فشار خون بالا و عوارض ناشی از آن

مازیار مهدوی‌فر - حتماً برای شما هم پیش آمده که به محض ورودتان به مطب، پزشک‌تان قبل از شنیدن هرگونه شکایت و گرفتاری، از شما خواسته دست‌تان را جلو ببرید تا فشار خون‌تان را اندازه‌گیری کند.

شاید بعضی وقت‌ها از این موضوع تعجب کرده و یا حتی ناراحت هم شده باشید. به خصوص وقتی به دردی مبتلا باشید که به نظرتان هیچ ارتباطی با فشار خون و از این چیزها نداشته باشد، اما واقعیت این است که این کار پزشکان از یک حقیقت پزشکی ناشی می‌شود و آن هم این است که بیماری فشار خون در اغلب موارد هیچ علامت و نشانه خاصی ندارد.

خیلی‌ها فکر می‌کنند اگر فشار خون‌شان بالا باشد حتماً علائمی مانند سردرد، سرگیجه و یا خون ‌دماغ خواهند داشت، اما هیچکدام از این علائم برای ابتلا به بیماری فشار خون بالا الزامی نیستند. مهم‌ترین نشانه فشار خون بالا همان بی‌علامتی است و این می‌تواند یکی از دلایلی باشد که پزشک شما به محض ورودتان به مطب، پیش از هر صحبتی شروع می‌کند به اندزه‌گیری فشار خون‌تان.

فشار خون با دو عدد که بر مبنای میلی‌متر جیوه محاسبه می‌شوند نشان داده می‌شود. مثلاً ۱۲۰ روی ۸۰. البته در مکالمات روزمره معمولاً با حذف یک صفر، از واحد سانتی‌متر جیوه برای بیان میزان فشار خون استفاده می‌شود. عدد اول که همیشه بزرگتر است فشار خون سیستولیک نام دارد. این عدد فشار خون را در لحظه انقباض قلب و زمان ورود خون از قلب به داخل شریان‌های بزرگ نشان می‌دهد. عدد دوم هم فشار دیاستولیک نام دارد و نشان‌دهنده فشار خون در فاصله زمانی میان دو انقباض قلب یعنی زمانی هست که ماهیچه قلب در حال استراحت است. زمانی که فشار خون عددی حدود ۱۲۰ روی ۸۰ یا به اصطلاح روزمره ۱۲ روی هشت باشد نرمال تلقی می‌شود.

البته این یک قانون کلی است و ممکن است در بعضی از افراد این عدد استاندارد مقداری کمتر یا بیشتر باشد و با این حال، آن فرد سالم تلقی شود. نکته مهم‌تر اما این است که فشار خون انسان در طول روز ممکن است متغیر باشد. مثلاً در هنگام فعالیت و ورزش و وقتی تحت استرس قرار داریم فشار خونمان افزایش می‌یابد و زمانی که در حال خواب و استراحت هستیم دچار کاهش فشار می‌شویم. به همین دلیل درزمان سنجش فشار خون حتماً بایستی در شرایط متعادل و به دور از هیجان قرار داشته باشیم . مضاف بر آن تنها در صورتی می‌توان فرد را دارای فشار خون بالا دانست که فشار خون او در چندبار اندازه‌گیری در روزها و وضعیت‌های مختلف عددی بالاتر از عدد استاندارد را نشان دهد.

فشار خون سیستولیک مابین ۱۲۰ تا ۱۳۹ و دیاستولیک مابین ۸۰ تا ۹۰ به عنوان فشار خون حد مرزی شناخته می‌شوند و می‌توانند عامل خطر مهمی برای ابتلا به بیماری‌های قلبی عروقی به حساب بیایند، اما اگر فشار خون بالاتر از این اعداد قرار گرفت فرد به بیماری فشار خون بالا دچار شده است. البته ممکن است فقط یکی از این دو کمیت در فردی دچار افزایش شود و کمیت دوم در حد نرمال باقی بماند. اگرچه این حالت نسبت به زمانی که هم فشار سیستولیک و هم دیاستولیک افزایش می‌یابد کمتر شایع است. با این‌که فشار خون بالا علامت اولیه مشخصی ندارد، اما خطرات و عوارض ناشی از بالا ماندن آن در بلندمدت بسیار جدی هستند.

 اگر این بیماری کنترل نشود منجر به عوارض مختلفی در ارگان‌هایی مانند قلب، مغز، کلیه و چشم خواهد شد که به چند نمونه از مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم. 

قلب و عروق

دلیل اصلی مرگ در افراد با فشار خون بالا ابتلا به بیماری‌های عروق قلب یا همان عروق کرونر است. فشار بالای خون باعث افزایش رسوب چربی‌ها در دیواره داخلی رگ‌ها و در نتیجه سبب ضخیم شدن و کاهش خاصیت ارتجاعی رگ‌ها می‌شود که "آترواسکلروزیس" نامیده می‌شود.

رسوبات، تشکیل پلاک‌های عروقی را می‌دهند که در صورت جدا شدن از دیواره رگ‌ها وارد جریان خون می‌شوند و ممکن است سبب انسداد عروق شوند. اگر رگ مسدود شده یکی از رگ‌های اصلی قلب باشد سکته قلبی پیش خواهد آمد. وقتی فشار خون زیاد شود قلب به انرژی بیشتری برای حفظ جریان خون داخل عروق نیاز خواهد داشت. این باعث می‌شود بخشی از قلب که پمپاژ خون به داخل رگ‌های اصلی را انجام می‌دهد بیش از حد توانایی‌اش فعالیت کند و در صورت ادامه این روند در گذر زمان عملکرد خود را از دست بدهد. به همین دلیل بیمارانی که به مدت طولانی دچار فشار خون درمان نشده هستند وارد مرحله‌ای از بیماری می‌شوند که به نارسایی قلبی منجر می‌شود که ممکن است منجر به مرگ ناگهانی به علت حمله قلبی شود. 

کلیه

حدود یک پنجم خونی که در هر ضربان قلب توسط قلب به داخل عروق پمپاژ می‌شود وارد کلیه‌ها می‌شود. کلیه‌ها خون را از مواد زائد تصفیه می‌کنند و مقدار نمک، اسید و آب موجود در خون را متعادل می‌کنند.

فشار خون بالا با آسیب رساندن به کلیه‌ها این توانایی را از آن‌ها می‌گیرد. ضمن اینکه در نتیجه آسیب به کلیه فشار خون هم به تدریج افزایش بیشتری پیدا می‌کند. چون کلیه‌ها قادر به ایجاد تعادل در مایعات نیستند و تجمع بیشتر مایعات در داخل عروق خونی سبب افزایش فشار بیشتر می‌شود. این ماجرا منجر به ایجاد یک سیکل معیوب می‌شود. یعنی فشار خون بالا به کلیه صدمه می‌زند و صدمه به کلیه خود باعث افزایش بیشتر فشار خون و افزایش آسیب‌های ناشی از آن می‌شود.

مغز و سیستم عصبی

در بخش قبل اشاره کردیم که پلاک‌های عروقی در صورت مسدود کردن رگ‌های قلب می‌توانند باعث ایجاد سکته قلبی شوند. حال اگر پلاک‌های رها شده از دیواره عروق به جای انسداد عروق قلبی سبب مسدود شدن یکی از رگ‌های مغزی شوند سکته مغزی پیش می‌آید. مطالعات جدید نشان می‌دهد فشار خون بالا ممکن است منجر به نارسایی مغزی و حتی زوال عقل شود. اگرچه مطالعات بیشتری در این زمینه در حال انجام است، اما به نظر می‌رسد کنترل فشار خون در افراد جوان و میانسال تا حد زیادی می‌تواند از ابتلا آن‌ها به بیماری "دمانس" یا همان زوال عقل در سنین سالخوردگی جلوگیری کند.