ارتباط ناشناخته. ارتباط بدون سانسور. ارتباط برقرار نمی‌شود. سایت اصلی احتمالاً زیر سانسور است. ارتباط با سایت (های) موازی برقرار شد. ارتباط برقرار نمی‌شود. ارتباط اینترنت خود را امتحان کنید. احتمال دارد اینترنت به طور سراسری قطع شده باشد. ادامه مطلب

کیهان‌شناسی به سبک کمبریج: ویتگنشتاین، تولمین و هاوکینگ

<p>کارلین رومانو &minus; &quot;ما سه&zwnj;پنجه&zwnj;روزی بیش زنده&zwnj; نیستیم و در این مدتِ کوتاه هم به سیاحتِ تنها قسمتی ناچیز از کل جهان هستی آمده&zwnj;ایم. ولی خب انسانْ موجود کنجکاوی&zwnj;ست. حیرت می&zwnj;کنیم و پیوسته در پی پاسخی قانع&zwnj;کننده&zwnj;ایم.</p> <!--break--> <p>زندگی در پهنه این دنیا، فراز و نشیب&zwnj;هایی دارد، اما مردم همیشه با نیم&zwnj;نگاهی به آسمانِ بی&zwnj;کران بالای سرشان، پرسش&zwnj;های زیاد [و غالباً مشابهی] می&zwnj;پرسیده&zwnj;اند: اینکه چطور می&zwnj;شود جهانِ میزبان&zwnj;مان را شناخت؟ قوانینش چیست؟ &laquo;حقیقت&raquo; اصلاً چیست؟ این&zwnj;همه چیز از کجا آمده؟ آیا باید آفریننده&zwnj;ای در کار بوده باشد؟ اکثرمان وقت چندانی را برای تفکر در این پرسش&zwnj;ها تلف نمی&zwnj;کنیم، اما تقریباً همگی&zwnj; ما در برهه&zwnj;ای از عمرمان کنجکاو دانستن&zwnj;شان هستیم.&quot;</p> <p>&nbsp;</p> <p>استفان هاوکینگ (Stephan Hawking)، فیزیکدان و کیهان&zwnj;شناس سرشناس بریتانیایی، کتاب &laquo;طرح بزرگ&raquo; خودش را که به اتفاق لئوناردو ملودینو (Leonardo Mlodinow)، فیزیکدان آمریکایی نوشته، با این جملات آغاز کرده و به زعم خود، پرسش&zwnj;&zwnj;های مطرح در آن&zwnj;ها را در فصل پایانی&zwnj; کتابش پاسخ گفته است. &laquo;طرح بزرگ&raquo;، ظرف تنها چند روز به صدر فهرست پرفروش&zwnj;ترین کتب وب&zwnj;سایت آمازون راه پیدا کرد و طی کمتر از یک سال، دو برگردان فارسی از آن منتشر شد. اما دعاوی هاوکینگ و نویسنده همکارش، علی&zwnj;رغم نثر عامه&zwnj;پسند و در عین حال علمی&zwnj;شان، نتوانسته رضایتی را که وی از انتشار کتا&zwnj;ب&zwnj;های قبلی&zwnj;خود از قبیل &laquo;تاریخچه مختصر زمان&raquo; و &laquo;جهان در پوست گردو&raquo; به دست آورده بود، در محافل آکادمیک هم برانگیزد. فیزیکدانان نام&zwnj;آشنایی چون راجر پنروز (Roger Penrose) و جرالد شرودر (Gerald Schroeder)، رویکرد علم&zwnj;گرایانه این کتاب را نپسندیده&zwnj;اند. در مصاحبه&zwnj;ای که چندی پیش با جورج الیس (George Ellis)، دبیرکل سابق جامعه جهانی نسبیت عام و گرانش، و همکار پیشین هاوکینگ داشتم، او کتاب &laquo;طرح بزرگ&raquo; را علی&zwnj;رغم حمله&zwnj;ای که به فلسفه داشته، &quot;مشق فلسفه&quot; خواند و ادامه داد که، &quot;مطمئنم در هیچ&zwnj;کجای این کتاب، از فیزیک تجربی صحبتی نشده است&quot;.</p> <p>&nbsp;</p> <p><img alt="" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/wth-2.preview.jpg" style="width: 250px; height: 309px; float: left;" />هاوکینگ و ملودینو در امتداد پاراگراف نقل شده در ابتدای این مطلب، می&zwnj;نویسند: &quot;... رسم&zwnj;اش این بوده که چنین سؤالاتی را به دست فلاسفه بسپاریم؛ اما فلسفه دیگر مُرد. مدت&zwnj;هاست که مرده است و دیگر پایش به گُرد پیشرفت&zwnj;های اخیر علمی، به&zwnj;ویژه در علم فیزیک هم نمی&zwnj;رسد. حال، این دانشمندان&zwnj;اند که مشعل&zwnj;دار مسیر جستجوی&zwnj;مان در راه حقیقت شده&zwnj;اند. هدف از تحریر این کتاب، ارائه پاسخ&zwnj;هایی&zwnj;ست که از دل همین کشفیات و پیشرفت&zwnj;های اخیر علمی برآمده&zwnj;اند.&quot;&nbsp;</p> <p>&nbsp;</p> <p>الیس، که در سال ۱۹۷۳، به اتفاق هاوکینگ کتاب مرجع &laquo;ساختار بزرگ&zwnj;مقیاس فضا-زمان&raquo; را به رشته تحریر آورده، امروزه از منتقدین جدی دیدگاه&zwnj;های مطلقاً علم&zwnj;گرای اوست. او در پاسخ به سؤالم راجع به زیربنای نظریِ کتاب اخیر هاوکینگ، که تحت عنوان &laquo;نظریه اِم&raquo; شناخته می&zwnj;شود، گفت: &quot;اولاً که این نظریه هیچگونه پیش&zwnj;بینی ِ خاصی (از هر نوعی که فرض بگیرید) در خصوص پیدایش هستی نمی&zwnj;کند. همه آن چیزی که در این نظریه مطرح می&zwnj;شود، بحث از احتمالات است. ثانیاً اگر پیش&zwnj;بینی خاصی هم در این&zwnj;باره بکند، ناخواسته خودش فرض را بر این گرفته که نظریه M، پیش از وجود جهانْ خودش وجود داشته است. در این صورت دیگر مطمئناً با &laquo;هیچ&raquo; مواجه نخواهیم بود! و تازه این سؤال مطرح می&zwnj;شود که خودِ نظریه M تا پیش از پیدایش جهان کجا بوده و از کجا آمده؟ به هر حال نظریه M، یک نظریه فیزیکی ِ تأییدشده نیست. فقط یک گمانه&zwnj;زنی پُراشکال راجع به چارچوب فرضیِ یک نظریه نهایی در علم فیزیک است و به هیچ عنوان نباید آن را با فیزیک رسمی اشتباه گرفت. در حال حاضر این نظریه فقط یک فرض است &ndash; فرضی هم که هیچگونه برتری خاصی نسبت به مفروضات فلسفی ندارد.&quot;</p> <p>&nbsp;</p> <p>در این&zwnj;صورت هاوکینگ و ملودینو، اعتماد وافرشان به نتایج فلسفی مترتب بر این نظریه را از دیگر ادعای برجسته این کتاب، به وام گرفته&zwnj;اند؛ اینکه &quot;فلسفه، مرده است&quot;.</p> <p>&nbsp;</p> <p>شیلا جونز (Shiella Jones) در مقدمه کتاب The Quantum Ten (که به تشریح فرازهایی از زندگی حرفه&zwnj;ای ده تن از بنیانگذاران فیزیک کوانتوم پرداخته)، می&zwnj;نویسد:</p> <p>&nbsp;</p> <p>&quot;... اگر الئایی&zwnj;ها [فلاسفه پیش از سقراط، که غالباً ساکن شهر الئا در ایتالیای فعلی بودند] می&zwnj;گفتند که حقیقتْ همان منطق است، فیزیکدانانِ جدید می&zwnj;گویند حقیقت همان منطق ریاضی&zwnj;ست. در واقع هر ایده&zwnj;ای را که به تأیید منطق ریاضی نرسیده باشد، نمی&zwnj;شود معتبر پنداشت. اینکه بیاییم از خیر آزمون تجربی، به&zwnj;عنوان شاخصی برای اعتبارسنجی نظریات&zwnj;مان بگذریم، فقط در صورتِ ایمان بی&zwnj;چون و چرا به قابلیت&zwnj;های ریاضی امری پذیرفتنی جلوه می&zwnj;کند. اما خطر پیروی از چنین مسیری می&zwnj;تواند این باشد که فیزیک نظریِ امروز - یعنی علمی که به توضیح ژرف&zwnj;ترین حقایق هستی&zwnj;مان می&zwnj;پردازد &ndash; بار دیگر در شرُف محدود ماندنِ به تنها یک دیدگاه است [و سایر دیدگاه&zwnj;ها را پس می&zwnj;زند]؛ اتفاقی که &zwnj;در اعصار کهنْ آنقدرها خوشایند نبود، چراکه علم ِ ارسطویی، به&zwnj;مدت دو هزار سال فقط درجا زد. فیزیکدانانِ نظری امروز، فقط دو دهه است که در جا می&zwnj;زنند و شاید هنوز زود باشد که خودمان را نگران موضوع بکنیم. اما بعضی از فیزیکدانان نظری و ریاضیدانان هم هستند که زنگ خطر را برای سمت و سویی که فیزیک جدید در پی گرفته، به صدا درآورده&zwnj;اند&quot;.</p> <p>&nbsp;</p> <p>الیس، که خودْ استاد بازنشسته دپارتمان ریاضیات دانشگاه کیپ&zwnj;تاون، و نیز استاد سابق فیزیک کیهانی انیستیتو انریکو فرمی ِ شیکاگو و دانشگاه&zwnj;های هامبورگ، تگزاس، بوستون، آلبرتا، لندن، کمبریج و تریست ایتالیا هم بوده، در اشاره به علل این &quot;ایمان بی&zwnj;چون و چرا به قابلیت&zwnj;های ریاضی&quot;، می&zwnj;گوید: &quot;[این فیزیکدانان] می&zwnj;خواهند از شر عدم قطعیت خلاص شوند. این یکی از قدیمی&zwnj;ترین آرزوهای ذهن بشر است، که البته دست&zwnj;نیافتنی هم هست. درست است، ریاضی قابلیت&zwnj;های بسیاری دارد، اما در استفاده از آن هم محدودیت&zwnj;هایی پیش روی ماست. این فیزیکدانان از آنجاکه وجود چنین محدودیت&zwnj;هایی را منکر می&zwnj;شوند، مرتجع&zwnj;اند. یادشان رفته که مدل&zwnj;های ریاضی، صرفاً آرمان&zwnj;پردازی و در واقع تعمیم ِ قسمتی از جهانِ خارجی به کل جهان هستند و لذا فقط بخشی از جهان را توضیح می&zwnj;دهند&quot;.</p> <p>&nbsp;</p> <p>از این&zwnj;رو گرچه می&zwnj;توان اقدام نویسندگان &laquo;طرح بزرگ&raquo; را در القای سؤالات بنیادین علمی و فلسفی به ذهن مخاطب عام&zwnj;شان ستود، اما پاسخ قاطعانه&zwnj; این دو فیزیکدان در رد رهیافت&zwnj;های فلسفی به حل این سؤالات از یک سو، و وجود آفرینشگری متشخص از سوی دیگر را بایستی به پشتوانه ایمان دیگری به قابلیت&zwnj;های نامحدود علم دانست. کارلین رومانو، استاد فلسفه کالج اورسینوس پنسیلوانیا، در سخنرانی ویژه&zwnj;ای که چندی پس از انتشار کتاب &laquo;طرح بزرگ&raquo; در دانشگاه کمبریج ایراد کرد، با قیاس رویکرد پوزیتویستی ِ هاوکینگ با دیدگاه دو تن از سایر اندیشمندان سنت فلسفی کمبریج، ایمان به &laquo;خدا&raquo;ی سلبی این دو فیلسوف برجسته را راهی برای نفی مرجعیت هرگونه برسازه منطقی در قالب ایده&zwnj;های شخصی افراد، در تلاش برای تبیین عدم قطعیت علمی و فلسفی ِ برآمده از دستاوردهای این دو حوزه در طول قرن بیستم عنوان نمود. کارلین همچون ویتگنشتاین اعتقاد دارد که &quot;فلسفه، بت&zwnj;ها را می&zwnj;شکند و اهمیت آن نیز از بابت اهمیت همین بت&zwnj;هاست&quot;.</p> <p>&nbsp;</p> <p>ترجمه متن این سخنرانی، که بعدها در نشریه The Chronicle of Higher Education منتشر شد را با گذشت دو سال از انتشار کتاب &laquo;طرح بزرگ&raquo;، در ادامه می&zwnj;خوانید.</p> <p>&nbsp;</p> <p><strong>کیهان&zwnj;شناسی به سبک کمبریج</strong></p> <p>&nbsp;</p> <p>هاوکینگ گفت، &quot;هیچ خدایی در کار نباشد! &quot;، و نور پیدا شد!</p> <p>&nbsp;</p> <p><img alt="" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/wth-3.jpg" style="width: 250px; height: 344px; float: left;" />این سرخط خبری بود که در طول همین ماه از گوشه&zwnj;کنار دنیای رسانه خودنمایی می&zwnj;کرد. البته نمی&zwnj;دانیم آیا یک دنیا می&zwnj;تواند گوشه&zwnj;کنار هم داشته باشد، یا نه. راستش را بخواهید، اصلاً ما راجع به دنیایی که محل قیاس و استنتاج فراوان نباشد، آنقدرها چیز زیادی نمی&zwnj;دانیم. افسوس که به&zwnj;سختی می&zwnj;شود این موضوع را از زبان استاد بازنشسته ریاضیات دانشگاه کمبریج و بلندگوهای رسانه&zwnj;ای&zwnj;اش متوجه شد.</p> <p>&nbsp;</p> <p>منشأ این اخبار، انتشار آخرین کتاب استفان هاوکینگ، موسوم به &laquo;طرح بزرگ&raquo; (انتشارات Bantam) بود که با کمک فیزیکدانی به نام لئوناردو ملودینو به رشته تحریر درآمده است. کمتر کتاب علمی قطوری پیدا می&zwnj;شود که به این اندازه توجه نشریات و سردبیران&zwnj;شان را برانگیزد. Britain&rsquo;s Mirror با تیتر درشتی نوشته: &quot;خدای من! استفان هاوکینگ می&zwnj;گوید، خدا جهان را نیافرید!&quot; روزنامه National Post کانادا هم با آهنگ طنزآمیزی نوشته &quot;در آغاز، خدا نباید هیچ کاری می&zwnj;کرد&quot;.</p> <p>&nbsp;</p> <p>هاوکینگ، نویسنده نام&zwnj;آشنای کتاب &laquo;تاریخچه مختصر زمان&raquo; (انتشارات Bantam، ۱۹۹۸)، در اولین صفحه از کتاب جدیدش ادعا کرده &quot;فلسفه مرده است&quot;، چراکه &quot;پایش به گرَد&quot; علم هم، که به&zwnj;تنهایی قادر به تبیین کل جهان هستی&zwnj; است، نمی&zwnj;رسد. نویسندگانِ کتاب آورده&zwnj;اند، &quot;لازم نیست به خدا متوسل بشویم تا دستورالعملش را درآورَد و جهان را به راه بیاندازد&quot;. هاوکینگ در مصاحبه&zwnj;های خود، از کنار مسائل سخت، عبور ساده&zwnj;ای داشته است. او به خبرنگار Good Morning America، گفته بود، &quot;علم، نیازی به وجود خدا نمی&zwnj;بیند&quot;. اشیاء، خودبه&zwnj;خود از عدم پیدا شده&zwnj;اند.</p> <p>&nbsp;</p> <p>اگر بحث علم و دین را طی سالیان گذشته دنبال کرده باشید، این دعاوی هم برایتان آنقدرها تازه نیست. دانشمندان زیادی با هاوکینگ موافق&zwnj;اند و بعضی&zwnj;ها هم مخالف&zwnj; اویند. اما تقریباً همگی&zwnj;شان پذیرفته&zwnj;اند که، به&zwnj; قول هاوکینگ (در مصاحبه با شبکه ABC)، &quot;هیچکس نمی&zwnj;تواند اثبات کند که خدا وجود ندارد&quot;. بنیاد تمپلتون، که هدفش را ترغیب خداباوران و خداناباوران به بحث دوستانه بر سر این مسائل عنوان کرده، جزوات متنوعی را با عناوینی نظیر &quot;آیا علم، اعتقاد به خدا را رد می&zwnj;کند؟ &quot; انتشار داده، که بعضی از دانشمندان برجسته به آن جواب مثبت داده&zwnj;اند و برخی هم جواب&zwnj;شان منفی بوده. پس این&zwnj;همه جنجال بر سر چیست؟</p> <p>&nbsp;</p> <p>بیشترش به این خاطر است که رسانه&zwnj;ها هاوکینگ را تا مقام &quot;باهوش&zwnj;ترین انسان جهان&quot; (به نقل از شبکه ABC)، و &quot;محبوب&zwnj;ترین دانشمند از زمان اینشتین&quot; (به نقل از New York Times)، و یک نابغه صِرف و... ارتقا بخشیده&zwnj;اند. یک نابغه هم که بالطبع همیشه راست می&zwnj;گوید. خصوصاً اگر نُه میلیون جلد از کتاب&zwnj;هایش هم فروش رفته باشد.</p> <p>&nbsp;</p> <p>از دیگر علل استقبال عمومی از گفته&zwnj;های اخیر هاوکینگ، این بوده که او کتاب &laquo;تاریخچه مختصر زمان&raquo; را با بیان این رأی شخصی&zwnj;اش به پایان برده که اگر ما بتوانیم به یک نظریه واحد و یکپارچه در علم فیزیک دست پیدا بکنیم، آن&zwnj;وقت &quot;ذهن خدا را خوانده&zwnj;ایم&quot;. اگرچه پیروان خداناباور هاوکینگ، این گفته را بازی نویسنده با عبارت مشابهی از قول اینشتین عنوان کرده&zwnj;&zwnj;اند، اما خداباوران زیادی هم ترجیح دادند این جمله را مؤید ذهن باز نویسنده در مواجهه با یک آفرینشگر احتمالی بدانند و لذا کتاب جدید هاوکینگ، از دید آن&zwnj;ها به یک چرخش صد و هشتاد درجه&zwnj;ای می&zwnj;مانَد.</p> <p>&nbsp;</p> <p>اما دیگر وجه جالب توجه این بوق و کرنای رسانه&zwnj;ای هم این است که سنت فلسفی کمبریج &ndash; که شهرتش از مدت&zwnj;ها پیش تحت&zwnj;الشعاع موفقیت&zwnj; فیزیکدانان نوبلیست این دانشگاه بوده &ndash; سال&zwnj;هاست نشان داده که بیانات غرّای هاوکینگ راجع به خدا، در خوشبینانه&zwnj;ترین حالت، گزار&zwnj;های سهل&zwnj;انگارانه&zwnj;ای بیش نیستند. در واقع مؤثرترین فلاسفه دوران&zwnj;ساز کمبریج&ndash; یعنی لودویگ ویتگنشتاین (۱۸۸۹-۱۹۵۱)، و پیرو سرسخت او، فیزیکدان و فیلسوف علم دانش&zwnj;آموخته کمبریج، استفان تولمین (۱۹۲۲-۲۰۰۹) - بوده&zwnj;اند که ما را علیه این دیدگاه خام&zwnj;دستانه، که &laquo;علم نشان می&zwnj;دهد خدایی وجود ندارد و هیچ ارتباطی هم به کیهان&zwnj;شناسی پیدا نمی&zwnj;کند&quot;، واکسینه کرده&zwnj;اند.</p> <p>&nbsp;</p> <p>البته قبل از آنکه اعتراض&zwnj;مان به فتوای اخیر هاوکینگ حاشیه&zwnj;ساز نشود، بد نیست همین&zwnj;جا نسخه&zwnj;ای مختصر از آموزه&zwnj;هایی که ویتگنشتاین و تولمین در رابطه با دین و علم و کیهان&zwnj;شناسی بیان کرده&zwnj;اند را هم مطرح کنم. پیامی که آن&zwnj;ها برای هاوکینگ داشته&zwnj;اند، این بوده که دانشمندان همیشه مشتاق حذف خدایی هستند که فراتر از تعریفی که تخصص&zwnj;شان از آن ارائه کرده، ظاهر می&zwnj;شود.</p> <p>&nbsp;</p> <p>ویتگنشتاین در آن برهه&zwnj;ای که طی جنگ جهانی اول برای ارتش اتریش می&zwnj;جنگید و پیوسته فرازهایی از انجیل را می&zwnj;خوانْد، مطمئناً به مذهب گرایش داشته. او غالباً نیایش می&zwnj;کرد. حتی قبل از شروع جنگ هم سخت از کتاب &laquo;انواع تجربه دینی&raquo; ویلیام جیمز تأثیر پذیرفته بود. بعدها در خلال تنها کلاس عمومی طول دوران تدریس&zwnj;اش، وجه روان&zwnj;شناختی &quot;احساس امن حضور در آغوش خدا&quot; را واکاوی کرد.</p> <p>&nbsp;</p> <p>ویتگنشتاین، از اواسط قرن بیستم به بعد، مرتباً از خدا یاد می&zwnj;کرد. در یادداشت&zwnj;های سال ۱۹۱۶، نوشته که &quot;اعتقاد به خدا یعنی که زندگی واجد معناست&quot;. در &laquo;رساله منطقی-فلسفی&raquo; (به سال ۱۹۲۲)، ادعا می&zwnj;کند که &quot;خدا خودش را در جهان آشکار نمی&zwnj;کند&quot;. خدای ویتگنشتاین، فراتر از سطح ادراک آدمی&zwnj;ست. در &laquo;فرهنگ و ارزش&raquo; (انتشارات دانشگاه شیکاگو، ۱۹۸۰)، ویتگنشتاین عنوان می&zwnj;کند که &quot;تلاش برای اقامه گونه&zwnj;ای توجیه فلسفی برای باورهای مسیحی&quot;، اشتباه است.</p> <p>&nbsp;</p> <p>مذهب ویتگنشتاین، تا حد زیادی اخلاقی، و به نحو غیرمستقیمی متافیزیکی&zwnj;ست؛ و تقریباً هرگز به نهاد و مرجعیتی هم وابسته نبوده. وقتی&zwnj;که دوستش موریس دروری (Maurice Drury) به جانب جبهه اعزام می&zwnj;شد، ویتگنشتاین به او گفت: &quot;هر وقت گرفتار جنگ تن&zwnj;به&zwnj;تن شدی، باید کنار بکشی و بگذاری کشته شوی&quot;. در کتاب &laquo;فرهنگ و ارزش&raquo;، تضاد آرای ویتگنشتاین و دیدگاه تجربی&zwnj;نگر هاوکینگ در رابطه با خدا برجسته&zwnj;تر می&zwnj;شود.</p> <p>&nbsp;</p> <p>او می&zwnj;نویسد: &quot;مسیحیت، یک آموزه نیست... مسیحیت، مبتنی بر حقیقت تاریخی نیست؛ بلکه قرائتی از تاریخ را در اختیارمان می&zwnj;گذارد و می&zwnj;گوید: حالا باورش کن! اما نه باوری به اقتضای یک قرائت تاریخی؛ بلکه باور از میان [موانع] تُرد و زمخت&quot;. ویتگنشتاین، شور درونی&zwnj;اش را چنین عیان کرده که: &quot;اگر قرار باشد حقیقتاً در امان باشم، آن&zwnj;وقت نیازمند یقین&zwnj;ام... و این یقین، ایمان است. و ایمان یعنی ایمان به هرآنچه که قلبم؛ روح&zwnj;ام، با تمام اشتیاق&zwnj;اش احتیاج دارد... نه این ذهن انتزاعی&zwnj;ام&quot;.</p> <p>&nbsp;</p> <p>ویتگنشتاین، بعد از جنگ جهانی دوم، به ظاهر این دیدگاه&zwnj;ها را هضم کرده بود. او در سال 1948، مقوله &quot;ایمان دینی&quot; را از &quot;خرافه&quot; تمیز می&zwnj;دهد و می&zwnj;نویسد اولی نوعی &quot;اعتماد&quot; است، حال&zwnj;آنکه دومی یک &quot;علم اشتباه&quot; است. ویتگنشتاین، در سال ۱۹۵۰، از موضع زیرکانه&zwnj;ای در رابطه با کم و کیف شواهد حاکی از وجود خدا می&zwnj;نویسد: &quot;مدرکی که نشان از وجود خدا بدهد، باید حقیقتاً یکی را به وجود خدا متقاعد سازد. اما فکر می&zwnj;کنم خداباورانی که چنین مدارکی را ارائه کرده&zwnj;اند... هرگز از طریق همین مدارک نبوده که به ایمان رسیده&zwnj;اند&quot;.</p> <p>&nbsp;</p> <p>ویتگنشتاین، علی&zwnj;رغم احترام هنگفتی که برای حقایق ناگفتنی ِ&zwnj; دین، که صرفاً حاصل تجربه&zwnj;اند، قائل می&zwnj;شود؛ ارزش چندانی را برای توصیفات علمی از واقعیت فیزیکی، که به سختی هم حاصل آمده&zwnj;اند، برنمی&zwnj;شمرد و به&zwnj;جایش از موضع متکبرانه دانشمندان انتقاد می&zwnj;ورزد. در &laquo;فرهنگ و ارزش&raquo;، او می&zwnj;نویسد: &quot;دانشمندان چه رفتار عجیبی دارند: &laquo;[می&zwnj;گویند] فلان چیز را هنوز نمی&zwnj;دانیم؛ اما دانستنی است و فقط اندکی زمان می&zwnj;برد تا به دانستن&zwnj;اش برسیم! &quot;. در ادامه، گویی که هاوکینگ را از زیر گور سرزنش کرده، می&zwnj;نویسد: &quot;علم [یعنی]: پرمایگی و تهی&zwnj;دستی. یک شیوه خاص [پژوهش]، بقیه را پس می&zwnj;راند. انگار که تمام&zwnj;شان در مقایسه با هم مزخرف&zwnj;اند&quot;.</p> <p>&nbsp;</p> <p>به&zwnj;گفته ری مانک (Ray Monk)، زندگی&zwnj;نامه&zwnj;نویس ارشد این فیلسوف، ویتگنشتاین در آثار متأخرش در پی حفظ &quot;یکپارچگی فرم غیرعلمی ِ ادراک است&quot;. او فکرش را هم نمی&zwnj;کرد افکارش، الهام&zwnj;بخش یک &quot;دانشمند غربی معمولی&quot; باشد. اما استفان تولمین (Stephen Toulmin) معمولی نبود. او علم خودش را روی دیدگاه&zwnj;های معلم&zwnj;اش پی ریخت و آن را فرم خلاقانه&zwnj;&zwnj;ای از آگاهی برشمرد که به موازات هنجارهای دگرگون&zwnj;شونده&zwnj; تاریخ، از عصری به عصر دیگر انتقال می&zwnj;یابد.</p> <p>&nbsp;</p> <p><img alt="" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/wth-4.jpg" style="width: 250px; height: 150px; float: left;" />تولمین، در پیش&zwnj;درآمد &laquo;بازگشت به خرد&raquo; (Return to Reason &ndash; انتشارات دانشگاه هاروارد، ۲۰۰۱)، عنوان می&zwnj;کند که چگونه در ابتدا &quot;رویکردی ویتگنشتاینی&quot; را به علم اتخاذ می&zwnj;کرد. سال&zwnj;ها پیش او نوشته بود که دانشمندان علوم طبیعی، مشترکاً &quot;روش علمی&quot; را مورد اعتماد خود قرار داده&zwnj;اند. او در ادامه تصریح می&zwnj;کند این عبارتْ امروزه &quot;با طنینی سقراط&zwnj;وار و با کنایه ادا می&zwnj;شود&quot;. تولمین خاطرنشان می&zwnj;کند که خودش هم حس شیدایی دانشمندان معاصر را برای درک دقیق نحوه کارکرد کیهان، به تجربه درآورده: &quot;در دهه ۱۹۳۰ که نوجوان بودم، روی تخت&zwnj;ام می&zwnj;نشستم و کتاب&zwnj;هایی مثل &laquo;جهان خستگی&zwnj;ناپذیر&raquo; (Restless Universe) را می&zwnj;خواندم&quot;. اما چندین دهه بعد، او خواهان فروتنی هرچه&zwnj;بیشتر دانشمندان در پی مرگ رهیافت&zwnj;های &quot;پوزیتویستی&quot; به علم می&zwnj;شود. در &laquo;ادراک آدمی&raquo; (Human Understanding &ndash; انتشارات دانشگاه پرینستون، ۱۹۷۲) وی مدعی شده که ما بایستی بیشتر راجع به فهمیدن صحبت کنیم، تا دانستن. تولمین، در مصاحبه&zwnj;ای به سال ۱۹۲۲، جان&zwnj;مایه کوشش&zwnj;هایش را تعیین &quot;مرزهای نظریه[پردازی]&quot; عنوان کرد.</p> <p>&nbsp;</p> <p>به&zwnj;همین نحو، او در کتاب &laquo;دوراندیشی و ادراک&raquo; (Foresight and Understanding &ndash; انتشارات دانشگاه ایندیانا، ۱۹۶۱)، به واکاوی هرآن&zwnj;چیزی پرداخته که یک نظریه علمی را &quot;موفق&quot; از آب درمی&zwnj;آورَد. این تصور، احتمال وحدانیت روش&zwnj;های علمی را به کناری می&zwnj;نهد و می&zwnj;نویسد: &quot;هیچ دستورالعمل جهان&zwnj;شمولی برای تمام علوم و تمام دانشمندان وجود ندارد؛ همانگونه که برای پخت تمام کیک&zwnj;ها و آشپزها هم [هیچ دستورالعمل جهان&zwnj;شمولی] نیست... اکثریت علم را... نمی&zwnj;توان طبق قواعد مجموعه&zwnj;ها پی ریخت&quot;.</p> <p>&nbsp;</p> <p>در عوض او صحبت یک دیدگاه داروینی را پیش می&zwnj;کشد: اینکه، مفاهیم و نظریات علمی، با &quot;سازواری بهترشان&quot; نسبت به رقبا پیروز می&zwnj;شوند. تلاش برای کشف یک &quot;روش علمی&quot;ِ چندمنظوره &quot;بی&zwnj;ثمر&quot; است: رشد ایده&zwnj;های علمی، همیشه مستلزم &quot;کنکاش&zwnj;های مختلف&quot; است. همچون ویتگنشتاین که به امور مرتبط، اما فاقد شرط مشترک فی&zwnj;مابین، لفظ &quot;بازی&quot; را اطلاق می&zwnj;کرد؛ تولمین نیز نشان داد که چه اسم &quot;پیش&zwnj;بینی&quot;، یا &quot;آزمایش&quot;، یا هر شرط ضروری دیگری را برای علم برشمریم، هیچکدام&zwnj;شان دربرگیرنده هرآنچه که &quot;علم&quot; می&zwnj;خوانیم، نخواهد بود.</p> <p>&nbsp;</p> <p>بر مبنای کم و بیش همین دلایل بود که تولمین، در کتاب &laquo;وینِ ویتگنشتاین&raquo; (انتشارات سیمون و شوستر، ۱۹۷۳)، شکاکیت ویتگنشتاین را در قبال علم، به&zwnj;عنوان قرائتی منحصربفرد و عینی (ابژکتیو) از جهان ارائه کرد. او مدعی شد که تحقق این شکاکیت، مستلزم نظارت&zwnj;مان بر جاه&zwnj;طلبی&zwnj;های پوزیتویستی علم است. او می&zwnj;نویسد: &quot;فلسفه ویتگنشتاین، حل مشکل طبیعت و مرزهای توصیف&zwnj;گری&zwnj; را نشانه رفته است. جهان&zwnj;بینی او گویای باور به این مسئله است که دایره چیزهایی که صرفاً نشان&zwnj;دادنی&zwnj;اند را باید علیه کسانی که سعی در بیان&zwnj; کردن&zwnj;شان دارند، مصون نگه داشت&quot;. از این&zwnj;رو تولمین نیز همچون ویتگنشتاین، از علم، بت نتراشید. علم، فقط توصیفات عملاً مفید را ارائه می&zwnj;کند. او با رد &quot;تعمیم مفاهیم علمی به متون غیرعلمی&quot;، دیدگاه پخته&zwnj;اش از کیهان&zwnj;شناسی &ndash; یعنی رهیافت اصلی هاوکینگ &ndash; را هم گسترش بخشید.</p> <p>&nbsp;</p> <p>تولمین، در کتاب&zwnj;های &laquo;بازگشت به کیهان&zwnj;شناسی&raquo; (Return to Cosmology &ndash; انتشارات دانشگاه کالیفرنیا، ۱۹۸۳) و &laquo;شهر کیهانی&raquo; (Cosmopolis &ndash; انتشار فری، ۱۹۹۰)، علم کیهان&zwnj;شناسی را به&zwnj;واسطه بسط &quot;قوای گمانه&zwnj;زنی&zwnj;&quot;مان می&zwnj;ستاید، اما به دنبالش هشدار می&zwnj;دهد که شاید &quot;حقیقت &laquo;جهانْ به مثابه یک کل&raquo;، امری غیرقابل فهم باشد&quot; و &quot;در هیچگونه نمودار، یا معادله یا زبان بشری به بیان درنیاید&quot;. او مدعی شده که حقایق درون جهان را، با ارائه یک تعریف صِرف از &quot;جهان&quot; نمی&zwnj;توان به حقایق مرتبط با جهان نسبت داد، انگار که در این&zwnj;صورت جهان، واجد مرزی&zwnj;ست که در آن&zwnj;سویش ایستاده&zwnj;ایم. او اشتیاق خودش را به کیهان&zwnj;شناسی، چیزی گسترده&zwnj;تر و ظریف&zwnj;تر از یک برساخته صرفاً علمی می&zwnj;دانست. در پیش&zwnj;درآمد &laquo;بازگشت به کیهان&zwnj;شناسی&raquo; می&zwnj;نویسد: &quot;این مقالات، نه مسائل کیهان&zwnj;شناختی را با مسائل علمی می&zwnj;آمیزد، و نه درصدد تفکیک آن&zwnj;هایند&quot;.</p> <p>&nbsp;</p> <p>تولین دانشمندان را برآن داشت تا پای مکتب سایر روشنفکران هم بنشینند. به&zwnj;گفته او، کیهان&zwnj;شناسی در عصر باستان معنایی فراتر از کارکرد مکانیکی جهان هستی داشته و این مفهوم یونانی را هم درون خودش جا داده بوده که سرتاسر جهان هستی، &quot;سیستمی واحد و یکپارچه که با اصول جهان&zwnj;شمولی وحدت یافته را شکل می&zwnj;دهد&quot;.</p> <p>&nbsp;</p> <p>از دیدگاه تولمین، این &quot;تصویر سنتی از جهان&quot;، آمیزه سرخوشانه&zwnj;ای از &quot;یک تصویر اخترشناختی، یک تصویر غائی و یک تصویر الهیاتی&quot; را پدید آورده. او بر این نظر بود که طلوع علم دکارتی مدرن، اساس سنت کیهان&zwnj;شناسی بزرگ&zwnj;مقیاس و علاقه به &quot;هم&zwnj;بستگی کیهانی&quot; را ویران کرده و در نهایت &quot;هیچکس در قلمرو علوم، دیگر احساس اندیشیدن به &laquo;کل&raquo; را درون خودش نمی&zwnj;بیند&quot;.</p> <p>&nbsp;</p> <p>اما تولمین، حکایتش را با روایت یک بازگشت به پایان برده است. پیشرفت&zwnj;های فلسفه علم قرن بیستم &ndash; از تفسیر تاریخی تامس کوون (Thomas Kuhn) از تحول پارادیم&zwnj;ها گرفته تا عدم قطعیت&zwnj;های برخاسته از تئوری کوانتوم &ndash; نوید بازگشت به سنت کیهان&zwnj;شناسی پیشین را می&zwnj;دهند. به&zwnj;گفته تولمین، دانشمندانِ برجسته به&zwnj;طرز فزاینده&zwnj;ای متوجه شده&zwnj;اند که &quot;آرمان لاپلاسی ِ &laquo;دانشمند، به مثابه یک تماشاگر چشم&zwnj;پاک و بی&zwnj;طرف&raquo;، از بابت علل نهفته در تئوری بنیادین فیزیک [یعنی نظریه کوانتوم]، اصولاً غیرقابل تحقق است&quot;.</p> <p>&nbsp;</p> <p>هاوکینگ، با تمرکز بر فرضیاتی از قبیل &laquo;تئوری جهان&zwnj;شمول&raquo; ریسمان و نظریه M، ظاهراً این پیشرفت&zwnj;های اخیر فلسفه علمی را نادیده گرفته. جالب اینجاست، همان&zwnj;گونه که برخی از منتقدینش هم عنوان کرده&zwnj;اند، ظاهراً او خودش بوده که پابه&zwnj;پای فلسفهْ پیش نیامده ا

کارلین رومانو − "ما سه‌پنجه‌روزی بیش زنده‌ نیستیم و در این مدتِ کوتاه هم به سیاحتِ تنها قسمتی ناچیز از کل جهان هستی آمده‌ایم. ولی خب انسانْ موجود کنجکاوی‌ست. حیرت می‌کنیم و پیوسته در پی پاسخی قانع‌کننده‌ایم.

زندگی در پهنه این دنیا، فراز و نشیب‌هایی دارد، اما مردم همیشه با نیم‌نگاهی به آسمانِ بی‌کران بالای سرشان، پرسش‌های زیاد [و غالباً مشابهی] می‌پرسیده‌اند: اینکه چطور می‌شود جهانِ میزبان‌مان را شناخت؟ قوانینش چیست؟ «حقیقت» اصلاً چیست؟ این‌همه چیز از کجا آمده؟ آیا باید آفریننده‌ای در کار بوده باشد؟ اکثرمان وقت چندانی را برای تفکر در این پرسش‌ها تلف نمی‌کنیم، اما تقریباً همگی‌ ما در برهه‌ای از عمرمان کنجکاو دانستن‌شان هستیم."

استفان هاوکینگ (Stephan Hawking)، فیزیکدان و کیهان‌شناس سرشناس بریتانیایی، کتاب «طرح بزرگ» خودش را که به اتفاق لئوناردو ملودینو (Leonardo Mlodinow)، فیزیکدان آمریکایی نوشته، با این جملات آغاز کرده و به زعم خود، پرسش‌‌های مطرح در آن‌ها را در فصل پایانی‌ کتابش پاسخ گفته است. «طرح بزرگ»، ظرف تنها چند روز به صدر فهرست پرفروش‌ترین کتب وب‌سایت آمازون راه پیدا کرد و طی کمتر از یک سال، دو برگردان فارسی از آن منتشر شد. اما دعاوی هاوکینگ و نویسنده همکارش، علی‌رغم نثر عامه‌پسند و در عین حال علمی‌شان، نتوانسته رضایتی را که وی از انتشار کتا‌ب‌های قبلی‌خود از قبیل «تاریخچه مختصر زمان» و «جهان در پوست گردو» به دست آورده بود، در محافل آکادمیک هم برانگیزد. فیزیکدانان نام‌آشنایی چون راجر پنروز (Roger Penrose) و جرالد شرودر (Gerald Schroeder)، رویکرد علم‌گرایانه این کتاب را نپسندیده‌اند. در مصاحبه‌ای که چندی پیش با جورج الیس (George Ellis)، دبیرکل سابق جامعه جهانی نسبیت عام و گرانش، و همکار پیشین هاوکینگ داشتم، او کتاب «طرح بزرگ» را علی‌رغم حمله‌ای که به فلسفه داشته، "مشق فلسفه" خواند و ادامه داد که، "مطمئنم در هیچ‌کجای این کتاب، از فیزیک تجربی صحبتی نشده است".

هاوکینگ و ملودینو در امتداد پاراگراف نقل شده در ابتدای این مطلب، می‌نویسند: "... رسم‌اش این بوده که چنین سؤالاتی را به دست فلاسفه بسپاریم؛ اما فلسفه دیگر مُرد. مدت‌هاست که مرده است و دیگر پایش به گُرد پیشرفت‌های اخیر علمی، به‌ویژه در علم فیزیک هم نمی‌رسد. حال، این دانشمندان‌اند که مشعل‌دار مسیر جستجوی‌مان در راه حقیقت شده‌اند. هدف از تحریر این کتاب، ارائه پاسخ‌هایی‌ست که از دل همین کشفیات و پیشرفت‌های اخیر علمی برآمده‌اند." 

الیس، که در سال ۱۹۷۳، به اتفاق هاوکینگ کتاب مرجع «ساختار بزرگ‌مقیاس فضا-زمان» را به رشته تحریر آورده، امروزه از منتقدین جدی دیدگاه‌های مطلقاً علم‌گرای اوست. او در پاسخ به سؤالم راجع به زیربنای نظریِ کتاب اخیر هاوکینگ، که تحت عنوان «نظریه اِم» شناخته می‌شود، گفت: "اولاً که این نظریه هیچگونه پیش‌بینی ِ خاصی (از هر نوعی که فرض بگیرید) در خصوص پیدایش هستی نمی‌کند. همه آن چیزی که در این نظریه مطرح می‌شود، بحث از احتمالات است. ثانیاً اگر پیش‌بینی خاصی هم در این‌باره بکند، ناخواسته خودش فرض را بر این گرفته که نظریه M، پیش از وجود جهانْ خودش وجود داشته است. در این صورت دیگر مطمئناً با «هیچ» مواجه نخواهیم بود! و تازه این سؤال مطرح می‌شود که خودِ نظریه M تا پیش از پیدایش جهان کجا بوده و از کجا آمده؟ به هر حال نظریه M، یک نظریه فیزیکی ِ تأییدشده نیست. فقط یک گمانه‌زنی پُراشکال راجع به چارچوب فرضیِ یک نظریه نهایی در علم فیزیک است و به هیچ عنوان نباید آن را با فیزیک رسمی اشتباه گرفت. در حال حاضر این نظریه فقط یک فرض است – فرضی هم که هیچگونه برتری خاصی نسبت به مفروضات فلسفی ندارد."

در این‌صورت هاوکینگ و ملودینو، اعتماد وافرشان به نتایج فلسفی مترتب بر این نظریه را از دیگر ادعای برجسته این کتاب، به وام گرفته‌اند؛ اینکه "فلسفه، مرده است".

شیلا جونز (Shiella Jones) در مقدمه کتاب The Quantum Ten (که به تشریح فرازهایی از زندگی حرفه‌ای ده تن از بنیانگذاران فیزیک کوانتوم پرداخته)، می‌نویسد:

"... اگر الئایی‌ها [فلاسفه پیش از سقراط، که غالباً ساکن شهر الئا در ایتالیای فعلی بودند] می‌گفتند که حقیقتْ همان منطق است، فیزیکدانانِ جدید می‌گویند حقیقت همان منطق ریاضی‌ست. در واقع هر ایده‌ای را که به تأیید منطق ریاضی نرسیده باشد، نمی‌شود معتبر پنداشت. اینکه بیاییم از خیر آزمون تجربی، به‌عنوان شاخصی برای اعتبارسنجی نظریات‌مان بگذریم، فقط در صورتِ ایمان بی‌چون و چرا به قابلیت‌های ریاضی امری پذیرفتنی جلوه می‌کند. اما خطر پیروی از چنین مسیری می‌تواند این باشد که فیزیک نظریِ امروز - یعنی علمی که به توضیح ژرف‌ترین حقایق هستی‌مان می‌پردازد – بار دیگر در شرُف محدود ماندنِ به تنها یک دیدگاه است [و سایر دیدگاه‌ها را پس می‌زند]؛ اتفاقی که ‌در اعصار کهنْ آنقدرها خوشایند نبود، چراکه علم ِ ارسطویی، به‌مدت دو هزار سال فقط درجا زد. فیزیکدانانِ نظری امروز، فقط دو دهه است که در جا می‌زنند و شاید هنوز زود باشد که خودمان را نگران موضوع بکنیم. اما بعضی از فیزیکدانان نظری و ریاضیدانان هم هستند که زنگ خطر را برای سمت و سویی که فیزیک جدید در پی گرفته، به صدا درآورده‌اند".

الیس، که خودْ استاد بازنشسته دپارتمان ریاضیات دانشگاه کیپ‌تاون، و نیز استاد سابق فیزیک کیهانی انیستیتو انریکو فرمی ِ شیکاگو و دانشگاه‌های هامبورگ، تگزاس، بوستون، آلبرتا، لندن، کمبریج و تریست ایتالیا هم بوده، در اشاره به علل این "ایمان بی‌چون و چرا به قابلیت‌های ریاضی"، می‌گوید: "[این فیزیکدانان] می‌خواهند از شر عدم قطعیت خلاص شوند. این یکی از قدیمی‌ترین آرزوهای ذهن بشر است، که البته دست‌نیافتنی هم هست. درست است، ریاضی قابلیت‌های بسیاری دارد، اما در استفاده از آن هم محدودیت‌هایی پیش روی ماست. این فیزیکدانان از آنجاکه وجود چنین محدودیت‌هایی را منکر می‌شوند، مرتجع‌اند. یادشان رفته که مدل‌های ریاضی، صرفاً آرمان‌پردازی و در واقع تعمیم ِ قسمتی از جهانِ خارجی به کل جهان هستند و لذا فقط بخشی از جهان را توضیح می‌دهند".

از این‌رو گرچه می‌توان اقدام نویسندگان «طرح بزرگ» را در القای سؤالات بنیادین علمی و فلسفی به ذهن مخاطب عام‌شان ستود، اما پاسخ قاطعانه‌ این دو فیزیکدان در رد رهیافت‌های فلسفی به حل این سؤالات از یک سو، و وجود آفرینشگری متشخص از سوی دیگر را بایستی به پشتوانه ایمان دیگری به قابلیت‌های نامحدود علم دانست. کارلین رومانو، استاد فلسفه کالج اورسینوس پنسیلوانیا، در سخنرانی ویژه‌ای که چندی پس از انتشار کتاب «طرح بزرگ» در دانشگاه کمبریج ایراد کرد، با قیاس رویکرد پوزیتویستی ِ هاوکینگ با دیدگاه دو تن از سایر اندیشمندان سنت فلسفی کمبریج، ایمان به «خدا»ی سلبی این دو فیلسوف برجسته را راهی برای نفی مرجعیت هرگونه برسازه منطقی در قالب ایده‌های شخصی افراد، در تلاش برای تبیین عدم قطعیت علمی و فلسفی ِ برآمده از دستاوردهای این دو حوزه در طول قرن بیستم عنوان نمود. کارلین همچون ویتگنشتاین اعتقاد دارد که "فلسفه، بت‌ها را می‌شکند و اهمیت آن نیز از بابت اهمیت همین بت‌هاست".

ترجمه متن این سخنرانی، که بعدها در نشریه The Chronicle of Higher Education منتشر شد را با گذشت دو سال از انتشار کتاب «طرح بزرگ»، در ادامه می‌خوانید.

کیهان‌شناسی به سبک کمبریج

هاوکینگ گفت، "هیچ خدایی در کار نباشد! "، و نور پیدا شد!

این سرخط خبری بود که در طول همین ماه از گوشه‌کنار دنیای رسانه خودنمایی می‌کرد. البته نمی‌دانیم آیا یک دنیا می‌تواند گوشه‌کنار هم داشته باشد، یا نه. راستش را بخواهید، اصلاً ما راجع به دنیایی که محل قیاس و استنتاج فراوان نباشد، آنقدرها چیز زیادی نمی‌دانیم. افسوس که به‌سختی می‌شود این موضوع را از زبان استاد بازنشسته ریاضیات دانشگاه کمبریج و بلندگوهای رسانه‌ای‌اش متوجه شد.

منشأ این اخبار، انتشار آخرین کتاب استفان هاوکینگ، موسوم به «طرح بزرگ» (انتشارات Bantam) بود که با کمک فیزیکدانی به نام لئوناردو ملودینو به رشته تحریر درآمده است. کمتر کتاب علمی قطوری پیدا می‌شود که به این اندازه توجه نشریات و سردبیران‌شان را برانگیزد. Britain’s Mirror با تیتر درشتی نوشته: "خدای من! استفان هاوکینگ می‌گوید، خدا جهان را نیافرید!" روزنامه National Post کانادا هم با آهنگ طنزآمیزی نوشته "در آغاز، خدا نباید هیچ کاری می‌کرد".

هاوکینگ، نویسنده نام‌آشنای کتاب «تاریخچه مختصر زمان» (انتشارات Bantam، ۱۹۹۸)، در اولین صفحه از کتاب جدیدش ادعا کرده "فلسفه مرده است"، چراکه "پایش به گرَد" علم هم، که به‌تنهایی قادر به تبیین کل جهان هستی‌ است، نمی‌رسد. نویسندگانِ کتاب آورده‌اند، "لازم نیست به خدا متوسل بشویم تا دستورالعملش را درآورَد و جهان را به راه بیاندازد". هاوکینگ در مصاحبه‌های خود، از کنار مسائل سخت، عبور ساده‌ای داشته است. او به خبرنگار Good Morning America، گفته بود، "علم، نیازی به وجود خدا نمی‌بیند". اشیاء، خودبه‌خود از عدم پیدا شده‌اند.

اگر بحث علم و دین را طی سالیان گذشته دنبال کرده باشید، این دعاوی هم برایتان آنقدرها تازه نیست. دانشمندان زیادی با هاوکینگ موافق‌اند و بعضی‌ها هم مخالف‌ اویند. اما تقریباً همگی‌شان پذیرفته‌اند که، به‌ قول هاوکینگ (در مصاحبه با شبکه ABC)، "هیچکس نمی‌تواند اثبات کند که خدا وجود ندارد". بنیاد تمپلتون، که هدفش را ترغیب خداباوران و خداناباوران به بحث دوستانه بر سر این مسائل عنوان کرده، جزوات متنوعی را با عناوینی نظیر "آیا علم، اعتقاد به خدا را رد می‌کند؟ " انتشار داده، که بعضی از دانشمندان برجسته به آن جواب مثبت داده‌اند و برخی هم جواب‌شان منفی بوده. پس این‌همه جنجال بر سر چیست؟

بیشترش به این خاطر است که رسانه‌ها هاوکینگ را تا مقام "باهوش‌ترین انسان جهان" (به نقل از شبکه ABC)، و "محبوب‌ترین دانشمند از زمان اینشتین" (به نقل از New York Times)، و یک نابغه صِرف و... ارتقا بخشیده‌اند. یک نابغه هم که بالطبع همیشه راست می‌گوید. خصوصاً اگر نُه میلیون جلد از کتاب‌هایش هم فروش رفته باشد.

از دیگر علل استقبال عمومی از گفته‌های اخیر هاوکینگ، این بوده که او کتاب «تاریخچه مختصر زمان» را با بیان این رأی شخصی‌اش به پایان برده که اگر ما بتوانیم به یک نظریه واحد و یکپارچه در علم فیزیک دست پیدا بکنیم، آن‌وقت "ذهن خدا را خوانده‌ایم". اگرچه پیروان خداناباور هاوکینگ، این گفته را بازی نویسنده با عبارت مشابهی از قول اینشتین عنوان کرده‌‌اند، اما خداباوران زیادی هم ترجیح دادند این جمله را مؤید ذهن باز نویسنده در مواجهه با یک آفرینشگر احتمالی بدانند و لذا کتاب جدید هاوکینگ، از دید آن‌ها به یک چرخش صد و هشتاد درجه‌ای می‌مانَد.

اما دیگر وجه جالب توجه این بوق و کرنای رسانه‌ای هم این است که سنت فلسفی کمبریج – که شهرتش از مدت‌ها پیش تحت‌الشعاع موفقیت‌ فیزیکدانان نوبلیست این دانشگاه بوده – سال‌هاست نشان داده که بیانات غرّای هاوکینگ راجع به خدا، در خوشبینانه‌ترین حالت، گزار‌های سهل‌انگارانه‌ای بیش نیستند. در واقع مؤثرترین فلاسفه دوران‌ساز کمبریج– یعنی لودویگ ویتگنشتاین (۱۸۸۹-۱۹۵۱)، و پیرو سرسخت او، فیزیکدان و فیلسوف علم دانش‌آموخته کمبریج، استفان تولمین (۱۹۲۲-۲۰۰۹) - بوده‌اند که ما را علیه این دیدگاه خام‌دستانه، که «علم نشان می‌دهد خدایی وجود ندارد و هیچ ارتباطی هم به کیهان‌شناسی پیدا نمی‌کند"، واکسینه کرده‌اند.

البته قبل از آنکه اعتراض‌مان به فتوای اخیر هاوکینگ حاشیه‌ساز نشود، بد نیست همین‌جا نسخه‌ای مختصر از آموزه‌هایی که ویتگنشتاین و تولمین در رابطه با دین و علم و کیهان‌شناسی بیان کرده‌اند را هم مطرح کنم. پیامی که آن‌ها برای هاوکینگ داشته‌اند، این بوده که دانشمندان همیشه مشتاق حذف خدایی هستند که فراتر از تعریفی که تخصص‌شان از آن ارائه کرده، ظاهر می‌شود.

ویتگنشتاین در آن برهه‌ای که طی جنگ جهانی اول برای ارتش اتریش می‌جنگید و پیوسته فرازهایی از انجیل را می‌خوانْد، مطمئناً به مذهب گرایش داشته. او غالباً نیایش می‌کرد. حتی قبل از شروع جنگ هم سخت از کتاب «انواع تجربه دینی» ویلیام جیمز تأثیر پذیرفته بود. بعدها در خلال تنها کلاس عمومی طول دوران تدریس‌اش، وجه روان‌شناختی "احساس امن حضور در آغوش خدا" را واکاوی کرد.

ویتگنشتاین، از اواسط قرن بیستم به بعد، مرتباً از خدا یاد می‌کرد. در یادداشت‌های سال ۱۹۱۶، نوشته که "اعتقاد به خدا یعنی که زندگی واجد معناست". در «رساله منطقی-فلسفی» (به سال ۱۹۲۲)، ادعا می‌کند که "خدا خودش را در جهان آشکار نمی‌کند". خدای ویتگنشتاین، فراتر از سطح ادراک آدمی‌ست. در «فرهنگ و ارزش» (انتشارات دانشگاه شیکاگو، ۱۹۸۰)، ویتگنشتاین عنوان می‌کند که "تلاش برای اقامه گونه‌ای توجیه فلسفی برای باورهای مسیحی"، اشتباه است.

مذهب ویتگنشتاین، تا حد زیادی اخلاقی، و به نحو غیرمستقیمی متافیزیکی‌ست؛ و تقریباً هرگز به نهاد و مرجعیتی هم وابسته نبوده. وقتی‌که دوستش موریس دروری (Maurice Drury) به جانب جبهه اعزام می‌شد، ویتگنشتاین به او گفت: "هر وقت گرفتار جنگ تن‌به‌تن شدی، باید کنار بکشی و بگذاری کشته شوی". در کتاب «فرهنگ و ارزش»، تضاد آرای ویتگنشتاین و دیدگاه تجربی‌نگر هاوکینگ در رابطه با خدا برجسته‌تر می‌شود.

او می‌نویسد: "مسیحیت، یک آموزه نیست... مسیحیت، مبتنی بر حقیقت تاریخی نیست؛ بلکه قرائتی از تاریخ را در اختیارمان می‌گذارد و می‌گوید: حالا باورش کن! اما نه باوری به اقتضای یک قرائت تاریخی؛ بلکه باور از میان [موانع] تُرد و زمخت". ویتگنشتاین، شور درونی‌اش را چنین عیان کرده که: "اگر قرار باشد حقیقتاً در امان باشم، آن‌وقت نیازمند یقین‌ام... و این یقین، ایمان است. و ایمان یعنی ایمان به هرآنچه که قلبم؛ روح‌ام، با تمام اشتیاق‌اش احتیاج دارد... نه این ذهن انتزاعی‌ام".

ویتگنشتاین، بعد از جنگ جهانی دوم، به ظاهر این دیدگاه‌ها را هضم کرده بود. او در سال 1948، مقوله "ایمان دینی" را از "خرافه" تمیز می‌دهد و می‌نویسد اولی نوعی "اعتماد" است، حال‌آنکه دومی یک "علم اشتباه" است. ویتگنشتاین، در سال ۱۹۵۰، از موضع زیرکانه‌ای در رابطه با کم و کیف شواهد حاکی از وجود خدا می‌نویسد: "مدرکی که نشان از وجود خدا بدهد، باید حقیقتاً یکی را به وجود خدا متقاعد سازد. اما فکر می‌کنم خداباورانی که چنین مدارکی را ارائه کرده‌اند... هرگز از طریق همین مدارک نبوده که به ایمان رسیده‌اند".

ویتگنشتاین، علی‌رغم احترام هنگفتی که برای حقایق ناگفتنی ِ‌ دین، که صرفاً حاصل تجربه‌اند، قائل می‌شود؛ ارزش چندانی را برای توصیفات علمی از واقعیت فیزیکی، که به سختی هم حاصل آمده‌اند، برنمی‌شمرد و به‌جایش از موضع متکبرانه دانشمندان انتقاد می‌ورزد. در «فرهنگ و ارزش»، او می‌نویسد: "دانشمندان چه رفتار عجیبی دارند: «[می‌گویند] فلان چیز را هنوز نمی‌دانیم؛ اما دانستنی است و فقط اندکی زمان می‌برد تا به دانستن‌اش برسیم! ". در ادامه، گویی که هاوکینگ را از زیر گور سرزنش کرده، می‌نویسد: "علم [یعنی]: پرمایگی و تهی‌دستی. یک شیوه خاص [پژوهش]، بقیه را پس می‌راند. انگار که تمام‌شان در مقایسه با هم مزخرف‌اند".

به‌گفته ری مانک (Ray Monk)، زندگی‌نامه‌نویس ارشد این فیلسوف، ویتگنشتاین در آثار متأخرش در پی حفظ "یکپارچگی فرم غیرعلمی ِ ادراک است". او فکرش را هم نمی‌کرد افکارش، الهام‌بخش یک "دانشمند غربی معمولی" باشد. اما استفان تولمین (Stephen Toulmin) معمولی نبود. او علم خودش را روی دیدگاه‌های معلم‌اش پی ریخت و آن را فرم خلاقانه‌‌ای از آگاهی برشمرد که به موازات هنجارهای دگرگون‌شونده‌ تاریخ، از عصری به عصر دیگر انتقال می‌یابد.

تولمین، در پیش‌درآمد «بازگشت به خرد» (Return to Reason – انتشارات دانشگاه هاروارد، ۲۰۰۱)، عنوان می‌کند که چگونه در ابتدا "رویکردی ویتگنشتاینی" را به علم اتخاذ می‌کرد. سال‌ها پیش او نوشته بود که دانشمندان علوم طبیعی، مشترکاً "روش علمی" را مورد اعتماد خود قرار داده‌اند. او در ادامه تصریح می‌کند این عبارتْ امروزه "با طنینی سقراط‌وار و با کنایه ادا می‌شود". تولمین خاطرنشان می‌کند که خودش هم حس شیدایی دانشمندان معاصر را برای درک دقیق نحوه کارکرد کیهان، به تجربه درآورده: "در دهه ۱۹۳۰ که نوجوان بودم، روی تخت‌ام می‌نشستم و کتاب‌هایی مثل «جهان خستگی‌ناپذیر» (Restless Universe) را می‌خواندم". اما چندین دهه بعد، او خواهان فروتنی هرچه‌بیشتر دانشمندان در پی مرگ رهیافت‌های "پوزیتویستی" به علم می‌شود. در «ادراک آدمی» (Human Understanding – انتشارات دانشگاه پرینستون، ۱۹۷۲) وی مدعی شده که ما بایستی بیشتر راجع به فهمیدن صحبت کنیم، تا دانستن. تولمین، در مصاحبه‌ای به سال ۱۹۲۲، جان‌مایه کوشش‌هایش را تعیین "مرزهای نظریه[پردازی]" عنوان کرد.

به‌همین نحو، او در کتاب «دوراندیشی و ادراک» (Foresight and Understanding – انتشارات دانشگاه ایندیانا، ۱۹۶۱)، به واکاوی هرآن‌چیزی پرداخته که یک نظریه علمی را "موفق" از آب درمی‌آورَد. این تصور، احتمال وحدانیت روش‌های علمی را به کناری می‌نهد و می‌نویسد: "هیچ دستورالعمل جهان‌شمولی برای تمام علوم و تمام دانشمندان وجود ندارد؛ همانگونه که برای پخت تمام کیک‌ها و آشپزها هم [هیچ دستورالعمل جهان‌شمولی] نیست... اکثریت علم را... نمی‌توان طبق قواعد مجموعه‌ها پی ریخت".

در عوض او صحبت یک دیدگاه داروینی را پیش می‌کشد: اینکه، مفاهیم و نظریات علمی، با "سازواری بهترشان" نسبت به رقبا پیروز می‌شوند. تلاش برای کشف یک "روش علمی"ِ چندمنظوره "بی‌ثمر" است: رشد ایده‌های علمی، همیشه مستلزم "کنکاش‌های مختلف" است. همچون ویتگنشتاین که به امور مرتبط، اما فاقد شرط مشترک فی‌مابین، لفظ "بازی" را اطلاق می‌کرد؛ تولمین نیز نشان داد که چه اسم "پیش‌بینی"، یا "آزمایش"، یا هر شرط ضروری دیگری را برای علم برشمریم، هیچکدام‌شان دربرگیرنده هرآنچه که "علم" می‌خوانیم، نخواهد بود.

بر مبنای کم و بیش همین دلایل بود که تولمین، در کتاب «وینِ ویتگنشتاین» (انتشارات سیمون و شوستر، ۱۹۷۳)، شکاکیت ویتگنشتاین را در قبال علم، به‌عنوان قرائتی منحصربفرد و عینی (ابژکتیو) از جهان ارائه کرد. او مدعی شد که تحقق این شکاکیت، مستلزم نظارت‌مان بر جاه‌طلبی‌های پوزیتویستی علم است. او می‌نویسد: "فلسفه ویتگنشتاین، حل مشکل طبیعت و مرزهای توصیف‌گری‌ را نشانه رفته است. جهان‌بینی او گویای باور به این مسئله است که دایره چیزهایی که صرفاً نشان‌دادنی‌اند را باید علیه کسانی که سعی در بیان‌ کردن‌شان دارند، مصون نگه داشت". از این‌رو تولمین نیز همچون ویتگنشتاین، از علم، بت نتراشید. علم، فقط توصیفات عملاً مفید را ارائه می‌کند. او با رد "تعمیم مفاهیم علمی به متون غیرعلمی"، دیدگاه پخته‌اش از کیهان‌شناسی – یعنی رهیافت اصلی هاوکینگ – را هم گسترش بخشید.

تولمین، در کتاب‌های «بازگشت به کیهان‌شناسی» (Return to Cosmology – انتشارات دانشگاه کالیفرنیا، ۱۹۸۳) و «شهر کیهانی» (Cosmopolis – انتشار فری، ۱۹۹۰)، علم کیهان‌شناسی را به‌واسطه بسط "قوای گمانه‌زنی‌"مان می‌ستاید، اما به دنبالش هشدار می‌دهد که شاید "حقیقت «جهانْ به مثابه یک کل»، امری غیرقابل فهم باشد" و "در هیچگونه نمودار، یا معادله یا زبان بشری به بیان درنیاید". او مدعی شده که حقایق درون جهان را، با ارائه یک تعریف صِرف از "جهان" نمی‌توان به حقایق مرتبط با جهان نسبت داد، انگار که در این‌صورت جهان، واجد مرزی‌ست که در آن‌سویش ایستاده‌ایم. او اشتیاق خودش را به کیهان‌شناسی، چیزی گسترده‌تر و ظریف‌تر از یک برساخته صرفاً علمی می‌دانست. در پیش‌درآمد «بازگشت به کیهان‌شناسی» می‌نویسد: "این مقالات، نه مسائل کیهان‌شناختی را با مسائل علمی می‌آمیزد، و نه درصدد تفکیک آن‌هایند".

تولین دانشمندان را برآن داشت تا پای مکتب سایر روشنفکران هم بنشینند. به‌گفته او، کیهان‌شناسی در عصر باستان معنایی فراتر از کارکرد مکانیکی جهان هستی داشته و این مفهوم یونانی را هم درون خودش جا داده بوده که سرتاسر جهان هستی، "سیستمی واحد و یکپارچه که با اصول جهان‌شمولی وحدت یافته را شکل می‌دهد".

از دیدگاه تولمین، این "تصویر سنتی از جهان"، آمیزه سرخوشانه‌ای از "یک تصویر اخترشناختی، یک تصویر غائی و یک تصویر الهیاتی" را پدید آورده. او بر این نظر بود که طلوع علم دکارتی مدرن، اساس سنت کیهان‌شناسی بزرگ‌مقیاس و علاقه به "هم‌بستگی کیهانی" را ویران کرده و در نهایت "هیچکس در قلمرو علوم، دیگر احساس اندیشیدن به «کل» را درون خودش نمی‌بیند".

اما تولمین، حکایتش را با روایت یک بازگشت به پایان برده است. پیشرفت‌های فلسفه علم قرن بیستم – از تفسیر تاریخی تامس کوون (Thomas Kuhn) از تحول پارادیم‌ها گرفته تا عدم قطعیت‌های برخاسته از تئوری کوانتوم – نوید بازگشت به سنت کیهان‌شناسی پیشین را می‌دهند. به‌گفته تولمین، دانشمندانِ برجسته به‌طرز فزاینده‌ای متوجه شده‌اند که "آرمان لاپلاسی ِ «دانشمند، به مثابه یک تماشاگر چشم‌پاک و بی‌طرف»، از بابت علل نهفته در تئوری بنیادین فیزیک [یعنی نظریه کوانتوم]، اصولاً غیرقابل تحقق است".

هاوکینگ، با تمرکز بر فرضیاتی از قبیل «تئوری جهان‌شمول» ریسمان و نظریه M، ظاهراً این پیشرفت‌های اخیر فلسفه علمی را نادیده گرفته. جالب اینجاست، همان‌گونه که برخی از منتقدینش هم عنوان کرده‌اند، ظاهراً او خودش بوده که پابه‌پای فلسفهْ پیش نیامده است. هاوکینگ اصرار دارد هر مفهومی که "با فیزیک مدرن همخوانی ندارد"، حتماً اشتباه است. اما اشتباهات و کژفهمی‌های مکرر تاریخ علم حکایت از این دارند که هر یقین خارق‌العاده‌ای هم بی‌اساس است. تولمین، در دفاع از کیهان‌شناسی‌ای که منحصراً علمی نیست، هشدار داده که، "رشته‌بندی تخصص‌محور علوم طبیعی دیگر نمی‌ترساندمان تا کیهان‌شناسی دینی را از بابت «غیرعلمی بودن»‌اش فراموش کنیم".

کیهان‌شناسانی نظیر هاوکینگ اما هنوز می‌خواهند اینچنین کنند. اغلب‌شان ترجیح می‌‌دهند خودشان را منحصر و محدود به یک جهان متکثر ِ فرسوده کنند، تا اینکه کیهان‌شناسی غیرعلمی را جدی بگیرند و یا صادقانه عنوان کنند که برخی مسائل (اگر نه همان مسئله اصلی)، خارج از دایره تخصص‌شان واقع می‌شود. تولمین، به نوبه خود هشدارمان داده که به هر دانشمند "وظیفه‌نشناسی" که "قصد کرده راجع به چیزهایی که بیانات او درباره‌شان از اعتبار خودش خواهد کاست"، هشدار بدهیم. از دید تولمین، "صراحت انسانی باید این اجازه را به ما بدهد که بپذیریم آنچه به ایمان ربط پیدا می‌کند، از لحاظ عقلانی اثبات‌ناپذیر و لذا غیرمسلّم است".

پادزهری که ویتگنشتاین و تولمین در سنت کمبریج علیه کوته‌نظری هاوکینگ در رابطه با خدا و فلسفه مطرح کرده‌اند، ترکیبی از ذکاوت تحلیلی، رجحان نگرش علمی به تاریخ و گاه‌گاهی هم هنرمندیِ محض آن‌هاست. ویتگنشتاین، طبق معمول، این دیدگاه را هم در قالب تصویر منسجمی ریخته است. او در «فرهنگ و ارزش» می‌نویسد: "یک اندیشمند درست‌کار دینی، مثل یک بندباز است. معمولاً اینطور فکر می‌کند که دارد روی هوا راه می‌رود. تکیه‌گاه او از هرچه تصورش می‌رود نازک‌تر است؛ و با این وجود، واقعاً می‌تواند روی آن قدم بردارد".

توضیحات تصاویر:

۲- استفان هاوکینگ
۳- لودویگ ویتگنشتاین
۴- استفان تولمین
منبع: Chronicle of Higher Education

این مطلب را پسندیدید؟ کمک مالی شما به ما این امکان را خواهد داد که از این نوع مطالب بیشتر منتشر کنیم.

آیا مایل هستید ما را در تحقیق و نوشتن تعداد بیشتری از این‌گونه مطالب یاری کنید؟

.در حال حاضر امکان دریافت کمک مخاطبان ساکن ایران وجود ندارد

توضیح بیشتر در مورد اینکه چطور از ما حمایت کنید

نظر بدهید

در پرکردن فرم خطایی صورت گرفته

نظرها

  • کیان

    آشکار است که یک داشنمند یا نابغه نمی تواند یک آدم مذهبی باشد؛ در مورد اعتقاد به خالق، یا هر موجودی به نام خدا که اقدام به فرایند خلقت نموده باشد یا به طریقی با مخلوق خویش در رابطه است نیز کودکانه به نظر می رسد. اما اعتقاد به یک خدای غیرقابل ادراک یا حتی اسینوزایی، که آن هم تنها بر اساس تصورات ذهنی فردی ساخته شده است و یا ایمانی را سبب می گردد، از یک داشنمند یا نابغه ی فیزیک، می تواند توجیه پذیر باشد... برای توجیه برحق نبودن خدای انواع مذاهب، کافیست پیروان آن مذهب را مشاهده کنیم؛ که اکثریت اندیشه و تفکرشان در خدمت غریزه ی زندگیست... ختم کلام یک دانشمند یا نابغه نمی تواند در عقیده یا ایمان به چیزی، با میلیون ها نفر در اشتراک باشد، خصوصاً مفاهیمی که هر فردی، با هر بهره ای از ذکاوت؛ از آن بهره مند باشد.

  • بهنام

    مقاله جالب و ارزشمندی بود با تشکر از مترجم محترم و تیم رسانه معظم رادیو فردا . برای من به عنوان یک انسان معمولی هنوز عدم درک ( خدا ) توسط ابر دانشمندانی مانند استیون هاوکینگ غیر قابل هضم می باشد چرا که این دانشمندان به عقیده من در ساده ترین آزمایشات خود حداقل به این موضوع ایمان دارند که همه آنچه آنها به دنبال آن هستند دارای قوانین و منطقی منظم و بی بدیل می باشد و بر همین اساس استوار گردیده اند . اتفاقآ عجیب است که چرا آقای هاوکینگ با وجود درک عظمت خلقت / آ فرینش این جهان و جهانهای بسیار عظیم دیگر را تنها حاصل ( اتفاق ) و تصادفی میداند ؟ به هر حال شاید در آینده علم بشر به نقطه ای برسد که این مسائل و مسائل بسیار قامض دیگری به راحتی حل و فصل گردد . به قول شاعر معروف : اینهمه نقش عجب بر در و دیوار وجود هر که فکرت نکند نقش بود بر دیوار

  • ادیب عزیزی

    قصهُ عالمانی مثل «استیون هاوکینک» مانند قصهُ آن کودکی است که یک سازهُ پازلی نیمه ساخته ای را همراه با یکی دو قطعه از پازلهای باقیماند در اختیارش گذاشته باشند و او با نصب آخرین پازل به سازهُ کودکانهُ خود، و تکمیل آن، تصور کند که جهانی که خود و سازه اش در آن هستند را، نه تنها شناخته، بلکه آن را ساخته است. به راستی چقدر تصور کودکانه ای!

  • کاربر مهمان

    ميترسم از آن كه بانگ برآيد روزي ------ كه اي بي خبران راه نه آن است و نه اين

  • حسین

    ابتدا ، تشکر از ترجمهء روان و فهمیدنی‌. کتاب The Grand Design را همان سال نخست انتشارش خواندم. علاقه‌ام به کتاب‌های هاوکینگ باعث شد که سختیِ خواندن انگلیسیش را تحمل کنم(هنوز ترجمه‌ای نبود). کتابی بود ناامید کننده، نه از این بابت که حکم به مرگ فلسفه داده بود و یا عدم وجود خداوند، بلکه بدلیل سستی و بی‌مایگی استدلال‌ها و حکم‌های کلی و بی‌منطق. مهملاتی از این دست: "Because there is a law such as gravity, the Universe can and will create itself from nothing" بیش از آنکه ضدمذهبی یا غیرعلمی باشند، یک جور توهین به شعور خواننده‌اند که اینجا بعنوان گزارهء علمی به خوردمان داده می‌شود.. همان‌ زمان هم واکنش‌های زیادی به کل کتاب و بویژه این جمله در وب منتشر شد که بیشترشان بانگرش مذهبی نوشته شده بود و ما باندازهء کافی مهملات مذهبی شنیده‌ایم(گویا مهملات علمی هم در راه است). اما نوشتار حاضر از این حیث که موضعی خردورزانه در برابر کتاب اتخاذ کرده است خواندنش غنیمت است.

  • کاربر مهمان

    ""...ایمان به «خدا»ی سلبی این دو فیلسوف برجسته را راهی برای نفی مرجعیت هرگونه برسازه منطقی در قالب ایده‌های شخصی افراد، در تلاش برای تبیین عدم قطعیت علمی و فلسفی ِ برآمده از دستاوردهای این دو حوزه در طول قرن بیستم عنوان نمود. "" گمانم این جمله زیادی بلند است. بهتر بود آنرا به چند جمله کوتاهتر تقسیم می کردند تا معنی مجموع آن ها راحتتر در ذهن بماند.

  • کاربر مهمان

    مقاله بجائی بود.