ اعتراض به سمت بالا در روز پس از انتخاب حسن روحانی بود. در میان تعجب همگان میدان ونک محل اصلی تجمیع مردم شد. یکی از گران‌ترین محلات گران‌ترین شهر ایران.
جابه‌جایی جغرافیای اعتراضات
اما چند سال طول نکشید تا نقشه اعتراضات در کشور زیرورو شود. در دی ماه نود و شش شهرها و خیابان‌هایی شلوغ شد که پیش از این هرگز خبری از اعتراضات مردمی در آن‌ها نبود. شهرهای کوچکی ناآرام شدند که بسیاری، بخصوص کسانی که چند سال پیش در میدان ونک برای پیروزی حسن روحانی «جشن باشکوهی» گرفته بودند، حتی نامشان را هم نمی‌دانستند. در جریان اعتراضات دی‌ماه شهر تهران با اینکه نسبت به اعتراضات یکی دو دهه گذشته آرام‌تر بود اما در آن خیابان انقلاب دوباره نقش خیابان اصلی اعتراضات را از آن خود کرد. دانشگاه تهران یکی از مکان‌های اصلی تظاهرات بود، این بار توسط دانشجویان چپ و نه دانشجویان اصلاح‌طلب.
خیابان انقلاب از دیرباز به عنوان کمربند طبقاتی شهر تهران شناخته می‌شود. این خیابان اما هنوز ساکت و فعلاً به شدت تحت کنترل نیروهای امنیتی است. شاید بیراه نباشد اگر بگوییم همه چیز در نهایت باید از این خیابان بگذرد. سوال اصلی کسانی که این روزها پچ‌پچ‌کنان و خاموش با سری در گریبان از این خیابان می‌گذرند این است: آیا تهران کمربندش را باز خواهد کرد؟
جغرافیای اعتراضی آبان ماه امسال به نحوی ادامه همان جغرافیای دی ماه دو سال پیش است، تا حدودی مشخص‌تر و واضح‌تر. شهرهای کوچک در سرتاسر کشور دست به اعتراضات زده‌اند، در شهرهای بزرگ خیابان اصلی اعتراض از بالای شهر به سمت پایین شهر کشیده شده است. در بعضی شهرها، مانند تبریز و سنندج، که در سال هشتاد و هشت به دلایل سیاسی-تاریخی اعتراضات چندانی صورت نگرفت هم مردم به خیابان آمدند. ساکنین محلات فقیرنشین، که خود را فقیرتر از پیش احساس می‌کنند، به از اتحاد با ساکنین طبقات بالایی شهرهایشان ناامید شده و در همان محلات خود به خیابان ریختند.
اسلامشهر، نسیم‌شهر، شهریار، قلعه‌حسن‌خان، رباط‌کریم و...
در این میان شهرستان‌های و شهرک‌های حاشیه‌ای کلان‌شهرها بیشترین نقش را در پیشبرد اعتراضات به عهده دارند. به عنوان نمونه در استان تهران شهرستان‌های اسلامشهر، نسیم‌شهر، شهریار، رودهن، بومهن، قلعه‌حسن‌خان، رباط‌کریم، ورامین و شهرک اندیشه برای چندین روز متوالی محل درگیری مردم و نیروهای سرکوب بوده است.
اعتراضات در سه‌راه آدران، اسلامشهر- ۲۵ آبان ۱۳۹۸
این شهرهای حاشیه‌ای معمولا محل زندگی کارگرانی است که به دلیل عدم وجود امکان مالی برای زندگی در تهران در حواشی آن سکنی گزیده‌اند. گران شدن زندگی در چند سال اخیر منجربه ارزان شدن نیروی کار آن‌ها شده و چون هیچ مجاری قانونی‌ای برای اعتراضات آن‌ها وجود ندارد تصمیم گرفته‌اند خودشان مستقیماً دست به اعتراض بزنند. گرانی بنزین نماد اصلی فلاکت آن‌هاست. بیشتر آن‌ها صبح‌ها و عصرها باید مسیری طولانی را طی کنند تا در تهران به سر کار بروند. افزایش بنزین علاوه بر همه تبعات دیگری که برای آن‌ها دارد به طور مشخص یعنی گران شدن مسیر رفت و برگشت به محل کار.
تهرانپارس، صادقیه و اتوبان امام علی
در جریان اعتراضات اخیر نقشه خیابان‌های اعتراضی در خود تهران هم به خوبی وضعیت و ویژگی‌های معترضان را نشان می‌دهد. محلاتی مانند تهرانپارس و صادقیه برخلاف اعتراضات پیش این بار به مکانی برای به خیابان آمدن مردم عاصی تبدیل شده. ساکنین این محلات را معمولا کارمندان طبقه‌متوسطی تشکیل می‌دهد که از یک طرف درآمد ثابتشان تحت تاثیر گرانی بنزین قرار گرفته و از طرف دیگر باید هر روز به خاطر الزامات کاری مسیرهای طولانی‌ای را در شهر طی کنند.
یکی از نقاطی که در اعتراضات اخیر به مکانی برای اعتراض مردم تبدیل شده اتوبان امام علی است. اتوبانی که یکی از دلایل تأسیس آن رساندن سریع نیروی کار از پایین شهر به بالای شهر بود حالا مکانی شده برای بروز خشم همین نیروهای کار. خشمی که دلیلی روشن دارد: چندین سال کار برای دیگران، چندین ساعت کار در روز، چند ساعت تحمل ترافیک و ناگهان فقیرشدن در ساعت دوازده شب روز پنج‌شنبه بیست و سوم آبان ماه.
خیابان انقلاب اما هنوز ساکت است و فعلاً به شدت تحت کنترل نیروهای امنیتی است. شاید بیراه نباشد اگر بگوییم همه چیز در نهایت باید از این خیابان بگذرد. سوال اصلی کسانی که این روزها پچ‌پچ‌کنان و خاموش با سری در گریبان از این خیابان می‌گذرند این است: آیا تهران کمربندش را باز خواهد کرد؟
بیشتر بخوانید:
نظرها
شیخ سالوادور
بی شک یکی از سطحی ترین مقالاتی که از ۲۳ آبان به این سو در مورد قیام آبان خواندم. خیلی دلم میخواد بدونم که نویسنده این مقاله چه سررشته ای در امور طراحی فضای شهری و از بین بردن تعمدی "فضای شهری" خیابان انقلاب توسط حکومت (برای جلوگیری از تجمع) بعد از ۸۸ اتخاذ کرده؟ یک سرچی تو گوگل بکنید بد نیست.